Ko su lučonoše rusofobskih shvatanja

Problemska i istorijska rekonstrukcija rusofobije u nas

U knjizi Rusofobija u Srba 1878–2017. Dejan Mirović zadire u samu stvarnost našeg društva, preuzima rizik da govori o stvarima koje predstavljaju živo tkivo jedne stvarnosti, tematskim registrom dotičući sam vrh savremenog evropskog i šireg intelektualnog trenutka

U knjizi Dejana Mirovića Rusofobija u Srba 1878 – 2017. odmah pada u oči potpuna evropska aktuelnost same teme. Jer, ova knjiga se pojavljuje gotovo u isti čas kada i knjige koje u francuskom, italijanskom i nemačkom području objašnjavaju i tumače pojam rusofobije. Da je naš autor bio svestan ovog obuhvatnijeg konteksta svoje knjige, pokazuje njeno prvo poglavlje, jer je u njemu dat pregled savremenih poimanja rusofobije.

NAGLAŠENO PROVOKATIVAN ANGAŽMAN No, naš autor – svoje izlaganje o četiri knjige koje tematizuju problem rusofobije – počinje razmatranjem knjige Rusofobija ruskog naučnika Šafareviča, koja je objavljena 1992. godine. On potom opisuje knjigu Rusofobija italijanskog novinara Dela Kjeze i izuzetnu knjigu Rusija – Zapad (hiljadu godina rata) švajcarskog novinara i publiciste Gi Metana. Obe su objavljene u 2015. godini. Kao poslednja u ovom nizu, pojavljuje se knjiga Slika neprijatelja: Rusija (istorija jedne demonizacije) austrijskog novinara i publiciste Hansa Hofbauera, koja je objavljena 2016. godine.

Sve četiri knjige su posvećene pitanju rusofobije kao fenomena: okolnost da su njihovi autori pripadnici različitih naroda daje poseban značaj podudarnostima između njihovih sudova, kao što nam njihove razlike ilustruju različite kulturnoistorijske kontekste u kojima se osvetljava istorijska uloga Rusije, njen politički i kulturni domašaj, kao i predstave o njoj unutar dominantnog medijskog i kulturnog toka u zapadnim (američkim) područjima.

Tako Dejan Mirović doseže, tematskim registrom svoje knjige, sam vrh savremenog intelektualnog trenutka. Ono što je tema mnogih intelektualnih razgovora, što je diskusija koja obuhvata različite istorijske, sociološke, pravne, političke, književne i kulturne slojeve, prikazano je u svom dugom trajanju. No, naš autor unosi nešto sasvim osobeno u opšti okvir opisane problematike: on ne piše knjigu o rusofobiji kao takvoj, odnosno o zapadnom (američkom) poreklu rusofobskih predstava, premda takvi sadržaji postoje u pojedinim piščevim naznakama, nego piše knjigu o rusofobiji kod nas. On, dakle, zadire u samu stvarnost našeg društva, preuzima rizik da govori o stvarima koje predstavljaju živo tkivo jedne stvarnosti, jer ima kritički osvetljenih autora koji su živi. Tako naš autor ulazi u jednu vrstu diskusije koja je ispunjena osetljivošću, pa njegova knjiga ima naglašeno provokativan angažman.

[restrict]

DUBOKI ZASADI RUSKOG UTICAJA U ovoj knjizi suočavamo se sa dva različita aspekta jedne iste teme: s problemom geneze i sa sadržajima strukture. Geneza rusofobije u nas podrazumeva pregled istorijskog kretanja koje opisuje istorijske činioce i aktere u njima. Početni momenat unutar odabranog perioda vezan je za Berlinski kongres i nastajanje političkih stranaka u nas: to je vreme oko 1878. godine. Nikako nije suvišno – posebno sa aspekta geneze – naznačiti da je ceo XVIII i veliki deo XIX veka u nas ispunjen značajnim ruskim uticajima: zbog katoličkog prozelitizma u Austriji, patrijarh Arsenije III Čarnojević pisao je čuvenu poslanicu ruskom ministru Golovinu 1705. godine; potom je ruskoslovenski jezik postao deo našeg crkvenog bogosluženja; dok se religijski prosvetitelj Rajić školovao u Kijevskoj duhovnoj akademiji, dotle je sekularni prosvetitelj Orfelin objavio u Veneciji Žitije Petra Velikog koje je posvećeno ruskoj carici Katarini II; na savetovanju u Vraćevšnici 1810. godine, naš najveći zapadnjak Dositej predlagao je da se sledi Rusija a ne Austrija.

Sve to pokazuje duboke zasade ruskog uticaja – i crkvenog i sekularnog – u nas. Na toj podlozi nastaje jedno protivkretanje koje dobija naglašeno politički sadržaj, da bi on vremenom postajao i kulturni. Tu je koren razilaženja između rusofilskih predstava koje su rasprostranjene u srpskom narodu i značajne intelektualne struje kulturnog i političkog mišljenja koja ima rusofobski karakter: u njoj pronalazimo proaustrijsku orijentaciju Napredne stranke i naglašeno zapadnjaštvo građanske inteligencije do Prvog svetskog rata, antisovjetsku orijentaciju posle Prvog svetskog rata, titoističko jugoslovenstvo posle 1948. godine, drugosrbijansku orijentaciju posle raspada Jugoslavije 1991.

