Cena ljubavi prema korenima

Jedan dan u drevnom Skadru

Piše Biljana Živković, Fotografije Ivan Rašović, Mitropolija Cetinjska

Srpsko ime i prezime u Albaniji košta – plaća se nekoliko hiljada evra. Takva diskriminacija retko gde može da se sretne u 21. veku 

Crkva Svete Trojice u Vraki, u blizini Skadra. Selo drevno, kažu ovdašnji Srbi, naš vekovni duhovni i kulturni rasadnik. Još iz vremena koja su ostala samo na listovima izbledelih spisa, od svih zaboravljenih. Vraka koja je 1930-ih imala preko 250 srpskih domova, preko hiljadu i po pravoslavnih duša, pitomo, bogato, vinorodno selo. Iznad široke ravnice u daljini naziru se Prokletije. Ima u Vraki onih koji pripovedaju da znaju za svoje srpsko poreklo unazad 370 godina. To su starosedeoci koji su i danas na svojim ognjištima, u svojim kućama, ali njih je sve manje. Višedecenijski pritisak, sila koja nije znala za milost, srpski narod u Albaniji je skoro zatrla, čudom su opstali.

Srbi autohtoni narod Srpske škole u Albaniji ukinute su dekretom kralja Zogua 1934. i od tada srpsko stanovništvo nije imalo mogućnost školovanja na maternjem jeziku. Potonje decenije sejale su još veći strah i mrak, Srbi nisu smeli u vreme zloglasnog Envera Hodže srpski da zbore, a o svojim školama i obdaništima sanjali su najhrabriji. Porušene su crkve, svetinje, manastiri, tvrđave, zdanja, svako svedočanstvo srpskog postojanja na ovim prostorima na kojima su jedino Srbi autohtoni! Našu drevnu tvrđavu Skadar-grad, nisu, srećom, srušili već su je Albanci prisvojili, kao i svaki redak naše duge (antičke) istorije. Skadar je bio srpska prestonica više od sedam vekova, počev od 5. do 12.veka, a dinastije Vojislavljevića, Bodina, Nemanjića, Mrnjavčevića, Balšića gradile su svetinje i zadužbine za daleka srpska koljenja. Posle Balkanskih ratova otimaju nam Skadar, svedočanstvo našeg drevnog postojanja, taj skoro neosvojivi grad daruju narodu koji je u 14. veku od cara Dušana dobio pravo da na našim brdima napasa stoku (malisori) i od toga živi. Danas, posle toliko vekova, žalimo zbog carske dobrote prema bezzemljašima i čobanima. Jer izrodili su se u ugnjetača svojih dobročinitelja i, još gore, žele da sahrane živu istoriju srpskog naroda, ili da je otmu. Da je predstave kao svoju. To se zove – krađa. Prema Dušanovom Zakoniku lopovu su sekli ruku kojom je krao… Budući da do svoje istorije nikada nisu držali, niti im je ikada bila za ponos, kao došljaci su opstajali od krađe, podmetanja, ubijanja, proterivanja autohtonog stanovništva.

[restrictedarea]

Prema tvrdnjama pojedinih eksperata, današnji Albanci u Albaniji, njih oko 72 odsto, srpskog su korena. Šiptari na KiM su čak 83 odsto srpskog porekla! Zato (pored vekovima od Turske potpirivanog antagonizma protiv pravoslavaca) ima mnogo toga zajedničkog, što svedoči o srpskom poreklu današnjih Albanaca! O tome je decenijama pisao prof. dr Kaplan Burović iz Ženeve, balkanolog i albanolog. Zbog istorijske istine, koju on hrabro iznosi u javnosti, nije rado viđen u Albaniji. Burović, do tada musliman, Albanac, pre desetak godina se vratio u svoju predačku veru, primivši ponovo pravoslavlje. Burovići su porekom iz Risnja, iz uticajne srpske vlastelinske porodice, još iz srednjeg veka, koja nije menjala prezime, ni slavu. Od iste loze Burovića danas ima prvaoslavaca, katolika i muslimana…

