KNJIGE – U Kecmanovićevoj avliji

Piše Nikola Marinković

Kecmanović u Osami vodi pripovedački dijalog sa Andrićem. Preuzevši osnovnu strukturu priče iz Proklete avlije i smeštajući je u Bosnu poslednje četvrtine dvadesetog veka, on započinje interesantan eksperiment

Vladimir Kecmanović

Osama

Laguna, Beograd, 2015

Budući proučavaoci opusa Vladimira Kecmanovića (ako takvih uopšte bude) neće moći da mimoiđu često referisanje na prozu Ive Andrića unutar njegovih tekstova. Najupečatljiviji primeri su romani Kainov ožiljak i Osama, Kecmanovićevo najnovije delo. To je oproban postupak – brojni naši pripovedači pozajmljivali su od Andrića junake, zaplete, postupke, neretko pripovedajući i o samom nobelovcu, a sve da bi sebe kao pisca legitimisali i vrednosno odredili. U tom smislu, Andrićevo delo je poput skladišta iz koga već niz generacija uzima ono što im je potrebno, jer se uvek ispostavi da je izbor ispravan i učinkovit.
Kecmanović u Osami vodi pripovedački dijalog sa Andrićem. Preuzevši osnovnu strukturu priče iz Proklete avlije i smeštajući je u Bosnu poslednje četvrtine dvadesetog veka, on započinje interesantan eksperiment. Potomak begovske porodice Murat ženi se Srpkinjom Milicom, sa kojom dobija sina Bajazita. Suočeni sa građanskim ratom, oni odlučuju da ne pripadaju nikome sem svom mikrosvetu i da štite svoju kasabu i od „svojih“ i od „tuđih“, što će Murat platiti glavom. U opštem rasapu vrednosti, mladi Bajazit se identifikuje sa vođom Al Kaide, Osamom bin Ladenom, pa ulazi u sukob sa vlastima, poput Andrićevog Ćamila. Glavni negativni lik je šef policije Munir, karikatura Andrićevog Karađoza, koji se vremenom preoblikuje u lokalnog tajkuna i glavnog čoveka kasabe u „tranziciji“.
Pripovedanje je organizovano prstenasto, mada ne i dosledno Andrićevom romanu: jedan kazivač prenosi ono što je sam video ili čuo od drugih kazivača, dok se, u formi krnjeg dijaloga, diskretno nazire figura zapisivača, koji ne pripada kazivačkoj mikrozajednici, već je u odnosu na njih („balije“) drugo, tj. „vlah“. Zbog toga treba razlikovati dva temeljna plana dela: plan same fabule i plan kazivanja. Kazivanje, koje natkriljuje fabulu a često je i nadjačava upečatljivošću dijalekta, odvija se u Americi, gde su i kazivač i zapisivač članovi silom prilika pomirene zajednice govornika istim jezikom. Fabula se pak odvija u neimenovanoj bosanskoj kasabi, skoro dvadeset godina ranije.
Tekst romana stilizovan je kao veran zapis kazivanja, pa se čitalac suočava sa upečatljivim dijalektom kazivača koji dominantno boji čitavu priču i, gde god je moguće, njenu tragiku pokušava da ublaži osobenim bosanskim humorom. Zbog toga se kazivačeva priča o sebi i prilikama u Bosni (i Americi) često nadmeće sa pričom o Muratovoj porodici, što ne daje uvek uspele rezultate. Jer, s jedne strane Kecmanović pripovest o muslimansko-srpskoj tragediji projektuje u kosovski mit (Murat, Milica, Bajazit), a s druge strane pokušava da napravi ravnotežu tragičnom kroz niz komičnih epizoda. Ovo rešenje je uspešno kada epizode prirodno izrastaju iz kazivanja, odnosno vezane su za one događaje koji su srž i uzrok kazivanja, ali kada su čiste digresije kazivača o samome sebi deluju opterećujuće i ometaju inače vrlo dobro vođeno pripovedanje. Andrićev kazivački parnjak Haim takođe je brbljivac (na šta upućuje i etimologija njegovog imena), pa se blagoglagoljivost Kecmanovićevog kazivača može tumačiti i dugom prema Andrićevom podtekstu, ali utisak ipak ostaje nepodeljen – šteta je što roman nije za nijansu kraći i efektniji. To se pogotovo ogleda u onim delovima teksta gde se Prokleta avlija otkriva kao ključ za razumevanje Osame: radost čitalačkog otkrića ove veze pomućena je brljivošću kazivača jer on sam nepotrebno povlači paralele među likovima, što je ipak trebalo prepustiti čitaocima.
Jedini aspekt dela koji nije zakinut prostorom ostavljenim kazivaču, jeste angažovanost. Aktiviranje kosovskog mita, te efektivna paralela između imperijalne Turske i imperijalne Amerike čine Osamu romanom koji pretenduje da direktno i bez zazora svedoči epohu u kojoj nastaje. Propratni komentari o karakteru Amerike, o tome ko je prvi započeo građanski rat (kazivač bi rekao „šokci“, odnosno rimokatolici), i o drugim teškim temama nedavne prošlosti ostavljeni su nedodirnuti humorom i ironijom, sem kada se govori o prilikama u dijaspori, što je motivisano jezičkom i mentalitetskom bliskošću bivših neprijatelja u susretu sa zajedničkom tuđinom. Tako ovaj tekst, svojim pažljivim čitaocima, sugeriše da ta zajednička tuđina polako postaje egzistencijalni okvir i u zavičaju, a čitav svet dvorište zatvora (Prokleta avlija) sa jednim zajedničkim policajcem. Zato tišina, koja i dalje prati Kecmanovićev novi roman, pokazuje da Osama, uprkos svojim manama, pred svoje čitaoce postavlja nimalo prijatno pitanje: da li vam takvo stanje odgovara?

