Trijumf kolonijalne svesti

Sekularno sveštenstvo i pokušaj zasnivanja nove mitologije

ŠTA NAM OTKRIVA KNJIGA „DOMINANTNA I NEŽELJENA ELITA”

Piše Milo Lompar 

U nastojanju da istorijski opiše pozadinu i pozornicu na kojoj koračaju junaci njene povesti o dominantnoj i neželjenoj eliti u srpskoj kulturi druge polovine XX veka, u osvetljavanju istorijskog konteksta njihovih reči i činova, Latinka Perović svesno prihvata napet i rizičan odnos između stanovišta sadašnjosti i istorijske prošlosti, pošto naglašava probleme koje je istorija ostavila u sadašnjosti i ciljano oblikuje svoje istraživanje prema ideološkoj situaciji vremena u kojem se pojavljuje njena knjiga

U razmišljanjima o prošlosti možemo razlikovati dva načina sagledavanja istorijskih događaja. U tradicionalnom načinu sagledavanja, koji se dugo procenjivao kao autentičan plod istoričarskog morala, pojavljuje se opis niza nesumnjivih prošlih događaja: oni predstavljaju pojave ispunjene sopstvenim svojstvima i odnosima u svom vremenu. No, unutar takvog istorijskog opisa, uvek je bilo moguće osetiti sadašnjost čoveka koji razmišlja o prošlosti. To je bilo naročito prisutno kada njegovo razmišljanje obuhvati i intelektualno ponašanje, koje obeležavaju procesi oblikovani pojedinačnim i grupnim interesima, mišljenjima i ukusima. Opisati zakone po kojima se menjaju intelektualni procesi, u meri u kojoj ih osvetljava poznavanje dela, misli i osećanja ljudi u prošlosti, prevashodno je pripadalo istoričarima ideja. Ovu napetost u osvetljavanju prošlosti Artur Lavdžoj naziva odnosom između stanovišta sadašnjosti i istorijske prošlosti.

U nastojanju da istorijski opiše pozadinu i pozornicu na kojoj koračaju junaci njene povesti o dominantnoj i neželjenoj eliti u srpskoj kulturi druge polovine XX veka, u osvetljavanju istorijskog konteksta njihovih reči i činova, Latinka Perović svesno prihvata napet i rizičan odnos između stanovišta sadašnjosti i istorijske prošlosti, pošto naglašava probleme koje je istorija ostavila u sadašnjosti i ciljano oblikuje svoje istraživanje prema ideološkoj situaciji vremena u kojem se pojavljuje njena knjiga.

Tako u istorijskom uprizorenju vremena i prilika druge polovine XX veka u Srbiji, ona uočava da je krajnji ishod istorijskog kretanja koje opisuje doveo do debakla i komunističku ideologiju, i titoistički poredak, i mnogu istorijsku i intelektualnu reč, i svakog nosioca vlasti u tom vremenu, kao stvaraoca načela, stvari i prilika koje su se survale u prah, sve do njene dugotrajne i upamćene političke angažovanosti u tom vremenu. Ona, međutim, ne želi da prihvati saznanje o debaklu kao neumitnom ishodu istorijskog kretanja unutar titoističke Jugoslavije. Da bi svoje shvatanje prošlosti obrazložila, ona uvodi pojam sistemske alternative, jer tvrdi kako je postojala alternativa – u srpskim „liberalnim“ komunistima – koja je mogla da dovede do povoljnog ishoda istorijskog kretanja: bio bi izbegnut debakl i bilo bi omogućeno uplovljavanje u srećnu luku evropskih integracija. Upravo zamisao o sistemskoj alternativi dovodi našu autorku do višestrukih zanemarivanja istorijskog opisa i do uvođenja sadašnjeg momenta kao odlučujućeg kvaliteta u razumevanju istorijske prošlosti. Lavdžoj to zove prezentocentričkom neprilikom: sve istorijsko kretanje i ljudi u njemu posmatraju se pod senkom sadašnjosti koja upravlja pogledom posmatrača.