Do 2008. Srbi u Albaniji nisu mogli da imaju srpsko ime i prezime. Zahvaljujući istrajnoj borbi naših sunarodnika, Srba ili Crnogoraca, koji se ovde ne dele, na čelu sa njihovim predstavnikom Pavlom Jakoja Brajovićem (Pečat je u 404. broju objavio intervju sa Brajovićem), od pre izvesnog vremena dobili su pravo da vrate nasilno promenjeno ime i prezime. Ali to mogu da urade samo dobrostojeći, jer srpsko ime i prezime u Albaniji košta nekoliko hiljada evra. Srbi skupo plaćaju svoju ljubav prema sopstvenim korenima. Takva diskriminacija retko gde može da se sretne u 21. veku.

Liturgija u Vraki Prošle nedelje u Vraki su služila dva sveštenika SPC iz Crne Gore. Otac Predrag Šćepanović iz Hrama Hrista Spasa iz Podgorice i prezviter Željko Ćalić, starešina Sabornog hrama Prepodobne Paraskeve-Petke u Zeti. U crkvi su bili i Pavle Jakoja Brajović, predsednik Udruženja Srba i Crnogoraca „Morača“, predsednik Udruženja Sv. Jovan Vladimir vremešni Simo Ajković, prof. Svetozar Ćiraković iz Nikšića… Osim Srba i Crnogoraca iz Skadra, tu je Ivan Rašović iz manastira Morača… Uz njega stoji Veselin Matanović, Srbin iz Skadra, poznati gimnastičar i albanski reprezentativac. Sa leve strane u crkvi stoje gosti iz Crne Gore, te hor „Svetosavnik“ sa svojim dirigentom Darjom Šćepanović. Oni su učesnici Dana srpske kulture u Skadru. Desno su domaćini, najviše je mladih Srba iz Skadra i Vrake.

U crkvi, čija unutrašnjost blešti od čistote i belog mermera, dvadesetogodišnji Nedeljko Ajković prodaje sveće.

„Nas Ajkovića ima mnogo u Skadru i u Vraki. Kršten sam pre pet godina, odlazim u našu crkvu kada god naši sveštenici iz Crne Gore dolaze da služe. Studiram fiziku, ovde u Albaniji, a moja želja je da budem student i završim školovanje u našoj matici Srbiji. Nažalost, Srbija od ove godine nas iz Skadra ne stipendira, i to mi je veoma teško palo.“

Miloš, njegov prezimenjak (19) i rođak, student je informatike u Skadru. Kažu da su srpski naučili zahvaljujući Pavlu Brajoviću koji je sve učinio da se sačuva identitet srpskog naroda u Skadru i Albaniji i da se institucionalizuje škola srpskog jezika u Skadru.

Daliborka Martinović ima 22 godine, živi i radi u rodnom gradu.

„Pre šest godina sam završila školu srpskog jezika, koju vodi prof. Svetozar Ćiraković iz Nikšića. Srećna sam što govorim svoj maternji jezik, što pišem na srpskom, što čitam naše knjige, Andrića, Crnjanskog, Desanku, Isidoru. Hvala i svim ljudima iz Srbije i Crne Gore koji su nam slali knjige, tako da je formirana biblioteka, odakle redovno pozajmljujemo knjige.“

Anabela Musić danas ima 15 godina i odlično govori srpski. Sećamo je se od 2008, kao najmlađeg polaznika škole srpskog jezika u Skadru.

„Svi koji dođu iz Srbije i Crne Gore kažu da brat i ja nosimo prezime Musića, čuvenih sestrića cara Lazara. Eto, mi danas živimo u Skadru, možda smo zaista potomci tih Musića. Moja želja je da, kada završim srednju školu, odem na studije u Beograd, da osetim kako se živi u Srbiji.“

Do Anabele stoje Jasmina Matanović (16) i Dejana Đukić iz Kopljika. Dejana ima 11 godina, slabo vlada maternjim, ali nam Jasmina prevodi da od sledeće godine Dejana kreće u školu srpskog jezika. Kaže, nije krštena, ali se nada da će se uskoro i ona krstiti u crkvi svojih predaka.

