Nebojša Kuzmanović – Dokaz da postojimo

Kada su pljačkali i uništavali arhivsku građu, okupatori su znali zašto to čine – s njima je nestajao i deo našeg identiteta

U arhivima se čuvaju dokazi da postojimo i kao država i kao narod i kao pojedinci. Jedino u arhivima sabrana na jednom mestu nalaze se svedočanstva diktatura i demokratija, ideologija i političkih progonstava, dokumenta o žrtvama i zločinima, vremenima velikih istorijskih nemira i bogatstvu ideja različitih epoha. U arhivima se nalaze diplomatske i druge značajne prepiske, međunarodni ugovori, dokazi o granicama i teritorijama, popisi stanovništva, pojedinačne i sudbine porodica, istorije institucija, vojni planovi i naredbe, objave ratova, dokumenta o istoriji države i društva – kaže u razgovoru za „Pečat“ Nebojša Kuzmanović, direktor Arhiva Vojvodine.
Arhiv Vojvodine čuva 45 miliona dokumenata. U kojoj meri je arhivska građa ne samo dokaz o našem postojanju na ovim prostorima već i naša nacionalna identitetska karta?
Još je Arsenije Čarnojević prelazeći Dunav 1690. nosio uza se mnogo crkvenih dokumenata od velike važnosti za istoriju srpskog naroda. U njegovoj Pridvornoj kancelariji skladištena je i posle Seobe prepiska s bečkim i drugim organima državne vlasti, lokalnim ustanovama, srpskim vojnim i narodnim starešinama, sveštenim i svetovnim licima. Poseban značaj imaju carske diplome i privilegije. U Pridvornoj kancelariji Karlovačke mitropolije 1733. začeta je prva srpska arhivska služba. Te godine je na latinskom jeziku sačinjen prvi popis dokumenata nagomilanih u službama Mitropolije. Međutim, institucionalna zaštita, odnosno Državna arhiva, danas Arhiv Srbije, počeo je s radom tek 1900. godine.
Arhivi spadaju među najznačajnije ustanove kulture i jedine su ustanove kulture u kojima se čuvaju dokazi o postojanju države, naroda i pojedinaca. Specifičnost arhivskih ustanova je u tome što, osim kulturne, imaju i upravnu funkciju. Najstariji dokument pohranjen u Arhivu Vojvodine je bogoslužbeni dokument na latinskom jeziku iz 12. veka.
Koliko su pre nas samih, značaj ovog, ali i drugih arhiva u Srbiji, kroz istoriju, nepogrešivo dobro prepoznavali okupatori, na čijoj su meti bila svedočanstva o trajanju našeg naroda kroz vekove?
Teška sudbina i stradanje koji su zadesili srpski narod u Prvom svetskom ratu nisu zaobišli ni arhivsku građu koja je čuvana u Državnoj arhivi Kraljevine Srbije. To isto se desilo sa Državnom arhivom u Novom Sadu, današnjim Arhivom Vojvodine, tokom Drugog svetskog rata (1942). Dokumenta od neprocenjivog značaja za istoriju Srbije i Balkana tokom rata su evakuisana, a zatim uništavana, raznošena i pljačkana. Austrougarska vlada je nakon zauzimanja Beograda formirala Komisiju sastavljenu od stručnjaka iz austrijskih i mađarskih arhiva, ustanova kulture, viših predstavnika najznačajnijih ministarstava i pripadnika vojske čiji je zadatak bio da izdvoji dragocenosti i prenese ih u Beč ili Budimpeštu. Dakle, kulturna dobra su planski pljačkana. Osvajači su znali da arhivska građa, knjige, slike, muzealije i sve vrste kulturnih dobara čuvaju naš nacionalni identitet.
Najavljena digitalizacija arhivske građe omogućiće dostupnost dokumenata istraživačima, ali i njihovo trajno skladištenje u elektronskim bazama. Ko će biti garant autentičnosti dokumenata?
Usvajanje i primena dostignuća digitalne ere značajna je pre svega zbog svođenja na što manju meru korišćenje originala, a potom i zbog brže i lakše komunikacije sa korisnicima arhivske građe. Arhivi u Srbiji, uz pretpostavku da snažno budu pomognuti od države, uporedo moraju da prevazilaze nasleđeno stanje opterećeno nedostatkom i nedovoljnošću elementarnih uslova i potreba – stručnjaka, prostora i odgovarajućih zgrada za smeštaj arhivske građe, moderno opremljenih laboratorija za konzervaciju i restauraciju dokumenata. O svim dokumentima koji svakog dana nastaju u državi Srbiji a koji će biti pohranjeni u arhivima na trajno stručno čuvanje i održavanje, kao i o svim dokumentima koji se nalaze u arhivima, brine oko petsto arhivista.
