KVADRATURA SRPSKOG KRUGA

NAŠA TEMA l Između istoka i zapada – Zapadno-istočna polemika na srpskom kulturnom i političkom polju i omraza prema Srbima (1.deo)

Iako oslonjeni na vizantijski svet, Srbi su još od prvih Nemanjića u svoju umetnost ugrađivali i prepoznatljive stilske crte čija je matičnost u zapadnoevropskom i mediteranskom kulturnom krugu

Pre više od četvrt veka − 1995. godine Slobodan Vitanović, ugledni romanista i profesor Filološkog fakulteta u Beogradu, objavio je u Književnim novinama ogled o jednom uništenom tekstu Danila Kiša. Iako je taj rad bio samo prisećanje na važnu Kišovu raspravu u nacrtu, koja je napisana, ali ne i objavljena, on je i danas aktuelan. Vitanovićev rad, čiji je povod jedno Kišovo zapažanje, predstavlja dobru mogućnost da se vidi prava priroda i smisao srpske istočno-zapadne polemike koja je bitno uticala ne samo na kulturnu već i našu političku, a, šire gledano, i na nacionalnu istoriju.
Ako je verovati memoriji Slobodana Vitanovića, koji je Kišov tekst čitao pre no što ga je autor uništio, Kiš je u njemu razvijao tezu da je kod Srba od srednjeg veka do modernog doba bila jača bogoslovska nego svetovna misao, te da srpska elita, pa i ona iz XIX stoleća, zbog mogućeg straha od prosvećene Evrope, „nikada nije istinski postala evropska i svetska“. To znači da je Srbin školovan na Zapadu, kako je govorio Kiš, kod nas stalno „prikriveno ili sasvim otvoreno, bio pod podozrenjem da je odnarođen, bez pravog korena i time bez značaja za postojanje nacionalnog bića“. Ovo i zbog toga što je srpski narod sa nepoverenjem gledao na Evropu koja je Srbima uzvraćala istom merom.
Tako je, izgleda, mislio i pisao Kiš. Vitanovićeva replika na Kišove poglede bila je prijateljski odgovor sa izrazima ponešto drugačijeg mišljenja o istoj stvari. Smisao te razlike je u sledećem stavu Slobodana Vitanovića: „Najzad u novije doba, u 18. veku, kada se završavao dugo produženi srednji vek, najistaknutije ličnosti srpske inteligencije nisu predstavljali, iako brojni i prilično moćni, oni koji su to srednjovekovlje želeli da osveže i ovekoveče, nego duhovi koji su imali snage da kidaju veze sa sasušenim korenima i da, poput Dositeja Obradovića, krenu na Zapad, ka svežim izvorima prosvećenosti.“ Na tom evropskom putu Vitanović vidi Dositeja kao čelnika, Vuka Karadžića i njihove nastavljače − Đuru Daničića i Stojana Novakovića. Toj listi mogli bi da se dodaju Svetozar Marković, Svetozar Miletić, Jovan Skerlić, Milovan Milovanović, te otac i sin Vladimir i Slobodan Jovanović… Sve vrlo učene svetovne glave. No ni to nije bilo dovoljno da srpska inteligencija u Evropi dobije tretman koji je zaslužila.

CIVILIZACIJSKA LINIJA Ovde je pitanje: kako su crkvenost i svetovnost, a sa tim Istok i Zapad projektovali puteve srpskog naroda kroz istoriju i u moderna vremena. I da li je, kako Danilo Kiš kaže, bogoslovska misao učinila da srpska elita ne postane evropska, a srpski narod ne bude sasvim prihvaćen u zajednici prosvećenih evropskih naroda? Zanimljivo je da je Vitanovićev tekst objavljen 1995, a već sledeće godine i Ekmečićeva studija Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi. Ona se može čitati, mada to verovatno nije bila, kao produžetak pomenute istočno-zapadne polemike kod Srba o odnosu Evrope i Srbije. Taj odnos autor je definisao u navedenom stavu postavljajući tezu da je Evropa više ograničavala napredak Srbije nego što je stimulisala njen rast i razvitak.
Da bi se istočno-zapadni divan još više produbio, a s njim i pitanje udela svetovne i bogoslovske misli, koju podozrivo pominje Kiš, nužno je otići u još dalju istoriju. Tu su već Srbi koji su zaposeli prostore Romejskog carstva, odnosno Vizantije, koja će, baštineći helensko nasleđe, za čitavih jedanaest stoleća profilisati civilizacijske i kulturne vrednosti na širem području Balkana. Na tom području Srbi naseljavaju one njegove delove koji gravitiraju i prema Istoku, odnosno Konstantinopolju, ali i prema Zapadu, tačnije Rimu. Ta, kako se kaže, civilizacijska linija, koju pominje i Ekmečić, ide po vertikali od Bara prema ušću Drine u Savu i dalje njenim nizvodnim tokom ka Dunavu. Istorija je pokazivala da je ta granica više bila linija žestokih sukoba nego uzorne saradnje naroda s njene jedne i s druge strane. Posebno su Srbi zapadno od te linije često morali da se bore i za opstanak i za dušu.
Geografski pretežući na istočnu stranu, oni su vremenom ulazili u civilizacijski krug pod većinskim uticajem Vizantije. To će postati naročito vidljivo po dobijanju pisma i prihvatanju hrišćanstva. Kada 1054. dođe do raskola u hrišćanskoj crkvi, Srbi, kao i ostali istočnoslovenski narodi, prikloniće se pravoslavlju i ćiriličkom pismu koji će postati važni obrasci njihove kulture. Zapadne Slovene pak obeležiće latinica i katolička vera. Srbi sa zapadne strane zbog toga će veoma dugo nositi krst na svojim leđima. Sve ovo pokazuje da geografija nekada podmuklo utiče na istoriju i njene tokove.