[restrictedarea]

POROZNI I SLABI ARGUMENTI No stanovište sadašnjosti u knjizi Dominantna i neželjena elita ispunjeno je unapred datim obrazloženjima raspada titoističke Jugoslavije koja proističu iz političkog angažmana Latinke Perović u devedesetim godinama XX veka i posle njih. Otud naša autorka ideološku tačku gledišta svog sadašnjeg angažmana (liberalnog) nastoji da neproblematično spoji sa svojom nekadašnjom ideološkom (komunističkom) tačkom gledišta. To nije lako učiniti. Da bi konstruisala kontinuitet koji istorijski opravdava ljude i ideje koje svrstava u neželjenu elitu, ona nastoji da nametne predstavu o demokratskoj legitimaciji sistemske alternative koju pronalazi u jednoj komunističkoj frakciji. Kako je to veoma porozan i slab argument, jer je u velikoj nesaglasnosti sa brojnom istorijskom evidencijom, koju oličavaju i reči i činovi u istorijskoj prošlosti, ona ga nužno uklapa u suštinski – kulturnopolitički i geopolitički – argument o samorazumljivom i opravdanom prvenstvu zapadnih (američkih) sila u sadašnjem posmatranju istorijske prošlosti. Otud je nužno unapred prihvatiti zapadno (američko) tumačenje raspada titoističke Jugoslavije. Kada se to dogodi, sav istorijski opis događaja i reči koji pripadaju istorijskoj prošlosti podleže prezentocentričkoj neprilici, jer postaje puki refleks jedne ideološke predodređenosti. Tako stanovište sadašnjosti, obrazovano u horizontima zapadne (američke) moći, dobija odlučujuću prednost nad istorijskom prošlošću koju treba prikazati.

Koja su svojstva ove interpretativne odluke? Oslanja se na davnašnju tradiciju zapadnih – engleskih i nemačkih, Siton-Votsonovih i Naumanovih – pogleda na južnoslovensko pitanje, srednjoevropski prostor i Habzburšku monarhiju. Ona ima sadašnju podršku u aktuelnom rasporedu sila i u slomljenoj javnoj volji za intelektualnim oblicima otpora zastrašujućim medijskim i praktičnim demonstracijama okupaciono-kolonijalne moći u nas. Vođena je namerom da intelektualno ozakoni apologetski stav u odnosu na vladajući diskurs zapadnih (američkih) moći o raspadu titoističke Jugoslavije. Pounutrašnjivanje ovih svojstava predstavlja osnovni cilj knjige Latinke Perović.

Kao da nam to diskretno sugeriše sam izbor izdavača. Šta pokazuje okolnost da je Radio-televizija Vojvodine, kao državna medijska kuća izdržavana novcem poreskih obveznika koji bi trebalo da je usmeren za sasvim druge namene, objavila knjigu Dominantna i neželjena elita? Da nije reč o jednom od mogućih mišljenja o intelektualnoj i političkoj eliti u Srbiji nego je u dejstvu predstavnik onog mišljenja koje je u najdubljoj saglasnosti sa državnom politikom, koje je promovisano državnim sredstvima i koje predstavlja jednu silu koja se oglašava. Takav je slučaj i sa knjigama nekih od junaka ove knjige: Radomira Konstantinovića i Zorana Đinđića. Kao da se Latinka Perović nikada ne može pojaviti u autentično individualnom obliku, kao samostalni pojedinac, već se ona uvek pojavljuje u odori neke opštosti: kao glasnik jedine partijske vlasti, ili kao glasnogovornik nevladine organizacije koju novčano i politički podržavaju zapadne (američke) sile, ili kao spiker jedne državne i medijske moći.

