EKSKLUZIVNO – Mitski postament za spomenik Đinđiću

Objavljujemo završni deo opsežne studije posvećene vladajućoj ideološkoj mreži našeg vremena, kakvu uprizoruje knjiga Latinke Perović Dominantna i neželjena elita

Tekstovi koje ćete čitati u ovom i u naredna dva broja naše novine, nastavak su studije koju je Pečat – u decembru 2015. godine – štampao u nekoliko nastavaka

Piše Milo Lompar 

U knjizi Dominantna i neželjena elita ima poglavlja koja predstavljaju otvoreno raskrivanje stanovišta sadašnjosti. U ocrtanim svojstvima portreta Zorana Đinđića nije reč samo o napuštanju istorijske prošlosti nego i o njenoj osobenoj aktuelizaciji, kao i o istorijskoj perspektivizaciji sadašnjosti. Upravo u poglavlju posvećenom njegovoj figuri, prepoznajemo – na najdirektniji način – i politički angažman naše autorke kao konstitutivni momenat njenog istorijskog mišljenja. Od posebnog značaja su njena veoma usmerena istorijska prećutkivanja.

KRIVOTVOREN ISTORIJSKI KONETKST U prikazivanju političke i idejne evolucije Zorana Đinđića, naša autorka se samo u jednoj fusnoti osvrće na jedan stav iz njegove polemike sa Nikolom Miloševićem u 1982. godini. Ni u letimičnom osvrtu, ona ne propušta da krivotvori istorijski kontekst, budući da kaže kako je „obnovljeno interesovanje za anarhizam podsetilo na zaboravljenu debatu između autoritarnih i liberterskih socijalista“, pa je „u proučavanjima Marksa, Đinđić… takođe našao snažan podsticaj za to“. Tako proizlazi da je ovu razliku između autoritarnih i liberterskih socijalista u našoj javnosti – u 1982. godini – obnovio Zoran Đinđić. Ništa neistinitije od ovakve sugestije. Jer, njegov polemički tekst je samo reakcija na knjige, rasprave, intervjue i javne nastupe Nikole Miloševića, koji su bili posvećeni – kako piše sam Đinđić – „osvetljavanju sklopa nastanka i funkcionisanja autoritarnih političkih ideologija“. Upravo sadržaj fusnote – u kojoj se pominje Đinđićev polemički tekst od 10. juna 1982. godine – otkriva višesmernu nepouzdanost rekonstrukcija istorijske prošlosti u Dominantnoj i neželjenoj eliti.

Polemičko oglašavanje Zorana Đinđića bilo je podstaknuto jednim intervjuom Nikole Miloševića: povodom pojave njegove knjige Dostojevski kao mislilac, u kojoj se opsežno raspravlja o razlici između teorijskog i političkog socijalizma. Zašto naša autorka prećutkuje sam sadržaj polemike? Zašto prećutkuje istorijski osvedočeno saznanje o tome da je Nikola Milošević – u tom vremenu – obnovio raspravu o različitim načinima mišljenja u prošlosti socijalista? U njenom postupku ima nekog ideološkog predumišljaja: kao kada u opisivanju neželjene elite dolazi do prećutkivanja krupnih imena građanske inteligencije u vremenu posle komunističke revolucije.

No, stvari unekoliko postaju jasnije kada u Đinđićevom polemičkom tekstu pročitamo kako je kritika totalitarizma kod Nikole Miloševića „uvek praćena jednoznačnim intelektualnim angažmanom za političku toleranciju i idejni pluralizam“. To je napisano 1982. godine. Šta nam to pokazuje? Da naša autorka želi da sakrije kako su autentično liberalni, tolerantni i pluralistički stavovi nastali unutar jedne tradicije koja je počivala na kritici komunističke ideologije. To je sasvim saobrazno sa liberalnim kritičkim mišljenjem u evropskim komunističkim državama. Takva tradicija, štaviše, pokazuje kako je istrajno nastojanje naše autorke da obnovu liberalnih ideja situira u područje reformskih komunista, kao predstavnika sistemske alternative, potpuno neistinito, jer je plod njenih političkih i ideoloških predumišljaja.

Sama Đinđićeva kritička i polemička reakcija imala je dvosmislen javni status. Ona je pala u nezgodan čas, jer su shvatanja Nikole Miloševića bila izložena brojnim javnim i zvaničnim napadima: zbog kritike Lenjina – koja se prvi put pojavila u nas u knjizi Dostojevski kao mislilac – on je postao politička meta brojnih oglašavanja, u kojima su svoje mesto zauzeli politički funkcioneri visokog reda. Bilo je nečeg paradoksalnog u takvim reakcijama, pošto je u to vreme – u Beogradu 1983. godine – preveden drugi tom Glavnih tokova marksizma Lešeka Kolakovskog, u kojem je došlo do razgranate kritike Lenjina, koja je vrhunila u saznanju: „Lenjin kao ideolog totalitarizma.“ Ono što je bilo dopušteno prisustvom shvatanja Kolakovskog kao da je bilo nedopušteno u shvatanjima našeg autora: premda je uživao znatne simpatije opozicione političke i kulturne javnosti, Nikola Milošević je bio pod velikim medijskim, ideološkim i političkim pritiskom.