Digitalizacija otvara pitanje autentičnosti digitalnih datoteka. Smernice za digitalizaciju pored tehničkih stvari tiču se i metapodataka o digitalizovanim dokumentima i sistema kontrole kao uslovima za dugotrajno čuvanje u najmanje dve kopije pohranjene po mogućnosti na različitim fizičkim lokacijama. U današnje vreme koriste se različite metode sprečavanja ili otkrivanja neovlašćenih izmena u digitalnim datotekama. Digitalni potpisi i digitalni pečati zasnovani na kriptografskoj tehnologiji, kao i tzv. vodeni žigovi utisnuti u slike kao identifikatori, primeri su ovih metoda.
Da li je digitalizovana istorija podložnija revizionizmu od one „papirne“?
Iako su nesporne prednosti koje digitalna dokumenta imaju kada su u pitanju njihovo pretraživanje, transport, razmena, mali prostor koji zahteva njihov smeštaj, čuvanje životne sredine, sa stanovišta arhivske delatnosti najvažnije je pitanje kako obezbediti da arhivska građa traje kroz vreme. U tom smislu, sa stanovišta zaštite, elektronski dokument se mora posmatrati kao oblik koji ne može da garantuje trajnost kroz vreme. Razlog su brze tehnološke promene koje dovode do brzog zastarevanja hardverske opreme, softvera i nosača elektronskih zapisa.
Elektronski dokument se lako može izbrisati ili izmeniti a i mnogo mu se lakše može neovlašćeno pristupiti. Arhivi pak moraju da obezbede autentičnost i integritet dokumenta.
Neke zemlje poput SAD, Finske, Rusije i Nemačke dokumenta vladinog sektora i službi bezbednosti čuvaju i u papiru i na mikrofilmu.
Kakav je odnos države prema arhivima? U kojoj je meri Zakon o Arhivima donet prošle godine u funkciji zaštite ove institucije?
Republika Srbija je jedna od retkih zemalja u svetu koja nije imala zakon kojim je sveobuhvatno uređena zaštita arhivske građe, kao izuzetno važnog segmenta kulturnog nasleđa, i organizacija i funkcionisanje arhivske delatnosti. Zakonom o kulturnim dobrima, kao osnovnim izvorom prava za ovu materiju, uređuje se zaštita svih vrsta kulturnih dobara (spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta i znamenita mesta – nepokretna kulturna dobra; umetničko-istorijska dela, arhivska građa, filmska građa i stara i retka knjiga – pokretna kulturna dobra) što ovaj zakon čini nepreglednim i obimnim, a istovremeno nedovoljno preciznim, posmatrano sa stanovišta onih koji se staraju o zaštiti određene vrste kulturnog dobra.
Zato je donošenje zakona bilo neophodno i jedino moguće rešenje za sveobuhvatno regulisanje sistema zaštite arhivske građe i organizaciju i funkcionisanje arhivske delatnosti ako imamo u vidu da se ne mogu na drugi način rešiti aktuelni problemi s kojima se svakodnevno suočavaju arhivi u obavljanju delatnosti.
Imajući u vidu značaj arhivske građe i njene specifičnosti u odnosu na druge vrste kulturnih dobara, bilo je neophodno da se sva pitanja u vezi sa njenim nastankom, čuvanjem i zaštitom urede posebnim zakonom, kojim su istovremeno regulisana i prava i obaveze svih stvaralaca i imalaca arhivske građe, kao i ustanova kojima je osnovna delatnost njena zaštita. Ali, najvažnije, za rad arhiva potrebna je snažna i stalna briga i podrška države.
Srpski kulturni prostor aktuelna je tema u nacionalnoj kulturi. Kakva je uloga Arhiva u ocrtavanju srpskog kulturnog prostora koji je daleko širi od onog obuhvaćenog granicama Srbije i RS?
Velika. Istorijsko iskustvo govori da je udar na arhivsku građu uvek deo plana poništavanja identiteta. On nužno ne dolazi samo i uvek spolja. Pre svega, moramo da radimo na očuvanju jezika i pisma, nacionalne kulture i prosvete. Poznavanje istorije svog naroda je izuzetno važno za stasavanje nacije. Zatim važan je odnos prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, sakralnom nasleđu i izuzetnom fresko-slikarstvu. Srpski srednjovekovni manastiri nisu samo hram i bogomolja, nego i krštenica, tapija, knjiga, slika, skulptura, biblioteka, bolnica, škola… Država mora posebno da vodi računa o zaštiti kulturnih dobara srpskog porekla, bez obzira na to gde se oni nalaze.