Marta (12) i dve godine starija Adrijana Sekulić već čitaju knjige na srpskom. Najviše vole naše bajke, priče i pripovetke.

Na Skadar-tvrđavi Dok se ovog vedrog, zimskog dana penjemo prema drevnom Skadar-gradu pridružuje nam se Srbin, albanski reprezentativac Veselin Matanović, gimnastičar, šampion i nosilac vrhunskih svetskih i međunarodnih sportskih odličja.

„Majka mi je iz Vrbane, a otac poreklom iz Skadra. Svi potičemo iz drevnog Skadra, imamo crtu sabornosti i odgovornosti da naše Udruženje što bolje funkcioniše. Zadužen sam, osim za sport, i za kulturni život našeg naroda u Skadru. Dolaze nam sunarodnici iz Srbije i iz Crne Gore i tada smo presrećni. Vidite, znam za svoje korene unazad 350 godina, i tako je sa većinom Srba i Crnogoraca iz Skadra.“

Veselin pokazuje Taraboš, Brdanjolu, Vele polje, Širo polje, Kopljanik, Donje polje… kaže da o srpskom narodu svedoče najbolje ove planine i brda i šira okolina Skadra.

„Naš kameni Skadar-grad datira, kažu istoričari, 2.500 godina pre Hrista. Iz vekovnog srpskog, odnosno zetskog državnog života u severnoj Albaniji ostali su mnogi tragovi srpske duhovnosti, kulture i prosvete. U prošlosti, najezdama od drugih naroda, oni su uništeni. Mnogobrojni tragovi opominju na bogat duhovni život Srba u Albaniji, pogotovo severnoj. Hramova je bilo u celoj regiji. Brojne srpske crkve na skadarskom području svedoče da je ono nekada bilo gusto naseljeno našim stanovništvom, svedoče o srpskom verskom životu. Slavni Skadar – mesto dukljanskih knezova i srpskih kraljeva, imao je veoma značajnu istorijsku ulogu, mnogo pre Nemanjića, ali i u njihovo doba. Srpske crkve, a bilo ih je na stotine, ili su srušene do temelja, ili su pretvorene u džamije i katoličke bogomolje. U Elbasanu je naša crkva, posvećena Svetom Jovanu Vladimiru, iz 11. veka. Nekada je samo u Lješanskoj nahiji bilo 250 srpskih crkava i manastira. O drugim oblastima da ne govorimo. Srbi koji su se rađali ovde živeli su nekršteni generacijama unazad 86 godina, nisu se venčavali po pravoslavnim običajima, niti su im dozvoljavali da se sahranjuju kao hrišćani. Sada je za nijansu povoljnija klima“, kazuje Veselin.

„Mi smo drevni narod bez obzira na to što pokušavaju da nam prisvoje istoriju, ponašaju se kao svako koji od drugog otima, bez želje da se oteta kulturna dobra zaštite. Oni ih uništavaju, a neke svetinje nude Vatikanu. Vidite, ispod spoljnih zidova Tvrđave nalaze se prvobitni temelji zidina većeg i šireg grada, koji se spuštao prema Bojani.“

