KVADRATURA SRPSKOG KRUGA

NAŠA TEMA l između istoka i zapada – Zapadno-istočna polemika na srpskom kulturnom i političkom polju i omraza prema Srbima (2. deo)

Još od Prvog srpskog ustanka sa Zapada je pristizalo podozrenje prema Srbima. I to zato što su, zbog pravoslavne vere, duhovne bliskosti, pa i interesa Rusije na Balkanu i Sredozemlju, Srbi često tretirani kao „produžena ruska ruka“. S tom etiketom Srbi su ušli i u XX vek. To stoleće sa dosta kobnom uzrečicom „na Drini je granica“ takođe svedoči o tome da je nacionalna geografija ili razapetost između Istoka i Zapada u neku ruku srpska sudbina. Potvrda toga su dva oslobodilačka ili balkanska i dva svetska rata u prvoj polovini XX veka, te građanski rat na njegovom kraju. Tim strašnim pogromima plaćena je krvava renta za srpsku kuću podignutu na drumu, odnosno na raskršćima civilizacijskih puteva

U XIX veku dešavaju se važne promene na Balkanu koje je zapazio i Arnold Tojnbi. U Proučavanju istorije kaže da su Karađorđe, Miloš Obrenović i Vuk Karadžić unosili evropsku civilizaciju u balkanski svet. Na istom poslu, više od njih, delao je Dositej Obradović, dok su Vukove zasluge u tome što je našu usmenu kulturu i blago narodnog genija na pravi način predstavio Evropi, a pre svega prosvećenom Zapadu. Priznanje za te zasluge Vuk je 1823. dobio od velikog Getea koji je već dugo poznavao i prevodio našu epiku. Taj njihov susret u Geteovoj kući uzima se kao važan datum jer je tada naša kultura „zvanično“, na najvišem nivou potvrđena i ušla u Evropu. Pet godina pre toga Gete je objavio zbirku pesama Zapadno-istočni divan napisanu pod uticajem persijskog liričara Hafisa. Naš divan sa Zapadom našao je dokaz i u Vukovom susretu s autorom Fausta. Susret sa Orijentom u Zapadno-istočnom divanu za Getea je bio stvaralački izbor i izazov, dok je Srbima isti takav susret sa Orijentom nametnuo teror istorije.
Srbima je, još od prvih decenija XVIII veka, slična nemilost dolazila i sa Zapada. Kada se, krajem prethodnog stoleća činilo da je Austrijska carevina, kojoj su pomagali i Srbi, oslobodila Smederevski sandžak, stvari su dobile suprotan i neželjen ishod. Nedugo potom, u novom ratu s Turcima, Austrija je pobedila i stvorila tzv. Kraljevinu Srbiju (1718−1739) − habzburšku pokrajinu, tačnije vojnu komandaturu sa građanskom upravom na čijem je čelu bio guverner. Ni ta uprava ništa dobro Srbima nije donela, jer su oni katoličeni, pa su se neki od te nevolje sklanjali u Tursku. Verovatno je to bio dobar povod Jovanu Cvijiću da utvrdi kako su Srbi i njihova kultura dugo trpeli teške tursko-orijentalne zulume, a nekad i ne mnogo manja zapadno-katolička tlačenja. I Crnu Goru su pritiskale dve suprotne strane − Orijent i Zapad, tj. Turska i Mleci.

 