Bojan Jovanović

Duh paganskog nasleđa

Dereta, Beograd, 2015.

Pagansko nasleđe u srpskoj tradiciji i kulturi jedno je od velikih i značajnih pitanja na koje ponuđeni odgovori ne dolaze kao jednom utvrđene istine o našoj prošlosti. Knjiga „Duh paganskog nasleđa“, poslednja u nizu objavljenih iz ove oblasti, plod je sagledavanja fenomena paganskog nasleđa u srpskoj tradicionalnoj kulturi. Njihov se domašaj lako prepoznaje i u brojnim oblicima savremenog života.
S pravom se, piše Vladeta Jerotić, Bojan Jovanović poziva na sud Nikolaja Berđajeva o paganstvu, i to kada Berđajev piše: „Nemoguće je negirati paganstvo, ludost je u njemu videti zlu sablasan; paganstvo je bilo istinsko otkrovenje, ali prvobitno, nepotpuno, jednostrano…“
Pokušavajući da odredi granicu između paganskog i hrišćanskog identiteta, autor polazi od toga da kulturna i civilizacijska slojevitost Balkana pokazuje značaj starijeg, paganskog verskog nasleđa u konstituisanju duhovnog i religijskog identiteta balkanskih naroda. Ukoliko se oslušnu impulsi iz dubina tih kulturnih slojeva, onda postaju razumljivija njihova značenja u potonjim procesima. Sumirajući rezultate prethodnih razmatranja, u završnom poglavlju Bojan Jovanović ukazuje na neke odlike naših naravi kroz koje se i danas ispoljava duh paganskog nasleđa.
Preplitanje objašnjenja, otkrića, naučne lucidnosti i izlagački metodi autora, nesumnjivo našeg najznačajnijeg antropologa, obezbedili su njegovom delu odabranu i odanu čitalačku publiku. Kako primećuje Zoran Bognar u svojoj recenziji, u Jovanovićevom delu nije bitna veza između akribije i metafore, retoričke preciznosti i podteksa već Jovanovićevo mudro stremljenje ka cilju, a to je doživljaj vremena u otkrićima i osobeni stil verifikacije otkrića u vremenima.
„Pred nama je čudesna knjiga o paganstvu, ispisana stilom autora koji uvek podržava mudrosti željnog čitaoca i neprestano provocira u njemu ozarujući razgovor i ohrabrenje lucidne ravnopravnosti uživanja u saznanju.“