On je, dakle, svoju kritiku lenjinizma ostvarivao iz liberalne, a ne iz marksističke ili nacionalne perspektive. Alternativno političko mišljenje u odnosu na vladajuću komunističku ideologiju postojalo je – kao autohtoni autorski koncept – u Beogradu, a ne u Zagrebu. Ono je bilo usidreno u vansistemskim a ne u sistemskim političkim područjima. Ono je bilo obrazovano na liberalnim, a ne na nacionalnim ili levičarskim zasadima. Upravo ove činjenice ne odgovaraju saznajnoj perspektivi koju Latinka Perović teži da nametne kroz predstavu o neželjenoj eliti: i u koju nastoji da situira Zorana Đinđića.

SRŽNA TAČKA RAZMIMOILAŽENJA Njegova kritika shvatanja Nikole Miloševića nije bila srodna oficijelnoj kritici, ali nije bila obrazovana ni iz liberalne perspektive. Zbog naknadnog sadržaja njegove političke biografije i zbog političkog potencijala koji je situiran u medijsku i idejnu eksploataciju njegovog ubistva, naša autorka nastoji da sakrije da su se na liberalnom stanovištu – pre njega i doslednije od njega – nalazili neki drugi ljudi. Đinđić je smatrao da razlika između Bakunjinovog anarhizma i boljševizma ostaje načelna, neprelazna, da se ona dotiče i ciljeva i sredstava revolucije i da teorija organizacije ne može biti koren ruskog totalitarizma XX veka. Boljševizam – pisao je on – počiva na metafizici istorije, čiji je izvedeni momenat – metafizika organizacije. Nikola Milošević nije pak razliku između autoritarnog i liberterskog socijalizma utvrđivao u načelnim pogledima na idealno društveno uređenje nego u sredstvima pomoću kojih sámo društveno uređenje „valja realizovati“: „autoritarnim sredstvima“ – koja je on prepoznavao kod Bakunjina – ne može se postići „jedan ’liberterski’ cilj“.

Da bi obesnažio neke od istorijskih primera koje je izneo Nikola Milošević, njegov kontrahent je posegao za neobičnom i relativizujućom metodološkom napomenom: „u krajnjoj liniji od ličnih senzibiliteta zavisi da li će neko kod jednog autora tražiti ’slaba mesta’ ili će pokušati da nešto nauči baveći se njegovom temeljnom intencijom, ukoliko je smatra inspirativnom.“ Kao da se iz slabih mesta nečije argumentacije ništa ne može naučiti i kao da između deklarativnog i delatnog u političkom području nema velikih razlika. Sam Đinđić je unekoliko pomerio naglaske u svojoj argumentaciji: usmerio ih je ka razlikovanju autoritarne od totalitarne vladavine, sa idejom odbrane Lenjinove teorije partije, ponovivši svoj ključni argument „da u pokušaju razumevanja totalitarne vladavine ne dobijamo ništa baveći se teorijom organizacije“. Bila je to sržna tačka njihovog razmimoilaženja.

Ali problem organizacije, kao partijske organizacije, snažno je tematizovala Latinka Perović u svojim istorijskim objašnjenjima srpskog društva. Ona je to dovodila u vezu sa ruskim revolucionarnim nasleđem. Ona naglašava – čak i u ovoj knjizi – kako su ključne ideje boljševika nasleđene, jer „u tom pogledu, boljševici nisu otkrili ništa novo“. To su dve ideje: „model revolucionarne organizacije i karakter revolucije“. Ona je, dakle, bila bliža shvatanju Nikole Miloševića o važnosti pitanja o monolitnosti partijske organizacije. Jer, partijska monolitnost pojavljuje se kao prepreka da se pluralizuje društvo i kao podloga mogućeg totalitarizma.

Zašto, međutim, ona propušta da istorijski precizno rekonstruiše ovu polemiku u svom oblikovanju političke fizionomije Zorana Đinđića? Zato što bi se pokazalo da je liberalno stanovište njemu bilo tuđe u tom vremenu, da su njegovi kontrahenti – poput Nikole Miloševića – ostvarivali kritiku totalitarizma upravo sa tog stanovišta i – presudno – da stvari u komunističkom vremenu ne izgledaju onako kako ona želi da ih predstavi u pojednostavljenoj podeli na liberalizam i nacionalizam, koja ispunjava ideološko predrazumevanje Dominantne i neželjene elite. Ona, dakle, svoju sadašnju predstavu o figurama na istorijskoj pozornici projektuje u istorijsku prošlost.

Ponekad je Đinđić – kao da je bio nošen duhom improvizacije – posezao za čudnim primerima: kada je zamerao svom oponentu da „gubi mogućnost razumevanja totalitarnih sistema koji se odriču nasilja, i koji npr. logore zamenjuju obdaništima i vaspitnim ustanovama“. Ostao je neimenovan onaj totalitarni sistem koji se odriče nasilja. No, Đinđić tvrdi kako njegov oponent zahvata samo površinu fenomena boljševizma, jer bira apstraktnu tezu o cilju koji opravdava sredstva kao kriterijum a sklonost nasilju kao princip razgraničenja. To je pogrešno. Bolje bi bilo – nastavlja Đinđić – slediti ideju o istorijskoj logici, iz koje onda sledi ideja o istorijskoj misiji jedne klase: „a zatim teorija partije kao interpretatora istorijskog smisla“. No, ostaje moguć i suprotan pravac upravo po stadijumima koje je on izdvojio: iz analize teorije partije proističe saznanje o misiji jedne klase, koje nas dovodi do saznanja o istorijskoj logici. I na tom putu se pojavljuju stepeni nasilja kao princip razgraničenja.

