Omaž blistavom vladaocu srednjovekovne Srbije

U prestonici osvanuo „Despot Stefan Lazarević pod bedemima Beograda“

Slikar Nebojša Đuranović nedavno je od Grada Beograda dobio narudžbinu za sliku monumentalnih dimenzija (2,5 h 6,5 metara) „Despot Stefan Lazarević pod bedemima Beograda“. To ulje na platnu, urađeno tokom 2019–2020 godine, postavljeno je u svečanoj sali Skupštine grada i za ovo umetničko delo urađena su posebna svetla. Slika nije vezana za neki datum ili jubilej već za činjenicu da taj vladar nije zastupljen u monumentalnom realističkom slikarstvu

Akademski slikar Nebojša Đuranović (Beograd, 1968) privukao je pažnju slikom „Krunisanje Stefana Prvovenčanog“, urađenom 2018. godine i izloženoj u holu Galerije RTS. Reč je o monumentalnom delu, veličine 3 h 5 metara, koje za istorijsku pozadinu ima na Sajmu knjiga nagrađenu Đuranovićevu knjigu „Srpski vitezovi u doba Nemanjića“. Nedavno je isti umetnik od Grada Beograda dobio narudžbinu za još veću sliku „Despot Stefan Lazarević pod bedemima Beograda“, veličine 2,5 h 6,5 metara. To ulje na platnu, urađeno tokom 2019–2020. godine postavljeno je u svečanoj sali Skupštine grada i za njega su urađena posebna svetla. Slika nije vezana za neki datum ili jubilej već za činjenicu da taj vladar nije zastupljen u monumentalnom realističkom slikarstvu. Postoje slike Kosovskog boja, cara Dušana, seobe Srba, ali ne i one posvećene despotu Stefanu. Izvedena je po svim pravilima te vrste slikarstva a stručni konsultant za pitanja istorijske problematike predstavljene na slici bio je dr Marko Popović, arheolog i heraldičar. Naša likovna kultura zna za uljane slike divovskog formata, rađene su u 19. veku, ali i u novije vreme. Petar Omčikus je uradio delo veličine 2 h 4 metra a Zoran Velimanović sliku dužine osam metara ali iz delova. Đuranović je napravio likovni podvig, na formatu slike koji je uradio drugi ne bi umeli ni platno da zategnu. Veličina slike naravno ne presuđuje o likovnoj vrednosti, inače bi svaki grafit bio vredniji od malog Van Ajkovog „Autoportreta“. Ovom džinovskom ulju na platnu dodatni kvalitet daje suštinsko određenje stila u kojem je urađeno, od jednog od najboljih naših slikara realizma.

EVROPSKI VITEZ I VOJSKOVOĐA Na slici je predstavljen despot Stefan Lazarević (1377–1427), među najvažnijim srpskim vladarima, sin kneza Lazara, poznat i kao Stefan Visoki. Bio je vladar džinovskog rasta, neprevaziđeni ratnik, strateg i kulturni pregalac. Vladao je Srbijom s titulom kneza i despota. U svoje vreme važio je za jednog od najboljih evropskih vitezova i vojskovođa, njegova konjica teških oklopnika bila je strašan protivnik na bojištu, ali je on i jedan od najvećih srpskih književnika u srednjem veku. Vodio je veštu politiku između Turske, Ugarske i Evrope, u cilju očuvanja svojeg naroda posle poraza na Kosovu. Kao vazal ugarskog kralja Žigmunda dobio je Mačvu i Beograd, u koji je 1405. godine smestio svoju prestonicu. Na unutrašnjem planu periode mira koristio je za snaženje Srbije u ekonomskom, kulturnom i vojnom pogledu. Objavio je „Zakon o rudnicima“, u čijem uvodu je dao i sažetu autobiografiju i uredio rudarski život. Novo Brdo je tada bilo najveći rudnik na Balkanu i vekovni izvor prihoda srpskih vladara. Krajem njegove vladavine, unapređenjem desetak rudnika, Srbija je bila među najvećim proizvođačima srebra, izvozila je jednu petinu ukupne evropske proizvodnje srebra. Spoljni izvoz dosegao je tada neviđene razmere, a uvožene su svila, skupocene tkanine sa Istoka, biser i druge dragocenosti. Tada se prvi put u izvorima pojavljuju gradovi Čačak i Smederevo. Posebno mesto je zauzeo Beograd, značajno trgovačko središte između Balkana i Srednje Evrope. Naša prestonica je tada doživela najveću obnovu i razvoj u srednjem veku. Vladar je dao velike povlastice i olakšice stanovnicima, podigao pravoslavnu i katoličku crkvu, pekare, vodenice, pristanište, carinu, trgove i pijace. Za desetak puta je povećao Beogradsku tvrđavu, u njoj je podigao svoj dvor a prilaz obezbedio Kulom Nebojša.
Despot je bio veliki pokrovitelj umetnosti, na arhitektonskom planu nastavio je razvoj moravskog stila, koji je započeo u vreme njegovog oca, gradnjom Ravanice i Lazarice. Poslednji veliki srpski vladar pružao je podršku i utočište kako učenim ljudima iz Srbije, tako i izbeglicama iz okolnih zemalja, koje su Turci zauzeli. Bio je i pisac, a njegovo najznačajnije delo je „Slovo ljubve“, za koje stručnjaci kažu da se odlikuje renesansnim crtama. Pored čitanja i pisanja na staroslovenskom, prevodio je sa grčkog i latinskog. Pod njegovim pokroviteljstvom delovali su istaknuti filosofi, gramatičari i književnici Konstantin Filosof i Grigorije Camblak, razvila se i bogata delatnost Resavske prepisivačke škole. Naš vladar je imao biblioteku u to vreme ne manju od Medičijevih, a prevođenje neprevedenih dela sa grčkog u manastiru Resavi doseglo je veliki obim, ta prepisivačka radionica bila je među najvećim i najbolje organizovanim skriptorijumima u Evropi. Despot Stefan je završio svoju monumentalnu zadužbinu manastir Resavu (Manasiju) kod Despotovca a podigao je i prelepi Kalenić, kitnjasti uzor lepote srpskog poznog stila u arhitekturi i slikarstvu. Bio je u evropskom viteškom redu Zmaja, prema osnivačkoj povelji iz 1408. godine, kao prvi među vitezovima. S njim je počela poslednja blistava epoha u istoriji i kulturi srednjovekovne Srbije, mudrom spoljnom i unutrašnjom politikom obezbedio je za duže mir i stabilnost Srbiji. Na 500-godišnjicu njegove smrti 1927. je kanonizovan.