PO UZORU NA VIZANTINCE Zajedno s pismom, Srbi su, kao i drugi Sloveni, primili hrišćanstvo. Kada dođe do raskola, Srbi će se okrenuti istočnoj crkvi poštujući njen nauk vere i verske dogme. Po uzoru na Vizantince „svetorodna loza“ Nemanjića uspostaviće sklad između najviše svetovne i crkvene vlasti. Na istim obrascima Srbi su zasnivali književnost i druge umetnosti, filozofiju i pravo dosta strogo se pridržavajući vizantijskih kanona. Te uzore oni su naročito sledili u književnim delima, i to ne samo u crkvenoj, već i u svetovnoj tematici. Tako se uz žitija i sakralnu poeziju, još od kraja XIV veka, nalaze i prevodi koji uspostavljaju nov odnos između bogoslovske i svetovne književnosti, pa i nov pogled na svet. Tu je od naročite važnosti Srpska Aleksandrida. Do njene pojave, kako zapaža ugledni komparatist Zoran Konstantinović, književno polje onoga vremena „isključivo je bilo određeno prisustvom crkvene literature, molitvenim žitijima i pohvalama, što je vidicima ograničenim na ovozemaljski život trebalo da otvori nadu za bolji život na onom svetu“. Srpska Aleksandrida, kao i druga dela prevodne srpske književnosti, donose veliku promenu u te „uske okvire prodire pripovedanje o jednom ovozemaljskom svetu punom uzbuđenja, u kome se čovek dokazuje smelom borbom i raznim avanturama, a ne samo molitvom kako je zahtevala crkva“. Iako nije ostala bez uticaja hrišćanske misli, Srpska Aleksandrida u osnovi označava izlazak u polje svetovnog života i u drugačiju tradiciju.

PAPIN LEGAT KRUNISAO STEFANA NEMANJIĆA Od toga je važnije da je izvesno kolebanje Nemanjića između istočne i zapadne crkve prevladano opredeljenjem za pravoslavlje. Rodonačelnika dinastije Nemanjića, velikog župana Stefana Nemanju, prvi put su krstili „latinski jereji“ u Ribnici kod današnje Podgorice, dok je on drugi put, u pravoslavlju, kršten u Rasu. Već su njegovi sinovi Vukan i Stefan, otimajući se o vladarski presto, od pape tražili kraljevsku titulu. Vukan je nije dobio, ali jeste Stefan koji je bio u braku sa Anom Dandolo iz Mletaka. Svi detalji o tom krunisanju nisu poznati, ali je poznato, kako navodi Sima Ćirković, da je papin legat „1217. dolazio u Srbiju i krunisao velikog župana“, tačnije Stefana Nemanjića. Dobro se zna da je on naginjao Zapadu, ali se nije odricao vizantijske titule „autokrator“. Starija istoriografija pominje i podatak da je Stefana drugi put venčao krunom njegov brat arhiepiskop Sava na crkvenom saboru u Žiči 1221. godine. Taj čin i simbolički je bio znak da je učvršćeno pravoslavlje kod Srba. No time nije zatvoren srpski pogled ka Zapadu. Ženidbenim vezama i državnim interesima, oni su postajali bliski i nekim vladarima na zapadu Evrope sa njima čak planirajući i neprijateljstva protiv „matične“ Vizantije. Iako oslonjeni na vizantijski svet, Srbi su još od prvih Nemanjića u svoju umetnost ugrađivali i prepoznatljive stilske crte čija je matičnost u zapadnoevropskom i mediteranskom kulturnom krugu. I njihova kultura svakidašnjeg života bila je pod tim uticajima uključujući i raskošnu odeću na vladarskom dvoru.
Nije samo Srpska Aleksandrida unela svetovni duh u srednjovekovnu kulturu već i čitav niz drugih dela − pripovedaka i romana koji pripadaju prevodnoj književnosti. Na svoj način, istom književnom polju pripadaju i apokrifi nastali kao slobodniji ili nedogmatičan odjek, odnosno maštovit folklorni komentar zvaničnih biblijskih spisa. Kao krivoverne, pa i lažne (otrečne), zvanična crkva je te sastave odbacivala, čak i zabranjivala kao književnu jeres. Međutim, oni su bili dobro prihvatani i živi u svesti običnih ljudi. U njima pretežu legenda i fantastika, koja je sa simboličkim i paraboličnim pričama o životinjama obeležila Fiziolog – u srednjem veku rado čitan na Istoku i na Zapadu. Svetovnu kulturu u velikoj meri sadrži i srpska usmena književnost kao velika enciklopedija narodnog života i slojevita slika nacionalnog mentaliteta.