U tom duhu je Nikola Milošević napisao kako ne odbija „razgovor o legitimnosti nasilja, nego o legitimnosti terora – a to je već nešto sasvim drugo“. Kada nasilje – po istorijskoj logici – otkrije kako jedna klasa ima misiju da promeni društvo, čemu utire put jedna partijska organizacija, koja može biti ustrojena da terorom – a ne sporazumnim ili ograničeno nasilnim sredstvima – obezbedi samu društvenu promenu? On se – u ovoj polemici – pojavio kao neko ko brani društvo od terora, od nepotrebnog i prekomernog nasilja, kao neko ko apeluje na ideju slobode: sve do prizivanja takvih stavova Kauckog i Roze Luksemburg. No, Latinka Perović je – u Dominantnoj i neželjenoj eliti – odbila da prepozna elemente liberalnog stanovišta u njegovoj argumentaciji.

CENA MITOLOGIZOVANJA Otud njene protivrečnosti u oblikovanju političke fizionomije Zorana Đinđića nisu ni male ni beznačajne. Tako njena interpretacija jednog teksta iz 1989. godine mukom prelazi preko rečenice kako „Jugoslavija nije nastala kao ujedinjenje teritorijalnih država, da bi onda mogla na njih da se razlaže.“ Zašto ona zanemaruje ovaj iskaz? Zato što se sama nepromenljivo zalaže za načelo jugoslovenskog razlaganja koje Đinđić osporava u ovom stavu. Ona, dakle, uklapa istorijski lik Zorana Đinđića u jednu shemu koja je, katkad, sasvim nesaglasna sa istorijskim tragovima koji svedoče o tom liku. Tako mukom prelazi preko njegovog nedoslednog ponašanja pri prvim višestranačkim izborima 1990. godine, kao što prećutkuje njegove izjave prilikom NATO bombardovanja Srbije, odnosno odbija da rasvetli njihovu istorijsku potvrđenost ili opovrgnutost. Kako joj je potrebna politička upotrebljivost njegove figure, ona izneverava njegove reči koje su u nesaglasnosti sa mitologizovanjem njegove političke figure.

Da bi sama slika bila uverljiva, naša autorka pronalazi njegovog kontrahenta u Vojislavu Koštunici: u onom političaru koji je – u vreme jednopartijskog sistema – dao uverljivih dokaza o svojoj autentično liberalnoj političkoj i intelektualnoj poziciji. Njihov sukob vidi kao sukob dve političke orijentacije, jer ispod sukoba reformista i legalista pronalazi sržnu ideju svoje knjige: sukob neželjene i dominantne elite. Da bi ova mitska i manihejska slika bila uverljiva, naša autorka poseže za nizom krivotvorenja: u horizontu elementarne evidencije.

Tako neke Đinđićeve premijerske odluke – lišene ikakvog zakonskog uporišta – imenuje kao „čin raskida sa prošlošću sa duboko moralnom dimenzijom“. Ona, dakle, projektuje moralnu superiornost u ponašanje čoveka koji je moral isključivao iz politike na drastičan način: čuvenom preporukom da oni koji traže moral u politici treba da idu u crkvu. To je izneveravanje realne političke ličnosti u korist mitskog modelovanja junaka. Poneta svojom težnjom, naša autorka nehotično upada i u samoizneveravanje, jer zaboravlja sopstvenu negativnu ocenu istorijskog pojma „moralna žandarmerija“ i njegovih nosilaca u samostalnim radikalima još pre Prvog svetskog rata. Umesto da između svojih iskaza i iskaza svog junaka pronađe dosluh u moralnoj ravnodušnosti, u zajedničkom oduševljavanju revolucionarnim makijavelizmom, ona njihov dosluh konstruiše u liberalnoj političkoj orijentaciji, kojoj pripisuje duboku moralnu dimenziju.

U njenom tvrđenju o Đinđiću koji „se svesno profilisao kao zapadnjak“ najzanimljivije je odsustvo poređenja sa Koštunicom. Jer, Koštunica je – još u vreme Đinđićevog oduševljavanja revolucionarnim anarhizmom – bio liberal, kao što je tada – zajedno sa Kostom Čavoškim – objavio i veoma značajnu knjigu Stranački pluralizam ili monizam, u kojoj su njeni režimski kritičari i propagandisti prepoznali i osudili apologiju građanskog liberalizma i koja je nesumnjivo – u vreme jednopartijskog sistema – predstavljala intelektualni angažman u korist političkog pluralizma. Zašto to nije karakteristično zapadnjačko opredeljenje? Koja logika vodi mehanizam uključivanja i isključivanja istorijskih i političkih sadržaja u Dominantnoj i neželjenoj eliti?

Pored prećutkivanja autentično liberalnih sadržaja Koštuničine biografije, naša autorka ne izbegava ni posrednu moralnu diskreditaciju suparnika svog heroja. Pozvavši se na njegove reči o tome kako on i Koštunica simbolizuju dve politike, ona precizira: „Ciljem svoje politike smatrao je vlast kao servis društva, a ne kao izvor prihoda za određenu grupu.“ Odavde se neizrečeno razvija sugestija kako je Koštunica – kao protivnik ovakve politike – smatrao vlast kao izvor prihoda. Zar se to ne bi moglo lakše, preciznije i pouzdanije – i bez ikakve sugestije – raspraviti ako bismo dobili jedno istraživanje imovine obojice političara?