Tokom XVIII i XIX veka nova srpska kultura stvarana je u Habzburškoj monarhiji, u srednjoj Evropi, dakle na političkom Zapadu, dobijajući vidljive crte te kulture, ali i u matičnom prostoru koji je bio pod uticajima Orijenta. U XIX veku naša kultura iz srednje Evrope dunavskom vertikalom spuštala se u matični srpski prostor: iz Beča, Budima i Pešte k Novom Sadu, gde 1864. prelazi Matica srpska, Sremskim Karlovcima i u Beograd, potom u Kragujevac. Tu je jedno vreme prva prestonica novovekovne Srbije, uključujući prve političke i kulturne ustanove − Vlada (1818−1841), Gimnazija, Licej, Državna štamparija i Knjaževsko-srpski teatar. Simbolički − institucionalno, ali i personalno, taj „prelazak“ nove kulture sa Zapada označava najpre Dositej. On na lađi 1808. prelazi Dunav i sa svojim knjigama stiže u ustanički Beograd. Za njim iz Pešte u Srbiju dolazi Joakim Vujić koji u Kragujevcu 1835. otvara pozorište. Iz Austrijske carevine pristiže tada i veći broj obrazovanih činovnika − prečana ili „nemačkara“ srpskog korena, koji su veoma koristili mladoj srpskoj državi. Oni su donosili znanje, zapadne manire i novu kulturu kao način života.
Još od Prvog srpskog ustanka sa Zapada je pristizalo podozrenje prema Srbima. I to zato što su, zbog pravoslavne vere, duhovne bliskosti, pa i interesa Rusije na Balkanu i Sredozemlju, Srbi često tretirani kao „produžena ruska ruka“. S tom etiketom Srbi su ušli i u XX vek. To stoleće sa dosta kobnom uzrečicom „na Drini je granica“ takođe svedoči o tome da je nacionalna geografija ili razapetost između Istoka i Zapada u neku ruku srpska sudbina. Potvrda toga su dva oslobodilačka ili balkanska i dva svetska rata u prvoj polovini XX veka, te građanski rat na njegovom kraju. Tim strašnim pogromima plaćena je krvava renta za srpsku kuću podignutu na drumu, odnosno na raskršćima civilizacijskih puteva. To je kuća čija su vrata vekovima okrenuta na Istok, dok su joj prozori gledali i na Zapad koji je često bio nenaklonjen Srbima.
Dvadeseti vek doneo je nova iskustva koja su imala uticaj na politički, nacionalni i kulturni obrazac kod Srba. U tom veku svet se globalizuje, pa ideološko-politički uticaji, vojna i ekonomska, ali i kulturna moć najvećih sila Istoka (Sovjetski Savez) i Zapada (Sjedinjene Američke Države) na posredan ili direktan način profilišu i stanje u zajednici južnoslovenskih naroda i u srpskom korpusu. Odnose u tom korpusu tokom celog veka u velikoj meri određivaće status moćne i kontroverzne jugoslovenske ideje na čijoj je strani bio i veći deo srpske elite. Ta elita uglavnom je školovana na Zapadu često prihvatajući zapadne vrednosti i obrasce kulture. Milan Rakić u pesmi Na Gazimestanu pominje i prigovore mladima da su „nedostojni istorije naše“, jer ih je „zahvatila zapadnjačka reka“. No kraj pesme u replici ima drugačiji ishod i smisao.

Među njima tada su nalaze i veoma ugledni pojedinci, na primer Jovan Skerlić, a koji su bili poklonici Zapada. On je nekad bio i radikalan, što dokazuje i stav kojim 1904. jetko odbacuje „banalne refrene moskovskih slavenofila i beogradskih reakcionara o ‘trulome Zapadu’“. Kako Skerlić tada gleda na stvari, samo su dve mogućnosti: „primiti zapadnu kulturu […] ili joj stati nasuprot, i biti pregažen“. No 1914. godine Jovan Cvijić napominje da „treba primati najbolje i najsavršenije uticaje kulturne Evrope i duboke impulse Istoka, dakle i sa Istoka, čiji je duh ne retko originalniji i dublji“. U isto vreme, on ukazuje i na značaj starobalkanske kulture kojoj, odbacujući zapadne uzore, pažnju poklanjaju i srpski neohumanisti kojima, uz ostale mislioce, pripadaju helenist Miloš N. Đurić, filozof Vladimir Vujić i pisac Dimitrije Mitrinović. S druge strane, Skerlićeva kulturna ideologija i jugoslovenska ideja u visokoj meri uticale su ne samo na stvaranje novih obrazaca kulture već i na izgradnju nove države. Nekoliko decenija posle Skerlića, a misleći na ranija vremena, Slobodan Jovanović (1957) zaključuje kako smo mi „naše političke obrasce tražili poglavito na Zapadu“. Sve je to bilo tako u državnoj politici do Drugog svetskog rata.