Takav položaj kao da se prenosi i na njeno određivanje i imenovanje dominantne i neželjene elite. U sentimentalnim sećanjima na prve godine svoje studentske mladosti, koje su bile i prve godine pod komunističkom vlašću, u Autobiografiji o drugima, Borislav Mihajlović Mihiz kao neoprostiv greh pominje okolnost da je propustio da iskaže poštovanje jednoj vrsti ljudi: „Tu kraj nas, u istom gradu i na istom meridijanu života, dokončavali su svoje dane Milutin Milanković, Brana Petronijević, Ivan Đaja, Radivoj i Milan Kašanin, Justin Popović, Milan Grol, Nikola Radojčić i toliki drugi značajni poslenici nauke i pera, dela i integriteta.“ Premda je komunistički režim bio sklon da prihvati svakog poznatog javnog radnika spremnog na saradnju pod datim (neslobodnim) uslovima, „oni nisu pritrčali“, pošto „nije im se htelo da poljube papuču“. Posledice su bile vidljive: „Skrajnuti zbog toga iz javnosti, potisnuti u izolaciju, gospodski i ćutke u rezervatu sopstvenog dostojanstva podnosili su osudu na javni zaborav sebe i svoga dela.“ Zar ovo nije precizan opis jedne silom državne moći skrajnute, smislom komunističke revolucije obezvređene i otud neželjene elite? Ne samo da u knjizi Latinke Perović nijedan od ovih ljudi nije opisan nego se gotovo nijedan od njih uopšte i ne pominje: izuzev jednog citata Nikole Radojčića o Jovanu Rajiću i tri sporadična imenovanja Milana Grola. To je važan i prećutni znak solidarnosti naše autorke sa komunističkom tradicijom: zanemarivanje vrhunskih srpskih građanskih intelektualaca upečatljivo svedoči o progonu i ne postoji nikakva svest u „beleškama o intelektualnoj i političkoj eliti u Srbiji“.

DVE TRADICIJE U ovim beleškama Latinke Perović pod dominantnom elitom podrazumeva se ona tradicija koja je – pod uticajem ruskih socijalističkih učenja – baštinila predstavu o organskoj državi, kao državi narodnog jedinstva koja nije društveno, klasno i duhovno podeljena, o kolektivističkom načelu koje prožima sve društvene odnose, o hegemonijalnoj ulozi partije u svim društvenim poslovima, o samoupravi i zadružnoj svojini, o kosovskom mitu kao bitnom elementu politike, o ujedinjenju svih delova srpskog naroda u jednu državu. Predstavnik takvog načina mišljenja – koje ima dugu tradiciju, možemo ga nazvati narodnjačkim i populističkim, i koje predstavlja istinsku podlogu za prirodno usidrenje komunističke revolucije – svakako je Dobrica Ćosić.

U neželjenu elitu spadaju pak sledbenici one tradicije koja – pod zapadnim uticajima – baštini predstavu o modernoj državi, kao državi odelitih svojinskih, sudskih, izvršnih i zakonodavnih poslova, o individualističkom načelu u društvenim odnosima, o pluralistički oblikovanom partijskom životu, o privatnoj svojini kao temelju slobodnog pojedinca, o kritičkoj distanci prema kosovskoj i nacionalnoj tradiciji, o potiskivanju ideje o ujedinjenju srpskog naroda u jednu državu u korist ideje o dubinskoj modernizaciji svih sastojaka društvenog života Srbije.

Sama svojstva ovako opisanih elita deluju kao skup različitih momenata srpskog istorijskog kretanja. Zašto bi zalaganje za nacionalno ujedinjenje protivrečilo klasnoj podeljenosti društva? Zašto bi kosovska tradicija valjalo da bude isključena iz pluralističkog partijskog života? Zašto bi nacionalna emancipacija bila u nerazrešivoj protivrečnosti sa modernizacijom javnog, privatnog i ekonomskog života? Da li je tako zaista i bilo u srpskoj istoriji? Da li su, nasuprot ovako konstruisanoj shemi, u istorijskoj prošlosti bila na delu prožimanja onih svojstava koja su ovde sasvim arbitrarno suprotstavljena, kao što su upečatljivo delovale i istorijske ličnosti – poput Stojana Novakovića – u kojima su se ta svojstva dodirivala?