Naša autorka ne misli tako, pošto potpuno zanemaruje presudno pitanje o javnom nepoznavanju imovine koja je ostala iza Zorana Đinđića. Umesto toga, ona kao dokaz da je on u politici video dublji smisao života izdvaja njegovu studentsku težnju za ekonomskom nezavisnošću i okolnost da je „svoj politički angažman platio… životom“. Tako se jedno proverljivo i na dokazima utemeljeno istorijsko istraživanje unapred onemogućava emotivno-moralnom blokadom koju stvara mitska slika u beleškama Latinke Perović.

Ako pogledamo šta su o Zoranu Đinđiću govorili – dok je bio živ – istaknuti predstavnici sekularnog sveštenstva, sa koliko negativnih ocena su obojili njegovu ličnost i njegove političke odluke, onda postaje jasan – budući da je istorijski poznat – mehanizam koji oblikuje mitsku sliku posle njegovog ubistva. Davno ga je opisao Manes Šperber: „Broj onih, i na levici i na desnici, koji su do tog 22. novembra prezirali Džona Ficdžeralda Kenedija i osuđivali njegovu politiku, zaista nije bio mali, ali, suočeni s njegovim lešom, oni su sada otkrili da im srce krvari zbog njega. Osećali su da će celog života žaliti za njim i po tome su zaključili kako su ga zacelo oduvek voleli. To pozno otkriće im je ulilo nepokolebljivo uverenje da su samo njihovi politički protivnici mogli ubiti mladog predsednika.“ Mitska slika ubijenog premijera počiva, dakle, prevashodno na njegovoj posmrtnoj političkoj upotrebljivosti.

OKAMENJIVANJE MITA O takvoj upotrebljivosti svedoči proizvoljna odluka predsednika srpske vlade – u 2016. godini – da se u Beogradu podigne spomenik ubijenom premijeru Srbije. Ona je istorijski kontroverzna i ideološki nametnuta, jer je lišena kriterijuma. Ako je, naime, kriterijum – političko ubistvo, onda treba početi od spomenika dvojici ubijenih vladara: kralju Aleksandru Obrenoviću i kralju Aleksandru Karađorđeviću. Njihovih spomenika u Beogradu – nema. Ako je kriterijum – činjenica vlasti, onda bi se prvo trebalo setiti kralja Milana Obrenovića, sa naglaskom na pozitivnim učincima njegove vlasti: državna nezavisnost, stajaća vojska, institucionalizacija društvenog života. Ako je kriterijum – popularnost i demokratičnost, onda bi trebalo početi od najpopularnijeg i najdemokratskijeg našeg vladara: kralja Petra I Karađorđevića.

Nijedan od ovih vladara nema spomenika u Beogradu, iako je proteklo vreme omogućilo da se jasno raspoznaju tamne i svetle strane kako njihovih vladavina, tako i njihovih ličnosti. Kako sve to nije utvrđeno u slučaju Zorana Đinđića, kako nije prošlo dovoljno vremena da se istorijski osvetle mnoge činjenice njegove političke biografije, onda je namera položena u podizanje njegovog spomenika politički bitna za okamenjivanje mitske slike o njemu, koja igra značajnu ulogu u kolonijalnom simbolizovanju lojalnosti zapadnoj (američkoj) dominaciji u svim sadržajima našeg društvenog života.

U tom duhu se odvija istrajno krivotvorenje istorijske evidencije u Dominantnoj i neželjenoj eliti. U želji da osnaži svoju tezu o opozicionim strankama koje su – tokom raspada titoističke Jugoslavije – bile bliske sa vladajućim režimom, naša autorka opisuje kako su „opozicione stranke… participirale u vlasti Slobodana Miloševića“. No, ona stavlja u senku brojna svedočanstva o razgranatim političkim doticajima između Đinđića i Miloševića, da bi – istovremeno – stavila u potpunu tamu dosadašnja saznanja o odsustvu bilo kakvog kontakta između opozicionog političara Vojislava Koštunice i Slobodana Miloševića. Kako iz perspektive ovog saznanja izgleda njena tvrdnja o učestvovanju opozicionih stranaka u vladajućem režimu? Ne izostaje ni osobeno romantizovanje njenog junaka: zašto je on „na mestu gradonačelnika Beograda ostao samo sedam meseci“, pa je „smenjen… glasovima SPO i SPS“? Njen odgovor glasi: zbog koncepcije koju je zagovarao i u kojoj je opredeljujuća bila misao kako treba „okrenuti leđa prošlosti, a lice budućnosti“. Stvarnost je bila manje poetična: postoje dokazi – u tadašnjoj štampi – kako je on prekršio predizborni sporazum opozicionih stranaka koji ga je doveo na mesto gradonačelnika Beograda.