Govori o crkvi srpskih vlastelina „Albanija je našu svetinju predala rimokatolicima. Crkvu Svetog Jovana Krstitelja izgradio je neko od kraljeva dinastije Vojislavljević. Pošto je nastala pre raskola 1054, kada smo svi bili jedna hrišćanska crkva, rimokatolicima to dobro dođe kao opravdanje da mogu da je „prisvoje“. Međutim, od sledeće godine i naši sveštenici će služiti u našoj Crkvi Svetog Jovana. Malo znamo o svojim korenima, malo znaju i srpski istoričari o tome koliko su duboki srpski koreni u Skadru. Naše svetinje nastajale su, ovde, na predačkoj zemlji u 5, 6, 7, 8… veku. Nalazio sam na desetine crkvišta, ostataka naših građevina i grobalja, porušenih spomenika kulture iz pradavnih vremena, mnogo pre razdvajanja dve crkve. Slučajno ili namerno u procesu rekonstrukcije značajnih srpskih svetinja, iznad glavnih vrata, skidaju se ugravirani natpisi na staroslovenskom i ugrađuju natpisi na grčkom, ne bi li buduće generacije poverovale da je, recimo, Sveti Jovan Vladimir bio Grk, i da je kamena crkva, koja svedoči o starosti naše civilizacije i o autohtonosti Srba na ovim prostorima – grčka. Albancima je svaka istorijska laž važnija od suočavanja sa drevnom srpskom istorijom, pa neka bude i grčka, samo da ne bude srpska! Ma kako to teško padalo, jer čovek ne može da bude ravnodušan, u dubini duše sam Bogu zahvalan što pripadam narodu o čiju se istoriji otimaju, lakome se i kradu je i sebi pripisuju, nego onima koji nemaju slavne pretke, niti istoriju za ponos ljudkom rodu. Imati pečat naroda graditelja, a ne rušitelja!“

Prolazimo debelim kamenim hodnicima, nailazimo na mesto gde je zazidana Gojkovica mlada – mesto naše istorije, epopeje, simbol žrtve i ljubavi – „Zidanje Skadra“. Gojkovicu su Albanci „prekrstili“ u Rozafu, a osnovu prevoda srpske epske pesme oni su prekomponovali u „svoju“ legendu o tri brata „graditelja“ Skadra!

Molitva među ruševinama Izlazimo u prostor Crkve Svetog Stefana, ne zna se tačno iz kog su stoleća prvobitni temelji, ali se zna da je sadašnja građevina iz 13. veka, u 16. su joj Turci dogradili minaret, koji se od zuba vremena srušio. Prelazimo preko kamenog praga kamene crkve na vrhu Grada. Ulazimo u unutrašnjost koja je bez krova, samo zidovi od kamena, prostor za oltar tako je očigledan. Svi smo se sakupili, i horisti iz Podgorice i domaćini oko sveštenika. Oni molitvom zahvališe Gospodu, a potom pomenuše naše junake i heroje, koji su branili Skadar kroz vekove. Veličanstveni trenutak! Srbi se mole u svojoj drevnoj svetinji, pod otvorenim nebom. Iza nas, sa zidina, vijori se crni orao.

Koračamo prema ogromnom kamenom zdanju, sedištu Vojne komande nekadašnje srpske prestonice. Oko ogromne komande zidovi su debeli oko tri metra, i ona je, poput temeljnih spoljnih zidova tvrđave, i sada izgledala neosvojivo. Domaćini pokazuju koliko je bunara imala tadašnja srpska prestonica. I bunari su od kamena.

Posmatramo tirkizni Kir i plavozelenu Bojanu. Iznad Bojane se uzdiže, skoro pusto brdo, Taraboš. Bojana teče velikom brzinom, ali sa vrha Skadar-grada izgleda kao da tiho plovi. Sa desne strane Skadar-tvrđave je, po raskoši, čuveno ušće reke Drim u Bojanu. Vidimo plavozelenu Bojanu, koja otiče iz Skadarskog jezera, čudo lepote, jedinu reku na svetu koja teče i uzvodno. Da li nam reka svojim neobičnim i povratnim tokom nosi značajnu poruku?

U Udruženju deluju kao jedinstvena trojka Brajović, Gano Mućić, desna ruka Brajovićeva, i sekretar (po albanskom Artur Popai) na krštenju Velimir Popović.

Gano Mućić je poreklom iz okoline Vrake, a kada je bilo najteže, pomagao je moralno i materijalno Udruženje.

Velimir posle završene škole srpskog jezika povremeno u Beogradu u UNS-u pohađa školu novinarstva, za potrebe Srba Skadra. Velimir kazuje o Vraki.