Kultura je u tim procesima nekad bila prethodnica, a češće sluškinja ideologije ili zvanične politike po potrebi okrenute na Istok ili Zapad. Tokom prve polovine XX veka, posebno od Prvog do Drugog svetskog rata, Srbi su odlazili i na Zapad i na Istok. Na Zapad, naročito u Sjedinjene Države, odakle su stizali filmovi i džez, oni su odlazili da rade, steknu lični imetak i vrate se u svoju zemlju. Na Istok, pre svega u postoktobarsku, „crvenu“ Rusiju, odakle su stizale vesti o ravnopravnosti svih ljudi i socijalistički realizam, uglavnom su odlazili ideolozi, vraćajući se sa idejama kako uništiti privatno vlasništvo, a Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pretvoriti u komunističku državu. Prvu Jugoslaviju je s Istoka pritiskala Kominterna, a sa Zapada Rimska kurija. To potvrđuje i Četvrti kongres Komunističke partije Jugoslavije održan 1928. u Drezdenu s idejom o otcepljenju „ugnjetenih naroda“ iz državne zajednice koja je navodno nastala kao imperijalistička tvorevina i projekat velikosrpske buržoazije. Toj državi nije bio naklonjen ni Vatikan, što potvrđuje i Konkordat iz 1935. Njime je kanonsko pravo Rimokatoličke crkve dovodilo u pitanje pojedine pravne nadležnosti Kraljevine Jugoslavije, pa tako i njen suverenitet.
Posle Drugog svetskog rata predratna Kraljevina je postala Federativna Narodna Republika Jugoslavija, tačnije država koja je do temelja izmenila predratno društveno uređenje, a sa njim i politički i kulturni obrazac. Za razliku od minulih vremena, ti obrasci su traženi na Istoku, odnosno u Sovjetskom Savezu. Međutim, uporedo sa time, a zavisno od političkih odnosa prema Istoku i Zapadu, prihvatane su vrednosti koje su dolazile s jedne i sa druge strane. O tome svedoči poratna sovjetizacija, unutar koje je stvoren, a kod nas prihvaćen i socijalistički realizam, agitprop i sovjetska kultura u širem obimu, ali i amerikanizacija koja se od šezdesetih godina naročito ogledala u popularnoj kulturi. I političke veze bile su pod istočnim i zapadnim uticajima. Tu su se javljali i paradoksi. Recimo, iako komunistička država, Jugoslavija je u nekim periodima bila više okrenuta Zapadu nego Istoku, kao što je Zapad nekada više bio „naklonjen“ Jugoslaviji nego mnogim kapitalističkim zemljama. Te dvostrane veze bile su pod kontrolom državnog aparata. Zapadna, a pre svega američka pomoć Jugoslaviji bila je kupovina geopolitičkih interesa i u znaku podrivanja njenih veza sa istočnim blokom. Stvari će tako stajati sve do raspada te države krajem XX veka. U njoj srpska kultura nikada nije bila dovoljno diferencirana već je više od svog nasleđa negovala sintetičke ili hibridne, odnosno jugoslovenske vrednosti.

Vratimo se na početak ovoga teksta i na Kišovu tezu da je kod Srba od srednjeg veka bila jača bogoslovska nego svetovna misao, te da, zbog navodnog straha od prosvećene Evrope, srpska elita „nikada nije istinski postala evropska i svetska“. Posledično, ta okolnost trebalo bi da se tiče i statusa srpske kulture u istočno-zapadnom divanu. Da li je to baš tako? Ne samo jača bogoslovska ili slabija svetovna misao već, još više, duhovni život i kulturna geografija, nacionalni i politički činioci određivali su položaj srpske elite, pa i Srba kao kulturne zajednice i na Istoku i na Zapadu.
Jedan, ne naročito povoljan, tretman na Zapadu još od hrišćanskog raskola imala je Slavia Orthodoxa, a mnogo povoljniji Slavia Latina. Ta civilizacijska, pa i geopolitička podela koja se održala deset vekova ostaće sve do naših dana. Na taj način tretirana je i Rusija u novom veku, odnosno u poslednje dve decenije XVII i tokom celog XVIII veka. Tu Rusiju, na idejama prosvećenog Zapada, gradio je Petar Veliki, a nastavila da je jača carica Katarina II kao predstavnik prosvećenog apsolutizma negujući saradničke, pa i prijateljske veze sa Didroom i Volterom. No Rusija je ostala odana svojoj pravoslavnoj civilizaciji. U novome veku slično je i sa Srbima koji su ostali u svom pravoslavnom krugu.
Na takvoj osnovi naš savremenik Samjuel Hantington razlikuje dve vrste Slovena. Kulture sa prevlašću katoličke i unijatske religije (Poljaci, Česi, Slovaci, Hrvati i Slovenci) on svrstava u zapadnu, nasuprot koje stavlja pravoslavnu civilizaciju. Njoj prirodno pripadaju Srbi sa svim što to pripadanje znači. Takvo svrstavanje nema samo kulturološko značenje. Ono je znak ili potvrda svih iskušenja − istorijskih i geopolitičkih kroz koje su prolazili i danas prolaze Srbi nalazeći se na uskoj međi istočnog i zapadnog sveta. Nevolja ili prednost te pozicije u tome je što su oni svoje državne temelje i nacionalno biće gradili i na jednom i na drugom civilizacijskom polju. To od starina potvrđuju naše političke, a naročito kulturne mape.
Istočna paradigma kod Srba je arhetipska, mnogo dublja i jača od zapadne, ali ne treba zanemarivati ni uticaje koji su sa Zapada ulazili u politički život, umetnost i način mišljenja, posebno od Dositejeve epohe, pa dalje. To je znak kulturne prošlosti i vrednosti na kojima se ona zasnivala. Kultura je puna i prava mera jednog kolektiva, njegova istorija i sadašnjost, tj. izraz stvaralačkog identiteta i nacionalnog bića. Bez kulture nema naroda. U savremenom svetu koji je izgubio celovitost i ravnotežu, više u tako shvaćenoj kulturi nego, možda, u politici, Srbi mogu da nađu oslonac i putokaz za buduća vremena. Time i epohalno pitanje da li smo na Istoku ili na Zapadu dobija moguće rešenje. Treba biti u svetu i sa svetom ne odvajajući se od sebe i od onoga što jesmo.

Kraj