NJ. V. GLUMAC I U ZAKONOPRAVILU SVETOG SAVE

Vek Udruženja dramskih umetnika Srbije

Prvi tragovi glumačkog udruživanja vode u 1906. godinu, kada je formiran Klub članova srpskog kraljevskog narodnog pozorišta (NP Beograd). Istoričari pozorišta naglašavaju da se u Zakonopravilu Svetog Save prvi put pominje reč glumac, u današnjem smislu rečiKako se u drugoj polovini 19. stoleća osnivaju prvi profesionalni (nacionalni) teatri u Srbiji – Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu (1861) i Narodno pozorište u Beogradu (1868) – i kako je u društvu tokom prve decenije 20. veka, u vreme poleta moderne srpske države i njenog privrednog i kulturnog uspona, sve vidljiviji uticaj pozorišne umetnosti i njenih poslenika, tako je i sve više težnji glumaca da reše svoja staleška i životna pitanja, o čemu svedoče brojni navodi iz štampe gde se ističe potreba za stvaranjem “glumačke zajednice”, “Udruženja srpskih glumaca”, “Saveza srpskih pozorišnih družina” i sl.Najviše se brige pokazivalo za materijalno i zakonski nezbrinute putujuće glumce.Jedan od njih, glumac, reditelj i prvi čovek putujućeg pozorišta “Srbadija” Dimitrije Nišlić objavio je u Kragujevcu 1902. brošuru O glumačkom savezu u kojoj je ostavio vredno svedočanstvo o naporima da se formira staleško udruženje. U listu “Pozorište” iste godine apeluje: “Glumci! Na posao! Dosta je bilo oklevanja! Promislite šta vam valja raditi! Promislite kuda vodi ova vaša učmalost… Stvarajte zajednicu, to vam je jedini spas!”Prvi tragovi udruživanja vode u 1906.godinu, kada je formiran Klub članova srpskog kraljevskog narodnog pozorišta (NP Beograd).Ova svojevrsna preteča Udruženja dramskih umetnika Srbije pokrenuta je u “želji podizanja dramske umetnosti i glumačkog staleža, međusobnog savetovanja, kao i uzajamnog pomaganja i zaštićavanja”, precizira prvak ove kuće Milorad Gavrilović u pismu uredništvu časopisa “Nova iskra”…Međutim, ideja o osnivanju udruženja posebno će okupirati umetnike i jačati u njima dok se nalaze van otadžbine – u vreme egzila skoro cele srpske države tokom Velikog rata – u Grčkoj, Francuskoj, Tunisu… Budući da je među mobilisanom vojskom bilo mnogo glumaca, i amatera i profesionalaca, oni su mahom na osnovu sećanja ispisivali tekstove, režirali ih, potom organizovali predstave, bodreći tako svoje saborce, sapatnike, ali i sebe same.Na Krfu je bio i čuveni Brana Cvetković, između ostalog i osnivač prvog privatnog pozorišta u Srbiji “Orfeum” – kao iskusan čovek dobio je direktivu da pokrene svoje pozorište jer su vlada i kralj znali da je narodu u izbeglištvu potrebno nešto da im vrati duh.Na Solunskom frontu delovala su brojna vojnička pozorišta, čiji je odabrani nacionalni i herojski repertoar trebalo da osnaži srpske vojnike posle albanske golgote i dodatno ih ohrabri za proboj fronta.Na krilima stečenog iskustva u mračnim vremenima i osokoljeno svešću o moćnim efektima teatra, nakon Prvog svetskog rata počinje s radom Udruženje glumaca Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.Osnovano je u Beogradu, 16. juna 1919, i to pod nadzorom Ministarstva prosvete – ministar Ljubomir Davidović potpisao je Pravila Udruženja, podneta na odobrenje 14. juna.Prva godišnja skupština održana je 10. i 11. avgusta u sali hotela “Kasina”, izabrana je tzv.Centralna uprava, a predsednik je glumac, reditelj i pedagog Sava Todorović.Treba istaći da je prestolonaslednik Aleksandar I Karađorđević prihvatio 15. septembra 1919.da bude zaštitnik i visoki pokrovitelj Udruženja, inače prvog koje je tada, u Beogradu, okupilo sve glumce, ali i ostale scenske ljude, te operske pevače i baletske igrače.Upravo ukazujući na to da pozorišno stvaralaštvo doprinosi očuvanju jezika, nacionalne svesti i identiteta, te razvoju duhovnosti naroda, zapravo razvoju srpskog društva uopšte, Udruženje dramskih umetnika Srbije je za obeležavanje veka svog postojanja pripremilo izložbu Pozorište u vremenu svakom, koju publika može da pogleda u Etnografskom muzeju tokom novembra 2019. godine.