SPISAK KOJI IZNENAĐUJE No, spisak predstavnika ove navodno „liberalne“ tradicije prilično iznenađuje. Tu nalazimo dvojicu autentičnih vođa komunističke revolucije koja nije bila nikakav liberalni niti individualistički nadahnuti čin nego nepatvoren oblik – u posleratnim danima – revolucionarnog terora: Milovan Đilas i Koča Popović. Kako oni predstavljaju srodnu političku orijentaciju kada je jedan od njih – posle raskida sa komunizmom – bio u zatvoru, dok je drugi istovremeno bio ministar spoljnih poslova? Šta ih povezuje u istorijskoj prošlosti? Tu su dvojica predsednika srpske komunističke organizacije koja je oličavala monopol i kolektivističko usmerenje u političkom sistemu: Marko Nikezić i Ivan Stambolić. Kako oni predstavljaju srodnu političku orijentaciju kada je jedan smenjen zbog „liberalizma“, a drugi je upravo tada politički počeo da se uspinje? Koja ideja ih je učinila srodnim u tom suprotnosmernom kretanju? Tu su članovi partijskih (Slobodan Inić) i državnih (Novak Pribićević) organizacija: kako se ogledaju njihova „liberalna“ i „individualistička“ shvatanja u delovanju partijske i državne nomenklature koja je bila vođena idejama diktature proletarijata? Tu su intelektualci izrazito komunistički opredeljeni i u bliskim odnosima sa vlašću, lišeni ikakve distance u odnosu na sadržaje titoističkog poretka do samog njegovog kraja: Bogdan Bogdanović i Radomir Konstantinović. Tu pronalazimo naučnike – Sima Ćirković i Ivan Đurić – čije otkriće sopstvene nesaglasnosti sa kolektivističkom i partijskom tradicijom počinje u protivljenju Memorandumu SANU iz 1986. godine i političkoj orijentaciji koju je promovisala Osma sednica CK SK Srbije u 1987. godini. To su suviše kasni datumi za istinsku posvećenost liberalnim shvatanjima, jer je Berlinski zid pao 1989. godine.

„NEŽELJENA” ILI VLADAJUĆA ELITA? Ovakav izbor ljudi pokazuje da je odrednica o neželjenoj eliti možda tačna, jer je reč o ljudima koji su bez ikakvih demokratskih provera i izbora upravljali društvom. No sama odrednica je neprecizna i nedovoljna, jer je prevashodno reč o ljudima vlasti: otud bi prikladno bilo nazvati ih vladajućom elitom. Tada bi bio mnogo preciznije ocrtan njihov društveni položaj, kao što bi pod razumnu sumnju došla njihova „liberalna“ shvatanja. Ako su i populistička i vladajuća elita – u drugoj polovini XX veka – neproblematično baštinile komunističku revoluciju i tradiciju, onda bi prikladni naslov knjige naše autorke bio nešto drukčiji: lica komunističkih elita. To upečatljivo pokazuje jedan od važnih junaka knjige Latinke Perović: premda nije bio član komunističkih partijskih organizacija, Zoran Đinđić je – kako je u ovoj knjizi prikazano – oblikovan pod uticajem revolucionarnih ideja, radikalnih, anarhističkih i čak terorističkih, pa se otud njegov portret s pravom pojavljuje kao plod kretanja ose revolucije. Otud dolaze i ocene po kojima je njegov premijerski prezir prema institucijama iskazao odlučnost, državništvo i etiku odgovornosti, jer se nalazio na pozicijama „revolucionarnog aktivizma“: na pragmatički, postmoderni i nenačelni način, jer ni sam nikad nije bio neposredno izabran.

Da su upotrebljena prikladna imenovanja elita – narodnjačka i vladajuća elita – postalo bi očigledno da nije opisano autentično područje neželjene elite: ono pripada onim srpskim intelektualcima i političarima koji su – u srpskoj građanskoj tradiciji, često sledujući njenim zabludama, sa bitnim menama i ožiljcima vremena, koje je ostavljala putanja totalitarnog i autoritarnog društvenog kretanja – nastojali da afirmišu istinski liberalna, demokratska i nacionalna načela i da ih saobraze istorijskim nalozima vremena. Premda bi slika intelektualnih i političkih razlikovanja bila diferenciranija, potpunija i istinitija, prikaz komunističkih elita dobio bi negativan vid. To nikako nije odgovaralo istorijskoj prošlosti kako je vidi Latinka Perović. U ovakvom istorijskom prikazivanju, zasenčene simulakrumom neželjene elite, koja svoja nedemokratska svojstva skriva svojim sadašnjim političkim izborima zapadnih (američkih) sila, demokratska, liberalna i nacionalna tradicija pretrajavaju u usamljenim i prećutanim pojedincima, da bi – i u višepartijskom sistemu – postepeno bile potisnute na ivice uticaja: sve do potpunog brisanja iz političkog života u našim danima. To odgovara stanovištu sadašnjosti Latinke Perović.