Dr Dušan Stupar

Draža – Istina o četnicima

Vukotić Media, 2015

Dugogodišnji radnik Državne bezbednosti Srbije dr Dušan Stupar – nakon tridesetogodišnjeg izučavanja delatnosti četničkog/ravnogorskog pokreta koji je predvodio general Dragoljub Mihailović – napisao je knjigu „Draža – istina o četnicima“ kako bi ravnogorsko četništvo od 1941. do 1945. „izložio sudu naučne, stručne i šire javnosti“. Autor u predgovoru sam ukazuje da je, zbog kompleksne situacije na tlu Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata, vrlo lako da istraživač, koliko god se trudio da bude nepristrasan, „padne u zamku sopstvenih zabluda, ako imalo zapostavi osnovna načela istorijske metodologije“. Knjiga je podeljena na pet celina – „Formiranje ravnogorskog štaba“, „Glavni cilj četničkog pokreta“, „Kolaboracija sa okupatorima i kvislinzima“, „Međunarodni položaj ravnogorskog pokreta“ i „Politički i vojni poraz“. Čitalac će lako zapaziti da je više od jedne trećine njegove knjige posvećeno „kolaboraciji“, kao i da ubedljivo najveći deo od šezdesetak izabranih fotografija dokumentuje upravo četničku kolaboraciju ne samo sa Nemcima i Italijanima nego i sa ustašama, kao i četničke zločine nad srpskim stanovništvom.
U predgovoru svog dela, autor navodi da je za vreme komunističke vladavine u Jugoslaviji domaća istoriografija „navodno“ bila pod uticajem Komunističke partije, te je u najlepšem svetlu prikazivala i veličala partizansku stranu, dok je četnički pokret u svim aspektima svog delovanja prikazivan negativno. Po njegovom mišljenju, posle pada komunizma, dolazi do ranije neviđene zloupotrebe istorije, pa se, „posebno u srpskoj“ istoriografiji načinio obrt – od glorifikacije pobednika (partizana) i demonizacije pobeđenih (četnika) pristupilo se „radikalnoj prepravci istorijske prošlosti“.
Autor ovo objašnjava izvesnošću da su antikomunizam i antipartizanstvo omiljena tematika u krugovima istoričara „mlađe generacije“, te da se „falsifikuju ili negiraju istorijske činjenice“, a partizanskom pokretu oduzima pravo da se predstavlja kao jedini antifašistički pokret otpora u Jugoslaviji. „Postepeno se četnički pokret, preambiciozno i, na naučno neodrživim osnovama, bez pravih argumenata, prekomponuje, ne samo kao antiokupatorski već se prikazuje kao prvi pokret otpora u porobljenoj Evropi“, navodi dr Stupar.
U zaključku knjige, autor poraz ravnogorskog pokreta, do kojeg su doveli „slab četnički borbeni moral i stalni porazi u sudarima sa snagama ideološko-političkog protivnika“, objašnjava „kapitulantstvom i kolaboraciji četnika sa porobljivačima sopstvenog naroda“.
Pišući knjigu dr Stupar je koristio vrlo raznolike izvore informacija od Arhiva Vojnoistorijskog instituta, Arhiva Jugoslavije ili Arhiva Republičkog sekretarijata unutrašnjih poslova, do radova brojnih domaćih i stranih istoričara i naučnika.

DŽ. DŽ. Mejer

Svet se ruši – povest o Velikom ratu 1914–1918

Filip Višnjić, Beograd, 2015.