Predmet ove sveobuhvatne postavke je teatarska umetnost u Srbiji od njenih začetaka do savremenog trenutka.”Mnogi istoričari pozorišta naglašavaju da se u Zakonopravilu Svetog Save prvi put pominje reč glumac, u današnjem smislu, tako da smo mislili da je interesantno da počnemo od toga, a tu je i detalj freske Kainovo potomstvo iz 14. veka (Visoki Dečani) kako bismo ukazali na to da iako pravoslavna crkva nije poštovala pozorište, i tu nema zbora, ipak je bilo svirača, igrača, zabavljača, što predstavlja deo teatarske vizije”, kaže za “Pečat” vođa autorskog tima izložbe Mirjana Odavić, muzejski savetnik iz Muzeja pozorišne umetnosti Srbije, i dodaje: “budući da slogan Udruženja glasi Glumac i njegova sudbina, dogovorili smo se da glumci i kuća gde su stvarali svoju umetnost budu u prvom planu.Na 66 panoa prošli smo kroz istoriju razvoja srpskog pozorišta od 13. veka do danas, s tim da naglašavam da se zbog preobimne teme i ograničenog prostora radi samo o naznakama dešavanja.”Izložba je podeljena po segmentima – prikazani su prvi pokušaji stvaranja srpskog teatra na teritoriji Austrougarske, od predstava koje Joakim Vujić s amaterima prikazuje u Pešti preko Letećeg diletantskog pozorišta do osnivanja Srpskog narodnog pozorišta, a istovremeno aktivnost Joakima Vujića u Kragujevcu, zatim Teatra na Đumruku u Beogradu i drugih “kuća” koji su doveli do rađanja Narodnog pozorišta (počeci i stvaranje nacionalnog identiteta i moderne srpske države); sledi međuratni period, zatim pozorište i rat, pozorišni život u okupiranoj Srbiji, vreme socijalizma, devedesete godine prošlog veka i početak novog milenijuma.Eksponati dakle prate epohe i ilustruju prve manifestacije, prevodnu književnost i prva pisanja za scenu kod nas, pokušaje i trajna postignuća institucionalnog organizovanja, osnivanje visokoškolskih pozorišnih škola, značajne festivale, prekretničke predstave, ali i prekretničke društvene odluke koje su preduzimali pozorišnici.Poseban segment izložbe, naravno, posvećen je radu UDUS-a.Svoje zlatne trenutke Udruženje živi između dva rata – najviše zasluga u uspešnom rešavanju mnogih bitnih staleških pitanja imala je Centralna uprava u kojoj su od 1929.do 1940.godine bili prvaci NPB: predsednik Boža Nikolić i generalni sekretar Dušan Radenković.Tada su ustanovljeni: Penzioni fond nerazvrstanih članova narodnih i putujućih pozorišta; Potporni fond za nevoljne, nezaposlene članove Udruženja; Bolesnički fond za obolele glumce beogradskog Narodnog pozorišta; Zadruga glumaca za štednju i kredit; agencija “Jugokoncert” za regulisanje umetničkih poslovanja i koncertnog života u zemlji, a pokrenuti su i list Glumačka reč i časopis Mi i Vi… Nakon Drugog svetskog rata Udruženje i njegove ustanove su likvidirani, značajna imovina, koju čine i tri zgrade u Beogradu i nekoliko placeva, nacionalizovana.Drugi život počinje 25. novembra 1950, kada je Ministarstvo unutrašnjih poslova NR Srbije donelo Rešenje o osnivanju i radu Udruženja dramskih umetnika Srbije…”Upečatljivim dokumentima pokušali smo da ispratimo celu priču od osnivanja 1919, da istaknemo pravila koja su imali, tu su fotografije iz novina s prve skupštine, priča o imovini, o stradanju glumaca za vreme Drugog svetskog rata, ali i posle njega – Aleksandar Cvetković i Jovan Tanić iz NP optuženi su za saradnju s Nemcima i streljani, Žanki Stokić je uzeta građanska čast… U vitrinama se nalaze i originalni eksponati i skenirana dokumenta, izložen je Orden Sv. Save III reda koji je Udruženje dobilo 1934, i danas je veoma ponosno na to, a prvi put su javno prikazana i oba prstena Dobrice Milutinovića”, kaže Mira Odavić.Dodajmo da deo izložbe čini i video-materijal koji je Predrag Tončić oformio na osnovu raspoložive građe, dok katalog sadrži stručne i naučne radove autorskog tima i saradnika, kao i mnoge ilustracije.Dizajn izložbe i kataloga poveren je Jovanu Tarbuku, nagrađivanom i veoma zapaženom grafičkom dizajneru u domenu plakata i vizuelnog identiteta predstava kod nas i u inostranstvu.A za to da izložba dopre do što više ljudi, odnosno da se upoznaju s dramskim umetnicima koji su obeležili našu pozorišnu scenu u proteklih sto godina, pobrinule su se kompanija “Alma Quattro” i agencija “Orange Studio”.Svojevrsna izložba na otvorenom realizovana je na bilbordima, city light-ovima i LCD ekranima u Beogradu i Novom Sadu gde su se obrela sjajna idejna rešenja na kojima se nalaze fotografije poznatih glumaca iz pozorišnih predstava, s kratkim porukama koje pronalaze svoj smisao i danas.Iako su “na otvorenom” najzastupljeniji dobitnici najznačajnije glumačke nagrade “Dobričin prsten”, oni koji više nisu s nama: Ljuba Tadić, Mata Milošević, Dobrica Milutinović, Rahela Ferari, Predrag Ejdus, Branko Pleša, Nebojša Glogovac…, tu je i Jovan Sterija Popović da nam poruči da je “teatar lek za bolesti moralne”, zatim Nušić da nas nasmeje: “U svakom slučaju, bolje je gledati život u pozorišnom komadu, nego gledati pozorišni komad u životu”, Mira Trailović da objasni: “Nije dovoljno voleti pozorište.Ni glagol voleti nije pravi.Pozorištu se mora nesebično služiti.”