POKUŠAJ UBISTVA – KOMPLIMENTIMA Nije uobičajeno da se u knjizi koja se – u jednom neopreznom pokušaju ubistva komplimentima – ocenjuje kao „obol istorijskoj nauci, racionalnom poimanju prošlosti“, kao „pronicljiva i izuzetno činjenično potkrepljena analiza“, koju je napisala „analitički orijentirana, trezvena i studiozna povjesničarka društva o kojem piše“, u kojoj „otkrivalački domet njenih izučavanja“ pleni u meri da izaziva – nehotično humorno – poređenje sa Slobodanom Jovanovićem, u knjizi čija je autorka „precizna, vrlo strogo se drži činjenica, krajnje je savesna u svom naučnoistraživačkom poslu, ni na trenutak ne daje oduška svojoj imaginaciji“, pronalaze brojne materijalne greške. Njih ne pominju ni oni koji oprezno, ali precizno ukazuju da treba prepoznati u knjizi naše autorke „kada je bila istoričar, a kada političar koji se bori za svoju ideju, za svoje viđenje“. Ako ne prionemo uz okrepljujuću misao da je knjiga Latinke Perović „skica za jedan dokumentarni roman“, pa da greške u njoj imaju status književnih činjenica, što bi bio sumnjiv kompliment, ostaje nam da ukažemo na okolnost da je reč o greškama različite vrste.

Postoje greške koje su plod nedovoljne tačnosti, brižljivosti, savesnosti u pripremi same knjige. Tako se iz prikazane biografije Dimitrija Đorđevića može steći utisak da je poznati istoričar živ, jer nema podatka da je umro. Pod velikom sumnjom ostaje tvrđenje da je Petar Stambolić rekao sekretaru CK SK Srbije – povodom razgovora u Srpskoj književnoj zadruzi – „išla si im na noge“, budući da je autorka oglašavanje ove fraze ranije pripisivala Edvardu Kardelju. Ne deluje kao prikladno pozivanje na arhivski podatak kada u ovoj knjizi pročitamo da je Marko Nikezić – u razgovorima sa Titom, u oktobru 1972. godine – kazao kako je glavno političko pitanje „borba sa velikosrpskim nacionalistima“, dok je naša autorka – pozivajući se na isti arhivski izvor – ranije tvrdila da je on kazao kako je to „borba sa velikosrpskim nacionalizmom“ . Jer arhivski podatak se ili tačno prikazuje ili nije nikakav podatak.

Ima grešaka koje su plod pogrešnog uvida u stanje osnovnih stvari. Tako nije tačno da je Dejan Medaković bio stručnjak za srpsku srednjovekovnu umetnost, već je on bio istraživač srpskog baroka. Netačno je da je Mihailo Marković „na Filozofskom fakultetu vodio… borbu sa dogmatičnim Dušanom Nedeljkovićem sve do Markovićevog udaljavanja sa fakulteta“. Dušan Nedeljković je udaljen sa Filozofskog fakulteta više od dve decenije pre Mihaila Markovića, koji je uklonjen 1975. godine. Nije tačno da je Dobrica Ćosić „posle Rastka Petrovića, bio prvi srpski pisac koji je video Afriku“. Zar nije, recimo, Jelena Dimitrijević – još 1929. godine – objavila svoja Pisma iz Misira? Zar ona nije opisala i putovanje brodom od Kaira do Jerusalima?

Nije tačno da je do obnove odnosa socijalističke Jugoslavije i zemalja Istočne Evrope došlo 1952, jer je tada Staljin još bio živ, pa je obnova bila moguća tek posle Hruščovljevog dolaska u Beograd 1955. godine. Nije tačno da je knjiga Moć i strepnje Dobrice Ćosića izašla 1969, pošto se ona pojavila – i bila zabranjena – 1971. godine. Nije tačno da su „Srbi posle Drugog svetskog rata postali većinski narod u Vojvodini“, budući da su oni u međuratnom periodu – kako pokazuje knjiga Vladana Jojkića – bili relativna većina u Banatu, Bačkoj i Baranji. Nije tačno da je 1928. godine postojala Kraljevina Jugoslavija. Nije povoljno ni za običnog savremenika, kao što je potpuno nepovoljno za profesionalnog istoričara, da piše kako su Nikola Milošević i Kosta Čavoški „osnovali Srpsku liberalnu stranku“, da bi potom ustvrdio kako su oni „osnovali Liberalnu stranku Srbije“. Jer to su bile dve stranke, koje su osnovali različiti ljudi, u različitim vremenima i čak različitim mestima: one su – čudnom alhemijom „istorijskog saznanja“ u čiju je slavu naša autorka prosula tolike reči u ovoj knjizi – pretvorene u jednu.

