Ljubiša Jeremić (1938–2018) – Čovek ravnoteže

Mada nije bio lišen ideološkog uporišta niti sluha za nacionalne teme i probleme, politiku, pogotovo onu dnevnu, nije smatrao dobrodošlom u književnosti. U tome kao da se rukovodio poznatom Stendalovom krilaticom da je politika u književnosti ravna „pucnju pištolja na koncertu“

Tiho i dostojanstveno, kao što je i živeo, napustio nas je, početkom juna ove godine, profesor univerziteta i književni kritičar Ljubiša Jeremić. Izuzev nekoliko godina koje je proveo na mestu urednika u BIGZ-u, čitav svoj radni vek vezao je za Katedru za opštu književnost i teoriju književnosti Filološkog fakulteta u Beogradu. Na njoj je studirao od 1957. godine, diplomirao januara 1962, ubrzo primljen za asistenta, kasnije prošao nastavnička zvanja, bio njen upravnik i, najzad, penzionisan kao redovni profesor 2004. Predavao je i pisao o evropskoj, mahom angloameričkoj i ruskoj prozi XIX i XX veka, o poetikama romantizma i realizma, a naglašeno interesovanje za teoriju pripovedanja artikulisao je kroz predmet Metodologija nauke o književnosti. Svoj najznačajniji naučni doprinos dao je u doktorskoj disertaciji iz koje je proistekla studija Tragični vidovi starijeg srpskog romana (1987). U njoj je analizirao tragički aspekt srpskog romana druge polovine XIX stoleće, od Jakova Ignjatovića do Svetolika Rankovića, aspekt koji je do tada uglavnom bivao zanemarivan u korist komičkog. Među poznavaocima iz redova srbistike, stranice posvećene delima Jakova Ignjatovića ubrajaju se među najbolje napisane o ovom piscu. Studenti i kolege cenili su Jeremićevu nesebičnost i dobronamernost, njegovu jasnu misao, lepu reč, precizan i odnegovan izraz, a nadasve čvrst i dosledan stav, naročito u pitanjima struke. Ona su ga, uostalom, prevashodno i zanimala. Mada nije bio lišen ideološkog uporišta niti sluha za nacionalne teme i probleme, politiku, pogotovo onu dnevnu, nije smatrao dobrodošlom u književnosti. U tome kao da se rukovodio poznatom Stendalovom krilaticom da je politika u književnosti ravna „pucnju pištolja na koncertu“.
Afirmacija Ljubiše Jeremića počela je, kako i dolikuje, još u mladalačkim godinama, proznim i kritičkim prilozima u periodici. Pažnju šire javnosti skrenuo je predgovorom za Trolopove Barčesterske tornjeve (1963), da bi reputaciju učvrstio jednim od svojih antologijskih tekstova „Unutrašnji monolog kod Tolstoja i Džojsa“ (1966). U međuvremenu je, godine 1965, objavio knjigu kratkih priča Jutro mudrije. Bila je to moderna, opora proza teskobe i polumraka, zbirka fragmenata o mladom provincijskom intelektualcu koji traži svoje mesto u prestonici, a ipak predodređenom za marginu. Prvenac nije prošao nezapaženo, ali je autor, budući po prirodi skroman a zahtevan prema sebi više nego prema drugima, svoje pero potom podredio tumačenju i vrednovanju tuđeg stvaralaštva. Kreativna putanja poput njegove obično se opisuje predstavom čoveka koji u sebi ubija solidnog pisca da bi udahnuo život boljem kritičaru. Ako je tako sebe video i jedan Boalo, zašto to ne bi važilo i za Jeremića, bez omalovažavanja njegovog dara prozaiste.
Do kraja šezdesetih i tokom sedamdesetih godina izrastao je u jednog od vodećih kritičara ne samo svoje generacije, teorijski potkovanog, dobro obaveštenog, pažljivog u čitanju, pronicljivog u analizi i skrupuloznog u ocenjivanju. Priredio je antologiju Nova srpska pripovetka (1972), kao urednik delovao u časopisima Vidici, Književne novine, Književnost i Savremenik, sve vreme neumorno prateći aktualnu pripovedačku produkciju. Iz te dugogodišnje aktivnosti proistekla je knjiga Proza novog stila (1978), koja uverljivo odražava širinu autorovih uvida, njegove poetičke afinitete, ali i kritičku uravnoteženost. Pored znalačkog bavljenja pojedinim delima tada već ustoličenih klasika Crnjanskog, Andrića i Krleže, odnosno onih koji su na taj status pretendovali, poput Branka Ćopića, Oskara Daviča ili Antonija Isakovića, Jeremić se najviše usredsredio na stvaralaštvo generacije koja je tada bučno osvajala književnu scenu. No tu se suočavamo sa jednim paradoksom: iako je znatan prostor posvetio piscima urbane, kosmopolitske, unekoliko već i postmodernističke orijentacije, poput Pekića, Kiša, Mirka Kovača ili Bore Ćosića, u javnosti je prepoznat kao poklonik tradicionalnijih poetičkih stremljenja, utemeljenih u nacionalnom nasleđu i tematici, a oličenih u delima Dragoslava Mihailovića, Živojina Pavlovića, Mladena Markova, Milisava Savića, Miroslava Josića Višnjića ili Radoslava Bratića, koji su ponekad objedinjavani pod nazivom „stvarnosna proza“. Tome su, više od njega samog, doprinele dve suprotstavljene struje: ova poslednja time što ga je prigrlila kao svog zaštitnika, a ona prva time što se, kao u slučaju kritičarevog negativnog i nepravednog apostrofiranja u Kišovom Času anatomije, od njega distancirala.
Ljubiša Jeremić nije pristajao na nametnutu ulogu, kao ni na ovako pojednostavljenu šemu srpske književnosti. Tako nešto em nije odgovaralo stvarnom stanju stvari em nije bilo u skladu s njegovom prirodom. On je, iznad svega, bio čovek ravnoteže. Ta karakterna crta, koju bismo mogli nazvati i otvorenošću ili pomirljivošću, ispoljila se već na začetku karijere, kada je svoje prve značajne tekstove objavljivao uporedo i u Delu i Savremeniku, časopisima među čijim se autorima u prethodnoj deceniji vodila bespoštedna poetička rasprava. Ravnoteža je vidljiva i na drugim planovima: rođen u Knjaževcu, Jeremić je odrastao i školovao se u Šapcu, zadržavši čitavog života gospodstvenost starovremskog Srbijanca, uprkos tome što je i prebivalištem i govorom i manirima odavno postao Beograđanin; formiran na studijama svetske književnosti, on je svoj književnoistoričarski i kritičarski napor ravnomerno posvećivao stranim i domaćim književnostima, znajući da jedno bez drugog ne može. O tome svedoče i knjige Glas iz vremena (1993), Mala knjiga o Tolstoju (2007), O srpskim piscima (2007) i Književnost razlike: druga knjiga o srpskim piscima (2009). O mestu koje je zauzimao u srpskoj kulturi svedoče nagrade koje je dobio sa svoj književni rad: Milan Bogdanović (1979), Isidora Sekulić (1987), Stanislav Vinaver (1994), Đorđe Jovanović (2007) i Borisav Stanković (2008). One su, istovremeno, svedočanstvo o nenedoknadivoj praznini koja ostaje po odlasku Ljubiše Jeremića.