KONTAMINACIJA RAZNORODNIH SADRŽAJA U mitskoj slici ubijenog premijera, naša autorka zna da posegne za jedva primetnim aluzivnim stilizacijama koje njegov lik povezuju sa istorijskom prošlošću: „Zato je otvoreno pozvao na odstrel Zorana Đinđića, tog, po njemu, glavnog demona Srbije.“ Sintagma demon Srbije otkriva autorkinu aluziju na kralja Milana: tako ga je nazvao – u jednom pamfletu s kraja XIX veka – samostalni radikal Ljubomir Živković. Ova aluzija je precizan pokazatelj kako naša autorka – bez obzira na brojne razlike u okolnostima – projektuje prošlost u sadašnjost i sadašnjost u prošlost. Jer, u mitskoj slici je od posebnog značaja kontaminacija raznorodnih sadržaja.

Kada pak navodi kako Đinđić – za razliku od Koštunice – ne želi da vodi zemlju sporo, „u drugoj brzini“, nego bolno i brzo, jer je „za četvrtu brzinu“, Latinka Perović previđa kako u tom nastojanju nema ničeg – liberalnog. Plan ruskog neoliberalnog političara Grigorija Javlinskog – iz devedesetih godina XX veka – o 500 dana koji su potrebni za uspostavljanje tržišne ekonomije u Rusiji, Karl Poper – kao istinski liberal – ocenio je kao neostvariv, jer to treba da se odigra u državi koja ne poznaje ni renesansu ni barok. To nam pokazuje kako je Koštuničino stanovište bilo evolutivno, racionalno i liberalno nasuprot revolucionarnom aktivizmu Zorana Đinđića. Ma kako da procenjujemo mogućnosti koje je – u našim okolnostima – nudila Koštuničina politička orijentacija, nema nikakve sumnje u to da je ona bila eminentno zapadnjačka i evropska.

Odakle su proistekla ovolika ogrešenja o neposrednu prošlost u knjizi Latinke Perović? Zašto ona zatajuje elemente liberalnog stanovišta u kritici totalitarizma kakvu ostvaruje Nikola Milošević? Zašto prikriva liberalno političko polazište i političku orijentaciju Vojislava Koštunice? U ravni političkih ideja, ona nastoji da – u skladu sa ideologijom sekularnog sveštenstva – potisne potvrđeno i osvedočeno saznanje o tome da – kako kaže Jael Tamir – „postoji dugotrajno, iako često poricano, savezništvo između liberalnih i nacionalnih ideja“. U aktuelnoj političkoj ravni, koja je oblikovana nalozima našeg vremena, njena izneveravanja istorijskih sadržaja nastaju usled razlike koju očituju istinski liberali – kakvi su Nikola Milošević i Vojislav Koštunica – i levi liberali: u koje je spadao Zoran Đinđić.

Ta razlika pripada iskustvu našeg vremena, pa ju je opisao Noam Čomski: „Izbori za javno delovanje oštro su ograničeni pod režimom ’neoliberalizma’ – što je dubiozan termin, čije politike nisu ni ’nove’ niti ’liberalne’, ako nam je na pameti nešto što nalikuje klasičnom liberalizmu. ’Neoliberalni’ režim potkopava javni suverenitet pomeranjem moći odlučivanja sa nacionalnih parlamenata na ’virtuelni parlament’ investitora i kreditora, primarno organizovanih u korporativnim institucijama.“ Tako nastaje svet simulakruma: elementi levičarske ideologije (ljudska prava) prikrivaju kako je ona ostala bez oslonaca, pošto ne postavlja pitanja o eksploataciji. Kako nema političke levice bez osporavanja eksploatacije, onda aktuelna levičarska retorika može samo da prati trijumf kapitala.

U istorijskoj ravni, koja podrazumeva dubinu tradicije, naša autorka nastoji da prikrije postojanje čitave jedne političke i kulturne orijentacije u korist mitske i manihejske slike o neželjenoj i dominantnoj eliti. Otud ona dosledno prikriva postojanje autentično nacionalne i demokratske stranke, poznate pod imenom samostalnih radikala, kao što dosledno prećutkuje da je najreprezentativniji modernistički naraštaj u našoj kulturi – Miloš Crnjanski, Rastko Petrović, Momčilo Nastasijević, Todor Manojlović, Stanislav Vinaver – bio odan i nacionalnim i demokratskim sadržajima javnog života, udaljen od komunističke ideologije i izgnan iz javnosti i prognan iz zemlje posle Drugog svetskog rata.

No, najdublji sloj njenih predrazumevanja je vezan za jednu delotvornu kulturološku predrasudu. Jer, u brojnim iskazima Dominantne i neželjene elite, posvećenim različitim temama i ličnostima, nekad eksplicitno, nekad implicitno, nekad kroz upotrebu sugestije, pojavljuje se ista politička logika koja upravlja nizovima interpretativnih redukcija. Ta logika podrazumeva nekoliko stadijuma posredovanja: razuđenost i protivrečnost istorijske prošlosti svodi se na političku orijentaciju, koja podrazumeva nepromenljivu kulturnu podelu sveta, da bi – u poslednjem stadijumu – došlo do prepoznavanja aktuelnog i odlučujućeg vektora moći. To je jezgro istorijskog pripovedanja Latinke Perović: bez obzira na koji predmet rasprave pada fokus njene knjige.