GLUMCI – NAJOPASNIJI PROPAGATORI SRPSTVA

A sve do kraja prve decenije našeg stoleća putovali su stvaraoci naše pozorišne kulture, najčešće pešice, vrlo često gladni, iz mesta u mesto, ili iz trupe u trupu, nepoštovani, neuvažavani, nepomagani.Bili su to u velikoj većini idealisti, pravi fanatici, koji su imali pred sobom uzvišeni cilj: umetnost, a služili kroz nju i jednom drugom idealu tih dana: nacionalnom buđenju našeg življa izvan granica slobodne Kraljevine Srbije. acheter tadalafil 20mg en ligneZbog ovog poslednjeg, Poćorek je bio izdao jednu naredbu svim vlastima u slovenskim krajevima Habzburške monarhije da obrate naročitu pažnju na glumce, kao na najopasnije propagatore srpstva i kao na opasne za red i poredak u monarhiji.U toj naredbi se preporučivalo da se glumcima ne dozvoljava duže zadržavanje u pojedinim mestima.Vojislav Vasiljević, Borba naših pozorišnih umetnika van scene za razbijanje predrasuda o glumcima, za poboljšanje socijalnog položaja, za podizanje umetnosti, “Pravda”,  Božić, 1939.

NAROD KOJI NE POTPOMAŽE SVOJE POZORIŠTE, ILI JE MRTAV ILI JE NA UMORUPozorište je jedan od najizražajnijih i najkorisnijih instrumenata za duhovno uzdizanje jedne zemlje i barometar koji određuje njenu veličinu ili njenu klonulost.Prijemčivo pozorište, dobro utemeljeno u svim svojim žanrovima, od tragedije do vodvilja, može u roku od nekoliko godina da promeni senzibilitet naroda; dok razoreno pozorište, u kome kopita zamenjuju krila, može da obezvredi i uspava čitavu naciju.Narod koji ne potpomaže svoje pozorište, ili je mrtav ili je na umoru; isto kao što pozorište koje ne podražava pulsiranje svoga naroda i nepatvorenu boju svog krajolika, nema pravo da se zove pozorište, već sala za igru ili mesto za onu užasnu rabotu koja se zove “ubijanje vremena”.Dokle god glumci i pisci budu prinuđeni da stvaraju profitabilne, nečasne predstave lišene svakog kriterijuma i bilo kakve odgovornosti, glumci, pisci, i čitavo pozorište svakog dana će sve više tonuti, bez mogućnosti spasenja.Pozorište mora da se nametne publici, a ne publika pozorištu.Federiko Garsija Lorka Reč-dve o pozorištu (1935) u: F. G. Lorka Publika, Književna opština Vršac, 2016

ZAKON O POZORIŠTU ODBAČEN ZA BOLJA VREMENA

Veoma asocijativno savremeno zvuči prva rečenica brošure O glumačkom savezu Dimitrija Nišlića: “Svet je doživeo jedno čudo više, a naši glumci jednu predrasudu manje da je Zakon o pozorištu, koji je ove godine pred narodnim zastupnicima u Skupštini iznet – za sada odbačen za bolja vremena.”Zar taj čin, od pre jednog veka, ne podseća na savremeno, takođe, teško, decenijsko porađanje novog pozorišnog zakona u Srbiji?Nišlić u ime “tri stotine srpskih glumica i glumaca ište” zakon, koji se iščekuje cele četiri decenije: “Punih četrdeset godina naš glumački svet radi na polju srpske Talije korisno za srpsku prosvetu i umetnost.Za sve vreme neprestano se radilo na tome da se glumačko pitanje reši, kako bi se koliko-toliko uredilo, bar da ostareli i onemoćali članovi srpskih pozorišta imaju u starosti neku pomoć, da ne umru na sokaku.”Zoran T. Jovanović, Iz naše pozorišne prošlosti – O glumačkom savezu, “Ludus” 88, 2001

VAZDA JE DOBRO BITI UZ GLUMCE

Činjenicu da se visokog pokroviteljstva i zaštitnika Udruženja prihvatio kralj Aleksandar I Karađorđević (…) možemo posmatrati dvojako.S jedne strane kao izraz suverenove svesti o velikom značaju teatra (i) u ratnim uslovima, dakle kao potvrdu vlastitog kraljevog iskustva sticanog tokom rata, a s druge strane kao refleks svojstven veštom političaru koji je opravdano razumeo da je za svakog predstavnika vlasti vazda dobro da bude uz glumce i podržava ih.Ovaj nauk će i docnije kroz istoriju – našu i tuđu – često biti potvrđivan, a oni retki među domaćim i svetskim političarima koji se ovog pravila nisu pridržavali gorko će se kajati zbog te svoje nepažnje.Aleksandar Milosavljević, Ista meta, isto odstojanje, “Ludus” 203, 2019