„Poznato selo Vraka, u blizini Skadra, imalo je do 1941. oko hiljadu stanovnika. Danas ih je znatno manje. Vračani su čuvali svoj jezik, običaje, tradiciju. Nikada nisu prekidali srodničke odnose sa rođacima u Crnoj Gori, imaju i danas ista prezimena (Popovići, Sekulići, Martinovići…).“

Zapevaše horisti Svetosavnika „Tamo daleko“… pesmu o božurima kosovskim… i himnu našem Svetom ocu Savi… i započe Dan srpske kulture u Skadru pesmom i knjigom Otac Dorotej potpisnika ovih redova.

Crkve u Skadar-gradu

U samom Skadru bilo je više crkava koje su pretvorene u džamije, koje su služile u vojne svrhe ili su ih srušili Turci… a kasnije Albanci. U Rosafu, starom delu drevne srpske tvrđave, najstarije zdanje je Crkva Svetog Stefana, koju su Turci 1479. pretvorili u džamiju, nazvavši je Aja Sofijom. U skadarskoj tvrđavi bila je Crkva Svetog Matije koju su Turci pretvorili u vojničku tamnicu. U blizini tvrđave, od nekadašnje srpske Crkve Svetog Pavla ’postala’ je džamija Babaku. Ispod Grada, kod mosta Bakčelik, bio je Manastir Sveti Jovan, a kasnije su našu svetinju Turci upotrebljavali za barutanu. Crkvu Svetog Nikole osnovala je supruga Uroša Prvog i u njoj je zamonašena kao Jelena. Još se u istoriji pominju crkve: Svetih Vračeva, Svetog Todora, Svetog Petra, Svetog Graca, Svetog Ilije, ali o njima su uništeni pisani tragovi.“ (J. V.)

Svuda naše svetinje

Nedaleko od Skadra je ruševina Manastira Sveti Srđa i Vakha kome je oltar oboren u Bojanu. Crkva je sazidana na mestu prastare svetinje, koja je bila grobna crkva zetskih i raških knezova i kraljeva: Mihaila, Bodina, Vladimira, Dobroslava, Gradine i Draginje. Kraljica Jelena ju je, poštujući starinu i značaj ove crkve, sagradila sa sinovima Dragutinom i Milutinom 1290. na temeljima one prastare. Njen ikonostas, kaže I. Jastrebov, nije vizantijski nego upravo srpski. Svi sveci imaju odelo kakvo imaju na ikonama u današnjoj lavri Pećkoj patrijaršiji i u gračaničkoj crkvi. U selu Dajači, u Hotima, bila je Crkva Svetog Srđe sa znacima pravoslavnog hrama, ali je odavno pokatoličena. U mestu Rioli, severoistočno od Skadra, stara pravoslavna crkva takođe je odavno pretvorena u katoličku. Blizu nje je bila Crkva Svetog Jovana, takozvanog Raškog. U predelu Šlaka, istočno od Skadra, nalaze se ruševine Mazrenske crkve, koja je građena istom arhitekturom kao Sveti Jovan u Rašu i Sveta Gospođa u Krajini. U selu Vukli je ruševina male crkve u kojoj se čuvao crkveni ključ, izrađen na stari srpski način u obliku ptice. U gradu Baleš, danas Baleza, i na drugoj strani Bojane nalaze se u ruševinama dve crkve, građene sa oltarima prema istoku. Pravoslavnih crkava još je bilo u nekoliko sela: Sveti Jovan u Đurmolu, Sveti Nikola u Seocu, Sveti Jovan Bogoslov u Šestanu, Sveta Paraskeva u Mahali, crkva u Štitaru i manastir u Kamenici. U Danju je bila Crkva Presvete Bogorodice koju je car Dušan darovao svojoj zadužbini Svetom Arhanđelu Mihailu i Gavrilu u Prizrenu. Istom manastiru bio je poklonio i selo Koplin u blizini Gradeca. U selu Oboti, na Bojani, bila je Crkva Svetoga Sergija, već odavno u ruševinama. Za pravoslavni svet je u Skadru 1864. podignut Hram Aleksandra Nevskog“, piše Jovan Vukmanović.

[/restrictedarea]