U prikazivanju učesnika ovog kretanja, naš autor definiše elemente strukture rusofobije: pojam, shvatanja, topose, oblike. Oni konstituišu rusofobiju kao važan kako operativni tako i načelni pojam. Sam pojam rusofobije je, naročito u knjizi Gi Metana, razložen na četiri modela: francuski, engleski, nemački i američki model. Naš autor, govoreći o različitim ličnostima u srpskoj kulturi, pokazuje preplitanje različitih modela rusofobije unutar katkad ideološki suprotstavljenih načina mišljenja. To nam pokazuje da njegova knjiga ima stabilan teorijski okvir.

PREDODREĐEN ZA RUSOFOBSKI NAČIN MIŠLJENJA Ona – u nastojanju da označi tokove rusofobskog mišljenja u srpskoj inteligenciji – ocrtava portrete različitih političkih i kulturnih ličnosti. Jer, Dejan Mirović nastoji da opiše različite stavove, shvatanja i postupke istaknutih političkih, intelektualnih i književnih ličnosti našeg društva. On, dakle, analizira fenomen rusofobije preko delovanja istaknutih pojedinaca u srpskom društvu, da bi ih potom dovodio u vezu sa istraživanjima javnog mnjenja, sa sociološkim presecima stanja javne svesti. Time je stvorio sliku pojedinca u odnosu sa slikom društva, kao i opis interakcije odnosa između pojedinih stavova i onoga što se konstituiše kao opšte mišljenje.

U knjizi je snažno naglašena veza između zapadnih političkih činilaca i tokova rusofobskih predstava i mišljenja u našem društvu. Jer, velika sklonost ka zapadnim političkim vrednostima vrlo često je kod nas praćena snažnom rusofobskom orijentacijom u odnosu na konkretne interese Rusije. O čemu je ovde reč? O tome da se ne dovode u vezu kategorije iste vrste. Dok se o zapadnim (američkim) uticajima ciljano govori kao o vrednostima, dotle se o ruskim uticajima prevashodno govori kao o interesima. Opravdano bi, međutim, bilo da se uticaji porede kao interesi u oba slučaja ili kao vrednosti na obe strane tasa. U tom pravcu, knjiga ima i jedan aspekt vezan za rusko društvo, što čini značajnom njenu vezu sa Šafarevičem, jer ona pokazuje da je ova neravnoteža plod zapadnih uticaja i unutrašnjeg kretanja samog ruskog društva od Petra Velikog, pa ima svoje zatočnike i u samoj Rusiji. Ona je, dakle, jedan referentni način mišljenja koji pripada ruskoj intelektualnoj matrici. Kao velikog reprezentanta rusofobskog načina mišljenja u nas, naš autor uzima Milana Piroćanca, koji je bio vođa jedne od prve tri političke stranke u Srbiji: analizom njegovog dnevnika, naš autor pokazuje da njegova politika nije bila tek prevashodno orijentisana ka Austriji, nego je u isto vreme bila natopljena jednom vrstom kulturnih predstava koje su njegovu ličnost činile gotovo predodređenom za rusofobski način mišljenja. Na sličan način su osvetljeni Čedomilj Mijatović i kralj Milan.

PRIJEMČIV ZA NIJANSE No, istaknuti član Napredne stranke, potom i njen vođa, Stojan Novaković poslužio je – baš zato što je sama stranka imala jedan proaustrijski okvir – našem autoru da napravi jedno fino razlikovanje. On, naime, pokazuje kako je Stojan Novaković postepeno evoluirao od prvobitnog stava i zauzeo jedan produktivan stav koji je podrazumevao racionalnu rusofiliju: kao jednu vrstu plodotvornosti ruskog uticaja u rezultanti srpskih interesa. To znači da naš autor nije totalizovao predstavu o Naprednoj stranci nego je pokazao kako je unutar ove političke orijentacije došlo do diferenciranja usled autonomnih sadržaja srpskog iskustva.

Unutar naše intelektualne elite, pak, u periodu do Prvog svetskog rata, postoji snažna matrica rusofobskih stavova: naš autor je prati u analizi iskaza Jovana Skerlića. Kao da apsolutna fascinacija zapadnim (francuskim, demokratskim) predstavama i vrednostima postaje podloga za negativnu fascinaciju ruskim (carističkim) sadržajima. Posle Prvog svetskog rata dolazi do razgranavanja ovih negativnih dispozicija, jer one opstaju u drugom ideološkom ključu: rusofobija kao kulturnopolitički pojam biva podvedena pod ideološki pojam sovjetofobije. Kritika komunizma se pojavljuje kao idealno pokriće za cvetanje rusofobije. No, naš autor ostaje prijemčiv za nijanse. Tako u iskazima Slobodana Jovanovića prepoznaje izrazito rusofobske sadržaje, koji su, međutim, praćeni sa uravnoteženim, pozitivnim i preciznim osvetljavanjima ruske politike.