Otud ona kaže: „Ali i četvrt veka posle sukoba sa Staljinom i dve decenije posle njegove smrti, dubinska podela ostala je ista. Ona je bila istorijska. Išla je linijom Istok–Zapad, ne u geografskom i nacionalnom smislu već ideološki, koncepcijski.“ Ako linija podele nije bila nacionalna i geografska, onda je bila kulturnopolitička. Treba razlikovati ideološke (levičarske, centrističke, desničarske) od kulturnopolitičkih (geopolitičkih, civilizacijskih) podela. Mnoge levičarske vlade – u evropskim državama posle Drugog svetskog rata – bile su veran saveznik američkih interesa. Otud naša autorka svoju podelu neprecizno naziva ideološkom. Kako je reč o podeli unutar iste – komunističke – ideologije, onda podela može biti vezana za svetove kultura, kako ih predstavlja linija Istok–Zapad. Njeno mišljenje, dakle, karakteriše kulturološka predrasuda.

Šta to znači? Svi pozitivni sadržaji geografskih, nacionalnih, ideoloških, demokratskih sistema unapred – bez ikakve provere i empirijske evidencije – bivaju shvaćeni kao deo zapadne (američke) kulture. Svi negativni sadržaji istih tih sistema unapred bivaju shvaćeni kao deo istočne (ruske) kulture. Unutar kulturološke predrasude vidna je totalizacija pojmova i svetova kultura, kao i nesposobnost da se zamisli protivrečni sadržaj samog sveta kulture. To znači da je – u rečenicama naše autorke – načelo totalizacije odnelo potpunu prevagu nad načelom diferencije.

Tako ona zaključuje da „odbijanje ekonomskih i političkih reformi u Jugoslaviji potvrdilo je vernost Srbije vrednostima državnog socijalizma, odnosno Istoku.“ Kako se može uspostaviti znak jednakosti između državnog socijalizma i Istoka, kada se u Rusiji – baš u vreme devedesetih godina XX veka – sprovodi radikalna neoliberalna ekonomska politika, koja je dovela zemlju do bankrota 1998. godine? Samo tako što se svaki negativni sadržaj u svesti naše autorke – ovde je to odbijanje reformi – unapred vezuje za istočnu (rusku) kulturu. Ovakav način zaključivanja nije pogođen saznanjem o tome da protivreči osnovnim činjenicama, poput saznanja o političkim reformama koje su u Rusiji obezbeđene tenkovskim pucanjem na Dumu 1993. godine: budući da su ti pucnji bili unapred određeni kao pozitivni sadržaj, jer su ispaljeni u duhu reformi, naša autorka ih ne pominje, premda bi se oni idealno uklopili u njenu priču o ruskom autoritarizmu.

KOLONIJALNO MIŠLJENJE Ni teorijska evidencija ne može zaustaviti temeljnu mentalnu matricu na kojoj počiva Dominantna i neželjena elita, pa se hilijastički impuls komunizma, izvorno prisutan u Marksovoj misli, svodi na svet istočne (ruske) kulture i neistinito odvaja od zapadnog (američkog) sveta: „Zaodenut u naučni karakter, komunistički eksperiment u Rusiji, za razliku od Zapadne Evrope, imao je koren u eshatologiji.“ Ideja hrišćanskog socijalizma, kao i hilijastička ideja, nisu – međutim – potekle iz ruske kulture, jer – kako kaže Karl Levit – „bez ideje napretka ne bi bilo ni američke, ni francuske, niti ruske revolucije i ne bi bilo ideje svetovnog napredovanja ka ostvarenju bez izvorne vere u kraljevstvo Božje, iako se ne može tvrditi da se Hristovo učenje manifestuje u manifestima tih političkih pokreta“. Otud očigledna krivotvorenja otkrivaju svoje poreklo u kulturološkom predrazumevanju naše autorke. Ona, štaviše, svoju podelu proširuje i na postkomunistička društva, koja „se razlikuju, po liniji Istok–Zapad“, pa se razlikuju „ne samo geografski nego mentalno i civilizacijski“. Globalizacija, dakle, predstavlja potpunu – geografsku, mentalnu i civilizacijsku – dominaciju zapadne (američke) kulture i njenih interesa. Karakteristično je kako naša autorka ne opaža moguće totalitarne i, svakako, nedemokratske implikacije ovako kolonijalnog postavljanja stvari.

Nije beznačajno ni što ona svoju osnovnu političku podelu projektuje u prošlost: „Sa tog raskršća, Srbija je krenula u dva pravca: ka razvoju po uzoru na zapadne demokratske države, ka razvoju u dubinu, što je bila osnova i za kulturnu integraciju srpskog naroda – i ka teritorijalnoj ekspanziji. Te su dve orijentacije reflektovale sukob Zapada i Istoka.“ Nije presudno – premda je indikativno – što se u ovom iskazu srpski oslobodilački ratovi imenuju kao ekspanzionistički, nego što se taj pojam predumišljajno, proizvoljno i neistinito poistovećuje sa istočnom (ruskom) kulturom: kao da kolonijalni svet nije plod zapadne kulture u tom vremenu. U svoju osnovnu podelu naša autorka situira i političke i idejne sadržaje: kada kaže kako je Slobodan Milošević – poput Hitlera – bio „personalni izraz… protiv svega što je liberalno, odnosno zapadno“, ona i ne opaža kako je – u narastajućim redukcijama – nemačku tradiciju isključila iz zapadnog sveta. Ona je, dakle, svela sav taj svet na anglosaksonski samo da bi pojam zapadnog sveta ostao neprotivrečan: kao što je liberalno poistovetila sa njegovim zapadnim (američkim) istorijskim oblikom.