I PONOVO – GREŠKA DO GREŠKE Pod sumnjom ostaje tvrdnja da je Ivan Đurić dobio „u Vojvodini više glasova i od Slobodana Miloševića“, ako se setimo da je – kako piše Politika od 13. decembra 1990. godine – Milošević dobio 3.285.799, a Đurić 277.398 glasova. Nije tačno da se knjiga Hane Arent zove O totalitarizmu, jer je njen naslov – Izvori totalitarizma. Nije tačno da je „1974. godine Filosofija palanke… objavljena u poznatoj Nolitovoj biblioteci Sazvežđa“, jer je ona u toj biblioteci prvi put objavljena 1981. godine. Nije tačno da je Radomir Konstantinović „u vreme pripreme krvavog rata devedesetih godina prošlog veka dao… da se ovde, u Novom Sadu (1988), objavi prvi put očevo delo Politika sporazuma“, jer je ovo delo Mihaila Konstantinovića prvi put izdato mnogo kasnije od početka raspada titoističke Jugoslavije i pri kraju devedesetih: 1998. godine.

Neke greške su uslovljene vidnim dejstvom autorkinih ideoloških naklonosti. Nije tačno da je Kongres kulturne akcije, održan u oktobru 1971. godine u Kragujevcu, bio „jedinstveno neideološko okupljanje inteligencije u Srbiji posle Drugog svetskog rata“, jer su i uvodni referati, i počasni gosti, i odabrani učesnici izričito obeležavali vodeću ulogu komunističke partijske inteligencije. Uzrok ove greške ogleda se u potrebi da se politika srpskih „liberalnih“ komunista prikaže kao neideološka.

Nije tačno da je Dobrica Ćosić, u intervjuu koji je „samo dve nedelje pre smrti dao… beogradskom Nedeljniku… potvrdio… doslednost istorijskom cilju srpskoga naroda kako ga je video i formulisao pre 70 godina“. Jer on je u tom intervjuu rekao da je „kosovsko pitanje rešeno“, da je Kosovo „politički izgubljeno, i ne treba više ni atom snage trošiti na to pitanje“. On je, dakle, rekao tačno ono što je decenijama izricala Latinka Perović, što je nedavno izjavio aktuelni predsednik SANU, koga je autorka izričito podržala: ono što – praktično i presudno sa Briselskim sporazumom – ostvaruje aktuelna vlast. To znači da je mišljenje Latinke Perović prevashodno mišljenje koje naše vlasti – od 2008. godine – sprovode postepeno, manipulativno i nasilno usled inercijskog otpora stvarnosti. Odakle, onda, potreba za neistinitim prikazivanjem poslednjeg intervjua poznatog pisca? Da bi shvatanje o predstavniku dominantne elite moglo da opstane u svojoj neverodostojnosti, nastoji se da se izmisli negativni kontinuitet u njegovoj isprekidanoj i nedoslednoj političkoj misli.

Nije tačno da je „Srbija… u XX veku imala, u suštini, dve političke generacije: radikale i komuniste“. Okolnost da se u ovakvim sudovima ciljano zanemaruje veoma vidno i dugotrajno prisustvo samostalnih radikala, odnosno demokrata u srpskoj politici uslovljena je potrebom da se posleratna hegemonijalna pozicija Komunističke partije Jugoslavije prikaže kao pravilnost, a ne posebnost u srpskom političkom i društvenom životu. Temeljno je problematična tvrdnja kako je „koncepcija jedinstvene Jugoslavije uzdrmana… tek sa faktičkim nestankom glavnih činilaca njene kohezije – Tita i Saveza komunista Jugoslavije“, jer se – tokom poznih sedamdesetih i ranih osamdesetih, kada se primenjuje Ustav iz 1974. i Zakon o udruženom radu iz 1976. godine – pojavljuju brojni sociološki i ekonomski radovi posvećeni zatvaranju republičkih tržišta, zajedničkoj i dogovornoj umesto jedinstvene ekonomske politike, kao što se pojavljuju nacrti zajedničkih jezgara pisaca i dela, kao najave republičko-pokrajinske podele kulturne prošlosti, koja ima svojih odjeka i u pripremama za drugo izdanje Enciklopedije Jugoslavije.