Napisana poput najuzbudljivije priče, prvi put se u Srbiji pojavljuje hronika glavnih dešavanja na ratištima širom sveta, kao i opsežni prikaz složenih diplomatskih aktivnosti pred izbijanje samog rata. Osećanjem istoričara za činjenicu i pripovedačkim talentom za detalj i naraciju, Mejer uspeva da objedini raznovrsnu materiju rata koji je definitivno i trajno izmenio Evropu, pri čemu razumljivim i ne kruto naučničkim jezikom predočava svu problematiku uzroka, izbijanja i samog toka Velikog rata, unoseći životnost i ljudski momenat u inače odveć sumornu tematiku.
Posebna vrednost ove povesti o prvom globalnom sukobu u istoriji čovečanstva leži u tome što je svako poglavlje propraćeno dodatnim tekstom-esejom koji podrobnije objašnjava i analizira učesnike ili okolnosti značajne za Veliki rat (razvoj tehnologije, propagandna mašinerija, psihološke traume vojnika, kultura i umetnost za vreme rata, uloga Lorensa od Arabije, užasi života u rovovima, značaj žena itd.) nudeći zanimljiva i kontroverzna opažanja u vezi motivacije mnogih ključnih aktera.
Opremljena fotografijama, mapama, hronologijom i spiskom svih glavnih učesnika, knjiga predstavlja svojevrsnu uvodnu građu za svakog ko želi da se bliže upozna sa istorijatom sukoba i elementima koji su ga pratili, kao i izvrstan vodič našoj čitalačkoj publici u upoznavanju međaša, bitnih ličnosti, bitaka, odnosa među silama, životom običnih ljudi i svim ostalim u vezi sa velikom svetskom dramom 1914–1918.

Slavenko Terzić

STARA SRBIJA – Drama jedne evropske civilizacije

Izdavačka kuća „Veće“, Moskva, 2015

Delo „Stara Srbija“, u sadržaju raspoređenom u dvadeset tri glave, govori, kako naslov i kaže, o pojmu Stare Srbije, tamošnjem srpskom stanovništvu i njegovom bogatom kulturnom nasleđu, islamizaciji, tokovima doseljavanja Albanaca iz Albanije u Staru Srbiju, gotovo dvovekovnom proterivanju Srba sa svojih ognjišta, etničkim i religioznim prožimanjima, odnarođavanju, i u celini o zemlji u vrtlogu međunarodne politike tokom poslednjeg veka.
Posebno je iscrpno osvetljena politika Austrougarske prema Staroj Srbiji (od Berlinskog kongresa do 1918) i njena uloga u političkom oblikovanju i instrumentalizovanju albanske nacije. Znatan deo knjige posvećen je dramatičnim događajima u drugoj polovini 20. veka, naročito problemu Kosova i Metohije u jugoslovenskom kontekstu.

Vilijam Širer

Uspon i pad Trećeg rajha – istorija nacističke Nemačke

Filip Višnjić, Beograd, 2015

Iako je od njenog prvog pojavljivanja prošlo više od pedeset godina, Širerovo delo i dalje predstavlja referentno štivo i najbolji prikaz nastanka i sloma Trećeg rajha, zamišljenog da traje hiljadama, a okončanog nakon samo dvanaest godina, krcatih kataklizmičnim nizom dešavanja koja su bezmalo survala u ponor čitavu zapadnu civilizaciju.
Širer je zapravo živeo i radio kao reporter u nacističkoj Nemačkoj tridesetih godina prošlog veka, imao je pristup tajnim nemačkim arhivima koje su Saveznici pronašli nedirnute (oko 485 tona dokumenata u vidu brojnih dnevnika, telefonskih transkripta i ostalih spisa), a takođe je prisustvovao suđenjima u Nirnbergu. Zato njegov autoritativni pregled godina 1933–1945, kada su nacisti pod vođstvom svog firera vladali Nemačkom, organizovali Holokaust, gurnuli svet u ludilo Drugog svetskog rata i zauvek izmenili tok moderne istorije i izgled Evrope, predstavlja monumentalnu studiju najstravičnijih trenutaka naše civilizacije.
Svojim prijemčivim i nadasve živopisnim stilom, Širer opisuje događaje i ličnosti koji su odigrali značajnu ulogu u određivanju daljeg kursa čitavog sveta kontinenta, a svoju brutalnu objektivnost pripovedanja o postepenom i teturavom usponu nacista i njihovom grabljenju političke kontrole nad Nemačkom kombinuje sa ličnim prisećanjima i beleškama iz tog perioda.
Iako obimno, delo uzvraća nezaboravnim čitalačkim i saznajnim iskustvom svakome koga zanima na koji je neobjašnjivi način ova pretnja svekolikoj civilizaciji uspela da nastane, opstane i, štaviše, bude fanatično prihvaćena u dovoljnoj meri da sprovede svoje razarajuće planove. Jedno od najvećih istoriografskih dela svih vremena, dostojno svačije police – za nauk i opomenu.