ORIJENTALISTIČKI DISKURS U svim ovim redukcijama možemo rekonstruisati osnovnu mentalnu matricu Latinke Perović. Ona se rasprostire u dve osnovne putanje. Ona ima prepoznatljive stadijume u području spoljne politike: sadržaji demokratije redukuju se na političke i ekonomske interese EU u našem području; no, i tako prepoznati interesi podležu daljoj redukciji na političke interese SAD; oni, na kraju, bivaju poistovećeni sa NATO interesima. Ovakav niz redukcija omogućen je odsustvom autorkine svesti o pluralističkom i protivrečnom nasleđu i sadržaju zapadne (američke) kulture: o neprestanoj borbi između – tradicijski osvedočenih – zapadnih vrednosti i – aktuelno zadatih – zapadnih interesa.

Premda u ovim nizovima autorkinih redukcija postoje elementi orijentalističkog diskursa, oni nisu dovoljni da objasne brojne slabosti njene istorijske evidencije. Potrebno je dovesti ih u vezu sa komunističkom ideologijom u njenom istorijskom pojavljivanju u nas. Jer, orijentalistički diskurs ne može objasniti odakle dolazi autorkino razumevanje za albanska, crnogorska, muslimanska i makedonska nacionalna i politička nastojanja. Tu je presudno saznanje o komunističkoj ideologiji koja je institucionalno bila upravljena protiv srpske građanske i nacionalne tradicije. Tek kada uočimo dodir između komunističkih obrazloženja denacionalizacije srpskog naroda u titoističkoj Jugoslaviji i sadašnje kolonizacije naše zemlje prepoznajemo sve slojeve ideološke podloge na kojoj nastaje knjiga Latinke Perović.

U području unutrašnje politike prepoznajemo nekoliko stadijuma Dominantne i neželjene elite. Prvi stadijum sastoji se od predstave po kojoj se demokratska borba mišljenja redukuje na unifikaciju mišljenja oko pojma srpske krivice. Oblikovanje modela srpske krivice je stalna briga naše autorke. Tako ona neuspeh sopstvene političke komunističke orijentacije pretvara u izbor koji je učinila Srbija: „Ovo su stavovi vezani za razne deonice jednog istog puta, onog koji je Srbija sama izabrala početkom sedamdesetih godina XX veka i kojim je nepovratno išla prema kraju veka.“ Nije prikladno monistički određivati pojam Srbija kada je reč o pluralističkoj sadržini. O kakvom se izboru može govoriti u jednopartijskom i komunističkom sistemu? Kakav je izbor uopšte moguć u situaciji u kojoj je – kako naša autorka kaže – Tito bio arbitar?

Sva ova ogrešenja o istorijsku i logičku evidenciju pokazuju nastojanje da se obrazuje i osnaži pojam srpske krivice. On se povezuje sa brojem informbirovaca u Srbiji, sa odsustvom političkih reakcija na pojavu Gorbačova, kao i na raspad Sovjetskog Saveza i slom realsocijalističkog modela. Čak i na prevođenje antistaljinističke književnosti. No, ako znamo da su Zarobljeni um i Arhipelag Gulag objavljeni u Beogradu, uveravamo se u proizvoljnost predstave o srpskoj krivici u Dominantnoj i neželjenoj eliti. Takva je i tvrdnja da srpski učesnici partijskog obračuna u 1972. godini nisu Titu „ostavljali odstupnicu“: premda u to niko ne bi mogao poverovati, jer je reč o čoveku koji je bio ustavna kategorija, srpska krivica se izvodi i iz nemogućih pretpostavki.

U mehanizam srpske krivice sistematski se ugrađuju iskazi junaka ove knjige. Tako je Ivan Đurić ustvrdio da se ključ rata u titoističkoj Jugoslaviji nalazi u Beogradu, dok je za Slobodana Inića u središtu svih jugoslovenskih kriza – srpski nacionalizam. I Ivan Stambolić je smatrao kako – zbog raspada titoističke Jugoslavije – tragičnu krivicu srpskog naroda „istorija ne može sprati, niti on tu svoju krivicu može ikada okajati“. U vreme Osme sednice CK SKS, u 1987. godini, u klišeiziranoj upotrebi makedonske reči „rabote“ u govorima svojih partijskih neistomišljenika, Bogdan Bogdanović je, štaviše, video pogrdan smisao, koji bi mogao biti „preuzet iz predratnog vokabulara srpske administracije u Makedoniji“. Tako je on istorijsku srpsku krivicu prepoznao u jezičkoj praksi komunističkih aparatčika. Ona pripada srpskoj inteligenciji čija je odgovornost – po mišljenju naše autorke – „za rat u Jugoslaviji… opšte mesto“. To su retorički, kvazinaučni, lični argumenti za obrazovanje modela srpske krivice u Dominantnoj i neželjenoj eliti.