Iz svega postaje jasno da srpska kultura nije samo bogoslovska već je u znatnoj meri i svetovna. Kao što je dolazak Turaka poremetio njene tokove ili čak onemogućio njen prirodni razvoj, tako, kao posledica ukupnog stanja, srpska kultura nije u punoj meri osetila prave blagodeti humanizma i renesanse. To razdoblje u istoriji misli, odnosno duhovni pokret prevashodno je obeležila svetovnost. No često se previđa da je to doba, koje je u Italiji, pa i šire, stvorilo novog čoveka, a veliki broj predstavnika evropske renesanse je, kako je isticao vrsni znalac te epohe Miroslav Pantić, „bez obzira na svoj stav prema crkvi, bio iskreno religiozan“. To nije osporilo osnovni duh te epohe koji je ponovo vratio dostojanstvo, punoću i lepotu ovome svetu. No već je pad Carigrada 1453. godine, kako misli Pantić, „za istočnu polovinu nekadašnjeg Rimskog carstva, a ubrzo zatim i za ceo Balkan, bio početak mnogovekovnog mraka i teškog nazatka“. Šest godina potom palo je i Smederevo donoseći Srbima istorijsku traumu dugu nekoliko vekova. S tim mrakom nestaju i jedva vidljivi tragovi renesanse u srpskoj despotovini Stefana Lazarevića, pre svega na despotovom dvoru i u njegovom delu.
Sve ovo pokazuje da crkvenost na Zapadu nije prestajala čak ni kada su humanizam i renesansa bili u usponu i to u Italiji − matici preporoda tokom XV i XVI veka. Tako se i moglo desiti da u vreme koje su obeležili antiklerikalni duh, žeđ za čulnošću i za lepotom u delima Petrarke i Bokača, Mikelanđela, Da Vinčija, Botičelija, Rafaela i Ticijana, deluje i Đirolamo Savonarola, dominikanski monah i vladar Firence, koji sa ispovedaonice Crkve Svetog Marka drži zapaljive propovedi protiv svega svetovnog i slobodoumnog. Slično se dešava s književnošću i kulturom u Dubrovniku toga doba. Otuda hrvatski književni istoričar Antun Barac s razlogom zapaža da je ta književnost „posle prvih uspelih početaka u XVI veku u daljem razvoju pod uticajem crkve pošla putem ostalih grupa, pa je i u njoj u svemu nadvladao verski momenat“. Zbog svega, crkveni koncil u Trentu, sredinom XVI stoleća, pred strahom od reformacije, ponovo vaskrsava stare kanone, duhovnu strogost i moralne norme po meri katoličke crkve. I tu je početak kraja preporodnim uzletima ljudskog duha. Obnovu tog duha doneće prosvetiteljstvo kao čedo reformacije u novom veku.

ISTORIJSKA TRAUMA SRBA Gde su Srbi i šta je sa srpskom kulturom u tim vremenima? Petnaesti vek Srbima je po dolasku Turaka doneo istorijsku traumu, veliki nazadak i diskontinuitet u razvoju kulture. Dolaze zatim XVI, pa XVII vek ili, kako je zabeležio Jovan Skerlić, „najgora vremena koja je