Prošle godina dosije o ustaškim zločinima pronađen u vašem arhivu bacio je novo svetlo na genocidnu prirodu NDH. Zašto je ovaj dokument, prihvaćen od strane najvećih izraelskih stručnjaka i poznavalaca teme Holokausta, ovde u Srbiji ne samo osporavan već je postao i predmet neprimerene polemike?
Nažalost, tema Jasenovca je neretko predmet politizacije, tendencioznih pa i malicioznih interpretacija koje imaju za cilj reviziju i umanjivanje žrtava monstruoznih zločina počinjenih nad Srbima u NDH. Publikovanje ovih dokumenata izazvalo je različite, pa i neprimerene reakcije, ali to me nije pokolebalo. Usledila je i podrška najkompetentnijih svetskih stručnjaka. Smatram da je insistiranje na ovoj temi moralni zadatak i lična obaveza mene kao čoveka pre svega, ali i kao direktora institucije nacionalnog značaja.
Gideon Grajf je u nekoliko navrata boravio u Novom Sadu i istraživao u Arhivu Vojvodine. Da li je njegovo interesovanje za građu koja je pohranjena u depoima ove zgrade bio presudan uslov za utvrđivanje strateških projekata sa Izraelom koji su delom formulisani tokom našeg putovanja u Jerusalim?
Naša ustanova već nekoliko godina sarađuje sa „Jad Vašemom“, a to je ove godine rezultiralo potpisivanjem sporazuma o saradnji na istraživanju i digitalizaciji dokumenata o deportaciji Jevreja iz Bačke 1944. Profesor Grajf je nekoliko puta boravio kod nas u Arhivu, a rezultat tog rada biće vredna knjiga „Konačno rešenje pre konačnog rešenja“, koju objavljuju „Knjiga komerc“ iz Beograda, i izdavači iz Izraela na engleskom i nemačkom jeziku. Nesebičnu pomoć u povezivanju sa izraelskim institucijama pružili su nam Aleksandar Nikolić, naš počasni konzul u Izrealu, i Dan Orijan, direktor u izraelskom MIP-u.
Da li je još bilo arhivskih incidenata, dokumenata koje ste pronašli, a koja su imala snagu da preporuče novo iščitavanje događaja iz minulih vremena?
Nedavno smo pronašli elaborat Komisije za istraživanje zločina o stradanju Slovaka u Drugom svetskom ratu. To je zaista arhivski incident, jer ova dokumenta belodano svedoče o tome da su i naša braća Slovaci bili žrtve zloglasne Racije iz 1942. Smatram da bi i Slovaci, a pre svega Slovačka evangelistička crkva trebalo da se uključe u obeležavanje ovog zločina koji je počinjen nad Srbima, Jevrejima i Romima.
Autor ste više knjiga. Primećujem da vas Slovačka kao tema veoma inspiriše. Zašto Slovačka, otkuda potiče to interesovanje?
Da, često volim da istaknem da je „Slovačka moja druga domovina“. Ovakav stav je krajnje argumentovan i proističe iz istorijske činjenice o bratskim, izuzetno bliskim i iskrenim odnosima između našeg i slovačkog naroda. Inicijalno, moje interesovanje za srpsko-slovačke teme datira od kraja 1980-ih godina i vezano je za moju doktorsku disertaciju koja se bavila srpsko-slovačkim odnosima u kontekstu literarnog stvaralaštva. Posebno me je u tom smislu inspirisao rad srpskog slaviste i slovakiste Riste Kovijanića. Od tog perioda objavio sam nekoliko desetina različitih naučnih članaka o odnosima Srba i Slovaka kroz istoriju i pokrenuo više inicijativa vezanih za dodatno produbljivanje odnosa između dva bratska naroda na aktivističkom, odnosno političkom i nacionalno-suverenističkom polju. Od mog dolaska na čelo Arhiva Vojvodine pokrenuo sam čitav niz projekata vezanih za ovu temu. Prošle godine organizovana je izložba „Prosvetni i kulturni život Slovaka u Srbiji“ koja je imala rekordnu posećenost. U kontekstu ove izložbe Arhiv je objavio i trojezičnu pionirsku publikaciju, čiji sam koautor, pod nazivom „Kolektivni identiteti Slovaka u Srbiji: Značaj slovačkih kulturnih i prosvetnih institucija i konfesionalnog identiteta za konstruisanje i refleksije nacionalnog identiteta Slovaka u Srbiji“ koju sam, između ostalih, poklonio i tadašnjem premijeru Republike Slovačke Petru Pelegriniju, onovremenoj ministarki kulture Slovačke Ljubici Lašakovoj prilikom njene posete Arhivu Vojvodine, kao i aktuelnom ministru odbrane Slovačke Jaroslavu Nađu s kojim imam prijateljsku i dobru saradnju.