PITANJA NAŠE SUDBINE I – BEOGRADSKI POGLED NA SVET Slika Nebojše Đuranovića, mlađeg beogradskog majstora, otvara i neka ključna pitanja naše sudbine. Kako je Dragoš Kalajić primetio, jedini pravi put za srpskog umetnika, vladara i čoveka je da bude istovremeno nacionalno ali i evropski određen, jer je Srbija ne samo deo sveta već kolevka Evrope. Na listu vrlih nacionalnih radnika koji se nisu okrenuli od internacionalnog Kalajić je uvrstio despota Stefana Lazarevića, Vladimira Velmara Jankovića i Paju Jovanovića. Na tragu Velmara Jankovića i njegove knjige Kalajić je formirao svoju ideju „Beogradskog pogleda na svet“, o čemu je sa saradnicima 1991. godine objavio sjajnu istoimenu knjigu i organizovao veliku izložbu. Upravo je ta ideja u prvom planu Đuranovićeve istorijske slike, uzorna i večna, važeća za običnog čoveka, političara, kao i umetnika jer je, između ostalog, samo naša i uvek pokazuje put naraštajima.

DESPOT STEFAN – PRVI GRADONAČELNIK BEOGRADA Ove podatke treba imati u vidu kada gledamo i razmišljamo o slici Nebojše Đuranovića. Despot Stefan Lazarević je bio prvi gradonačelnik Beograda, grad je posvetio Bogorodici, u njemu je načinio sedište mitropolita i svoju prestonicu. Na slici je predstavljen srednjovekovni Beograd u zenitu vladavine despota Stefana, dvadesetih godina 15. veka. Na njoj se vidi istočni bedem donjeg grada ojačan kulama, a u pozadini na brdu gornji grad (despotov dvor) sa donžon kulom zvanom Nebojša. Predstavljeni su istočno pristanište, šajka i usidren brod u desnom delu slike. Despot Stefan u pratnji svoje lične garde izlazi iz istočne kapije grada, dočekan svojom vojskom i vlastelom, dok ga patrijarh Nikon I, sveštenstvo i narod pozdravljaju. Njegovi telohranitelji („telu svojemu sabljudatelji“) bili su u trećoj grupi činovnika koju je ustanovio. Despot je prikazan na konju, u oklopu sa zastavom dvoglavog orla, kao legitimni naslednik Nemanjića. Slikar je delo rešio mnoštvom detalja i pokreta što čini njegovu kompoziciju još složenijom. Njegovo monumentalno ostvarenje ne postavlja se toliko protiv duha umetnosti ovog vremena koliko nasleđuje jedan stari žanr. U vreme kada je naracija u umetnosti zabranjena i prezrena, Nebojša Đuranović je obnovio žanr istorijskog slikarstva, koji potiče još od antičkih mozaika i, kako vidimo, postoji i u ovom vremenu, kada manuelne umetnosti i veštine odumiru. Zato poznavaoci i kolekcionari poput Zorana Toskića s pravom Đuranovića smatraju nekom vrstom naslednika Paje Jovanovića, premda njihovi opusi ne mogu da se uporede.