srpski narod preturio preko glave“. Kraj XVII stoleća i Velika seoba Srba donose prelomni prevrat u nacionalnoj i kulturnoj istoriji našeg naroda. Na tuđoj zemlji, u Austrijskoj carevini, Srbi su počeli da grade svoju novu kulturu. Ona je temeljena na njihovoj tradiciji i na prihvatanju obrazaca vrednosti ranije stvorenih u srednjoevropskom, dakle u zapadnjačkom duhu. Kao nikada ranije, oni su teritorijalno i kulturom podeljeni između Orijenta i Zapada sa granicom na Savi i Dunavu.
Kada budu „potrošili“ povlastice koje su dobili od bečkog dvora, sredinom XVIII stoleća, Srbi traže odgovore i pomoć, pre svega za svoje duhovne potrebe, u velikoj i dalekoj Rusiji − na Istoku. Iako pravoslavna carevina, Rusija je u to doba, posebno pod Petrom Velikim, kulturni prostor u kojem se vodi spor između stare, tj. tradicionalne Moskovije i tek podignutog Sankt Peterburga koji je bio „ruski prozor“ okrenut prema Zapadu. Od tada Rusija − u nauci, kulturi, filozofiji, umetnosti, delovanju elite i na dvoru, koristi evropske norme, a aristokratija francuski jezik − otvara novu stranicu svoje istorije. Takve zapadne uticaje potvrđivala je i Duhovna akademija u Kijevu. Taj grad kao duhovni centar spajao je istočnopravoslavnu i zapadnu kulturu uključujući primetna protestantska i prosvetiteljska zračenja. U taj kontekst uklapa se i činjenica da je ruska književnost u vreme Petra Velikog, kako primećuje Džejms Bilington, nekad išla „protiv tradicionalnog crkvenog monopola nad kulturom“. Sve ove novine nisu bile dovoljne da i takva Rusija postane bliža prosvetiteljskoj Evropi i integralni deo njenog kulturnog ili civilizacijskog kruga. Da bude tako prevashodno su uticali verski razlozi, odnosno razlike između istočnog i zapadnog hrišćanstva.

SLIČNOSTI IZMEĐU RUSA I SRBA Čemu ovaj osvrt na Rusiju iz epohe Petra Velikog i kakve veze on ima sa Srbima u XVII i XVIII stoleću? U važnim pitanjima tog vremena postoje sličnosti između Rusa i Srba, jer su se oni kretali dosta sličnim duhovnim i kulturnim putevima u novi vek. Zaostala, konzervativna i tada porobljena Srbija bila je još tamnija strana feudalne, a ipak slobodne Moskovije, dok su kulturno razvijenija srpska središta u Austriji, kao i Sankt Peterburg, bili na pragu Zapadne Evrope. Nikako ne treba zaboraviti da su iz Duhovne akademije u Kijevu izašla tri velika duhovnika i, uz Dositeja Obradovića i Zaharija Orfelina, vrlo učeni Srbi XVIII veka − istoričar i arhimandrit Jovan Rajić, budimski episkop i crkveni pisac Dionisije Novaković, te Makarije Petrović, koji je predavao na Duhovnoj akademiji u Moskvi. Sva trojica bili su pitomci čuvene duhovne škole u kojoj su se jednako učili bogoslovlje i društvene i prirodne nauke sa ciljem da se egzaktno dokaže postojanje Boga. Kao što je još u vreme Nemanjića u arhitekturi ukrštan vizantijski stil sa zapadnim uticajima (romanika), posle pada Carigrada isti spoj u slikarstvu doneće najpre italokritski, pa levantinski barok koji postaju veza između pravoslavnog i katoličkog sveta na Mediteranu.
Pritajena zapadno-istočna polemika na srpskom kulturnom i političkom polju biće nastavljena i posle seobe Srba u Austrijsku carstvo, kao i tokom celog XIX stoleća. Ta rasprava imaće svoje odjeke i u jeziku, a posledice u pokušaju bečkog dvora da odvoji Srbe od moćne pravoslavne Rusije. Tome je išlo u prilog i ukidanje srpskoslovenskog jezika, čime je iz kulturne memorije „izbrisana“ stara srpska književnost. Potom su sa srpskoslovenskim iščezli njegovi jezički hibridi − ruskoslovenski i slavenosrpski.
Novi jezik sa osnovom u narodnom govoru i u usmenoj književnosti otvorio je novu stranicu kulturne istorije Srba. Taj jezik je u svoj leksički fond, „overen“ Srpskim rječnikom Vuka Karadžića, uključio brojne reči turskog ili arapskog porekla. Taj broj dosta pouzdano je predstavljen knjigom Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku koja je u izdanju sarajevske „Svjetlosti“ objavljena 1989. Njen autor Abdulah Škaljić navodi da ona „sadrži 8.742 riječi (izraza) sa 6.878 pojmova“. Tako je s našega književnog jezika skinuta srpsko-slovenska patina, ali mu je pridodata istočnjačka ili orijentalna boja. Srpski jezik je na taj način, možda i trajno, postao trpno stanje istorije i pritisaka koji su u njemu ostavili neizbrisiv trag.

Kraj u narednom broju