Ovako kristalizovan pojam srpske krivice programski se – drugi stadijum – redukuje na neutralisanje kritičke i nacionalne inteligencije. To dovodi – treći stadijum – do nove redukcije: poništavanje razlike između nacionalne političke orijentacije i nacionalizma. Jer, nacionalna politička orijentacija nije nužno – niti u svakom od svojih oblika ili intenziteta – nacionalistička. Ona može imati – kao što je u istoriji i imala – liberalan, tradicionalan i populistički vid. U njenom okrilju – piše Jael Tamir – „nalazi se spektar perspektiva koje doprinose razumevanju ljudskih situacija, onoga što ljudski život čini smislenim i stvaralačkim, kao i vrednosti koje zaslužuju hvaljenje. Liberali se nalaze pred izazovom da uključe ove vredne elemente i da daju prostor nacionalnim vrednostima u okviru granica liberalizma“. Tek u konkretnim okolnostima – pod izračunljivim dejstvima sila – možemo proceniti kada nacionalna politička orijentacija postaje nacionalistička. Kao što levičarska orijentacija može imati socijaldemokratski, socijalistički i komunistički vid. Tek u našim konkretnim okolnostima posle Drugog svetskog rata videli smo njen totalitarni oblik. Usvajanje ovako diferenciranog pogleda na stvarnost omogućava nam da prepoznamo – kaže Jael Tamir – „distinkcije između teorije o nacionalizmu i nacionalističkih politika, slično razlikovanju koje pravimo između komunizma i liberalizma kao političkih teorija i specifičnih politika izvesnih komunističkih i liberalnih partija“.

KOLONIZACIJA JAVNE SVESTI Karakteristično je da naša autorka naglašava razumevanje složenosti komunističkog pokreta, koja izvire iz složenosti, protivrečnosti i paradoksalnosti prošlosti, pa valja prepoznavati razlike unutar tog pokreta. No, ona istovremeno ne dozvoljava postojanje predstave o složenosti nacionalne političke orijentacije: kao da ona ne pripada istoj prošlosti. Tako – u njenoj predstavi – komunisti mogu biti i staljinisti i reformisti, ali su nacionalni liberali, hrišćansko-demokratski konzervativci, populisti uvek i samo – nacionalisti: svi i bez izuzetaka.

Kod nas je – usled poklapanja stranih interesa i komunističke ideologije – došlo do redukcije svih oblika nacionalne političke orijentacije na nacionalizam: u osi pripovedanja u Dominantnoj i neželjenoj eliti. To je učinjeno s predumišljajem: da bi se javno obezvredila i čak kriminalizovala upravo sama nacionalna politička orijentacija. Otud naša autorka uopšte ne uočava da kada Slobodan Jovanović kaže kako je nacionalizam bio jedina tradicija u nas, on sam se nalazi na drugom stanovištu od nacionalističkog: da bi tako nešto uopšte mogao opaziti. On, dakle, ispoljava distancu prema nacionalističkom stanovištu. Jer, on se nalazi na liberalno-nacionalnom stanovištu: otud on može imati i distancu prema nacionalizmu i unapređivati nacionalna prava i vrednosti. Latinka Perović nije u stanju da uoči unutrašnju raslojenost njegovih uvida, jer totalizuje nacionalno stanovište umesto da ga diferencira.

Putanje unutrašnje i spoljne politike u shvatanjima Latinke Perović poklapaju se u opravdavanju i racionalizaciji potpune kolonijalizacije zemlje, njene deindustrijalizacije i otuđivanju njenih prirodnih dobara. To podrazumeva i kolonijalizaciju javne svesti, što nas dovodi u blizinu totalitarnih tendencija u društvu. Tako nastaje ideološka putanja – očigledna u Dominantnoj i neželjenoj eliti – koja podrazumeva prenos i mutaciju značenja od komunizma preko titoizma do amerikanizma. Njoj je sasvim saobražena kulturnopolitička putanja koja podrazumeva višestranu neutralizaciju i poništavanje srpskih nacionalnih prava.

TEMATSKI KRUG POLIHISTORSKIH ISTRAŽIVANJA

Uskoro bi trebalo da se – u izdanju Catene mundi – pojavi knjiga Mila Lompara pod naslovom Polihistorska istraživanja. Ovo delo čine studije posvećene istorijskim i aktuelnim tragovima polihistorskog impulsa u razumevanju književnosti, naročito u studijama kulture. Tu su i studije posvećene različitim autorima: u širokom rasponu od književnosti i kulture, preko istorije, ideologije i politike, do istorije ideja i filozofije. To su studije posvećene odnosu Slobodana Jovanovića prema književnosti; književnoistorijskim shvatanjima Jovana Deretića i Dragiše Živkovića; Alojzu Šmausu i današnjoj njegošologiji. Posebnoj analizi je podvrgnuta ideološka mreža koju stvara mešavina istoriografske i ideološke konstrukcije u Dominantnoj i neželjenoj eliti Latinke Perović ili je kritikuju esejističke knjige Nebojše Vasovića. Osvetljeni su i spisi koji se nalaze u području istorije ideja, poput spisa Anice Savić Rebac; na međi filozofije i psihologije, kakve otkriva odnos Nikole Miloševića i Karla Jaspersa; na međi književnosti i slikarstva, poput eseja Dragana Stojanovića. Pečat je – u decembru 2015. godine – u nekoliko nastavaka objavio deo opsežne studije o vladajućoj ideološkoj mreži našeg vremena, kakvu uprizoruje knjiga Latinke Perović, pa sada objavljujemo njen završni deo. Tekst je priređen za novinsko objavljivanje bez naučnog aparata.