TAMNE SENKE Ponekad nailazimo na greške koje bacaju tamnu senku na opštu kulturu Latinke Perović. Tako u jednoj rečenici o Milanu Bogdanoviću dolazi do koncentracije materijalnih grešaka: „U književnoj kritici nastavio je onu orijentaciju koju je krajem XIX veka započeo Ljubomir Nenadović, a posle Prvog svetskog rata na Beogradskom univerzitetu nastavili Pavle Popović i Jovan Skerlić.“ Nije tačno da je Ljubomir Nenadović iskazivao bilo kakvu kritičku orijentaciju „krajem XIX veka“, jer je bio mrtav 1895. godine, i uopšte se nije bavio književnom kritikom, a takvu orijentaciju je iskazivao Ljubomir Nedić. Nije tačno da je takvu orijentaciju posle Prvog svetskog rata mogao nastaviti Jovan Skerlić, jer je umro 1914. godine, pa su on i Pavle Popović na Beogradskom univerzitetu mogli da ostvaruju svoje kritičke i književnoistorijske orijentacije – uostalom različite od onih koje je oblikovao Ljubomir Nedić – samo pre Prvog svetskog rata. Ove rečenice o Milanu Bogdanoviću napisane su – kao predgovor jednoj knjizi – 2009. godine, da bi u ovom obliku – kao pogrešna tvrđenja – bile prenete u Dominantnu i neželjenu elitu. Da li je moguće da niko – u periodu od 2009. do 2015. godine – nije primetio koliko su one netačne? Ili nije bilo nikog ko bi rizikovao izvestan broj neprijatnosti i uvreda koje bi se sručile na njegovu glavu ako ukaže na njih? Čita li, uopšte, neko ono što piše Latinka Perović, proverava li neko istinitost njenih citata, ili se sve što ona saopšti prima na isti način kao što se to činilo dok je bila sekretar CK SK Srbije: idolatrijski, bez ikakve provere, sa afirmacijom njene ideološke i političke orijentacije?

Nije tačno ni da je „u razdoblju posle Drugog svetskog rata, Milan Bogdanović… pre svega, bio književni kritičar jedinstvene energije, skerlićevskog temperamenta i stila“, jer on uopšte nije bio kritičar takvog stila, budući da je prihvatio sve istaknute modernističke pisce (Crnjanskog, Andrića, Krležu, Ujevića, Desanku Maksimović) posle Prvog svetskog rata, dok je posle Drugog svetskog rata izgubio osećaj za nove pesničke tonove i obezvređivao modernu poeziju Vaska Pope. Nije tačno ni da je kritička nagrada koja nosi njegovo ime „devedesetih godina prošlog veka… faktički ukinuta: nije bilo ni novih dobitnika, ni svečanosti povodom dodele nagrade, ni poziva porodici da tim svečanostima prisustvuje“. Tačno je nešto sasvim suprotno od tvrđenja naše autorke: nagrada je redovno dodeljivana i u devedesetim godinama prošlog veka, kao i u prvoj deceniji novog stoleća. O tome svedoče imena njenih dobitnika, koja se nižu od – na primer – Pavla Zorića u 1995. i Bojane Stojanović Pantović u 2000. godini do Dobrivoja Stanojevića u 2012. i Milivoja Nenina u 2015. godini. Zašto je neophodno iznositi ovako očigledne i lako utvrdive neistine?

U nekim greškama je prisutna težnja da podupru interpretativnu okosnicu knjige: njenu višeslojnu odbranu titoizma kao najprikladnijeg istorijskog oblika za uključivanje u proces evropskih integracija. Tako se za Ustav iz 1974. godine tvrdi da je bio konsenzualan, premda se kaže da je donet na osnovu odnosa snaga u kojem je Srbija ostala – usamljena: kakvo shvatanje konsenzusa se ovde nameće? Pod dalekosežnom sumnjom ostaje tvrdnja da „uslovi za pridruživanje evropskoj asocijaciji isti su za sve narode“, jer je lišena bilo kakve potvrde u aktuelnoj istorijskoj evidenciji.