Nisu bez značaja i zanimljivosti ni razmatranja dela istaknutih pisaca: dok je Grigorije Božović osvetljen u svom naglašeno rusofilskom stavu, dotle su Dragiša Vasić i Miloš Crnjanski oslikani u kompleksnosti i raznostranosti svojih shvatanja. Premda je Dragiša Vasić bio izraziti rusofil, naš autor osvetljava složene odnose između takvog kulturnog stava, koji očituje piščev spis Utisci iz Rusije, i srpske nacionalne ideje, koju je – pred Drugih svetski rat – obnovio Srpski kulturni klub, kao organizacija u kojoj je bilo zapadnih (engleskih) uticaja. Sama srpska nacionalna ideja – kako je to upečatljivo pokazao Miloš Timotijević u nedavnoj monografiji o Dragiši Vasiću – shvaćena je kao plod jednog skrajnutog kontinuiteta, koji počinje od devetnaestovekovnih nacionalnih liberala, najizrazitije okupljenih oko Liberalne stranke Jovana Ristića.

OKAMENJENI TABU U NAŠOJ JAVNOSTI I naš autor – u slučaju Dragiše Vasića – pokušava da ukaže na okolnost da je piščev stav prema Rusiji bio vezan za izvesnu srpsku nacionalnu liberalnu orijentaciju. Tako on dotiče gotovo okamenjeni tabu u našoj javnosti, po kojem je liberalno samo ono što je antinacionalno. Ta formula, koju je javno zakovala titoistička inteligencija u svom post-komunističkom postojanju, duboko je neistinita, jer su – sasvim suprotno od svega toga – nacionalni liberali bili vrlo bitan činilac demokratskog mišljenja unutar srpske društvene stvarnosti. Odjednom postaje vidno da rusofilija nije nužno vezana za ne-liberalne sadržaje u našem političkom životu.

Naš autor ocrtava i zanimljiv portret Miloša Crnjanskog: izraziti antikomunista, Crnjanski se pokazuje u velikoj složenosti svog lika, jer se u njegovim umetničkim tekstovima i političkim člancima uočavaju elementi slovenofilije, pa unutar toga i rusofilije. Pokazuje se da između ideološke i kulturnopolitičke stvarnosti ima različitih odnosa, da oni ostavljaju razuđene tragove u jedno duhovnom svetu, koji se rasprostire od simbola i sadržaja u književnim likovima do novinskih članaka i diplomatskih izveštaja.

 Dok je period između  1918 i 1941. godine prevashodno određen svojim sovjetofobskim oblikom, dotle posle 1948. godine i raskida sa Informbiroom bivaju pojačani oblici sistematske indoktrinacije društva različitim sadržajima. Oni ispod sovjetofobskog okvira u suštini negativno tematizuju raznorodne sadržaje ruske tradicije. Naš autor prati takvo kretanje unutar predstavnika vladajuće elite, odnosno unutar Komunističke partije: posebno mesto u njegovim analizama zauzima portret Milovana Đilasa kao jednog od značajnih eksponenata kako prozapadnog načina mišljenja, tako i čoveka koji je osnažio topose rusofobskog diskursa.

Uporednom analizom Đilasovih iskaza u vremenu dok je bio u vrhu komunističke rezultante i u vremenu kada ju je napustio, naš autor dolazi do zaključka kako je glasoviti disident o istim stvarima pisao protivurečno. Njegove mene su skladne sa zapadnom (američkom) tradicijom srpskih „liberalnih“ komunista, u kojoj posebno mesto zauzima Marko Nikezić. On je – veli naš autor – imao izrazito precizno formulisane negativne stavove prema ruskoj politici, koji su – u spisima Latinke Perović i naše drugosrbijanske inteligencije – formirali dominantnu matricu javnog mišljenja u nas. U toj matrici, pak, naša akademska i univerzitetska javnost – i ti autorovi sudovi su u potpunoj podudarnosti sa Gi Metanovim uvidima – predstavlja lučonošu jednog rusofobskog shvatanja kako istorijskih tako i kulturnih stvari.

Postavljena više kao problemska nego kao istorijska rekonstrukcija rusofobije u nas, knjiga Dejana Mirovića ima bogate sadržaje. U njih spadaju, recimo, istraživački prikaz lista Videlo kao partijskog organa Napredne stranke, osvetljavanje istaknutih ličnosti, objašnjavanje pojava, pojmova i pogleda, otkrivanje više slojeva unutar pojedinačnih situacija. Upuštajući se u jednu temu koja je na vrhu aktuelnih tema, njen autor je iskazao svoj intelektualni angažman na liniji rusofilije. To se kod njega prepliće u dva tona. On emotivno prati raspoloženje koje pripada širokom spektru naših ljudi, dok istovremeno pokazuje sluh za racionalne apekte rusofilije: za ono što upućuje našu državnu, intelektualnu kulturnu politiku ka sadržajima koji su afirmativni prema ruskom prisustvu – ovde i sada.    

Izlaganje na promociji knjige Rusofobija u Srba 1878 – 2017. na Međunarodnom sajmu knjiga u Beogradu

[/restrict]