ZASNIVANJE NOVE MITOLOGIJE Pojavljuju se greške koje su vođene namerom da se srpska prošlost tumači u skladu sa ideološkim konceptom srpske krivice. Tako je potpuno nejasno na kakvu istorijsku evidenciju se oslanja tvrdnja da su „Srbiju… iscrpli ratovi za teritorije: u toku 125 godina, ona je ratovala na svakih 14 godina“. Ako i srpske ustanke podvedemo pod ratove za teritorije, što je neobičan način gledanja na stvari, ako i Prvi svetski rat razumemo kao srpski rat za teritorije, što je interpretativno ozakonjenje srpske krivice za svetski tok događaja, onda uočavamo da je do 1918. godine, na teritoriji Srbije bilo ratnih dejstava oko 20 godina. To nije neuporedivo duže od ratova u kojima su učestvovale druge balkanske zemlje. I periodi mira bili su srazmerno dugi. Tako je od 1815. do 1875. godine proteklo 60 godina, kao što je od 1878. do 1912. godine proteklo 34 godine. To znači da je Srbija u skoro sto godina ratovala samo jedan put.

Nemačka je pak u jednoj deceniji – od 1864. do 1871. godine – ratovala za teritorije čak tri puta. Grčka je – 1897. godine – poslala flotu kao podršku ustanku kritskih Grka. Zar to nisu bili ratovi za nacionalno ujedinjenje? Bitku na Slivnici ipak ne možemo računati u ozbiljan rat. Nju je zapodenuo nesumnjivi – posle Berlinskog kongresa – austrofil kralj Milan. Premda lično kukavica, ovaj miljenik našeg sekularnog sveštenstva bio je – kako je primetio Slobodan Jovanović – naš najratoborniji kralj, jer je vodio tri rata. Ako svim ovim događajima, priključimo i Drugi svetski rat i raspad titoističke Jugoslavije – što nisu događaji vezani za samostalno srpsko političko delovanje – nije jasno u kojih je to 125 godina Srbija ratovala na svakih četrnaest godina?

Ima grešaka koje su vođene namerom da se krivotvori stanje stvari u korist privilegovanja arbitrarno određene neželjene elite. Tako nije tačno da su Filosofija palanke i Vidovdan i časni krst knjige koje su imale „sličnu sudbinu: dugo su bile prećutkivane“. Takva tvrdnja je klasičan primer nove mitologije koju zasniva knjiga Latinke Perović. Jer kako se tako nešto uopšte može ustvrditi, ako znamo da su obe knjige bile gromoglasno prihvaćene od partijske nomenklature, od komunističke inteligencije, od medijski privilegovanog prisustva, pa je Filosofija palanke „dobila dve nagrade (Nagradu Đorđe Jovanović 1971. i iste godine Godišnju nagradu Radio Beograda)“, dok je Vidovdan i časni krst ovenčan Oktobarskom nagradom grada Beograda?

Postojanje ovolikog broja grešaka svakako baca sumnju na ukupnu solidnost i domete knjige sastavljene od različitih tekstova, predgovora, studija i članaka, pisanih za razne prilike i bez zajedničke namere, premda vođenih istovetnim idejama: to je čini prepunom ponavljanja, jer se biografski podaci često sele iz teksta u tekst, sa simpatičnom pojedinošću da su nekrolozi jedan od najprisutnijih govornih žanrova. Prisustvo brojnih grešaka deluje kao plod naučne neuspešnosti u rekonstrukciji istorijske prošlosti: kao jednom vremenu koje je netom proteklo i čiji su brojni svedoci živi. Ono, štaviše, deluje i kao refleks ideološkog predrazumevanja koje zadaje privilegovanu perspektivu u osvetljavanju događaja, stavova i okolnosti.

Premda neprestano govori o istorijskom saznanju koje treba da – u razumevanju prošlosti – odnese prevagu nad istorijskom svešću, mitovima i predrasudama, Latinka Perović – kako svedoče neke od njenih očitih grešaka – neprestano obrazuje mitološku – budući da je ideološki predodređena – predstavu o dominantnoj i neželjenoj eliti. Upravo takva predstava treba da postane podloga za istorijska obrazloženja raspada titoističke Jugoslavije: u sukobu tumačenja koji obeležava duhovnu situaciju našeg vremena i koji treba da odredi neupitni status budućih političkih odluka koje će imati nacionalnu i istorijsku rezonancu.

[/restrictedarea]