Likovni biograf Svetoga Save

Piše Jovan Pejčić

Šta kazuju slikarska tihovanja Boleta Miloradovića

U srpskoj istoriji, za srpski svet, ima li izabranije i izuzetnije ličnosti od Svetoga Save! Asket i mudrac, propovednik narodne vere i prvoprestolnik crkveni, molitvenik i prorok, državnik i ktitor, miritelj zavađenih i zaštitnik ubogih, zakonodavac i prosvetitelj sve srpske zemlje – čega god se Sveti Sava u svome životu na zemlji dotakao ili o čemu je mislio, što je činio ili o čemu je sanjao, postajalo je temelj, iskra neugasna, blagodatni koren.

Ni sa molitvom nije drugačije. Jer, svoj početak srpska molitva ima u Svetom Savi i svu visinu, svu lepotu dostigla je ona već sa Svetim Savom.

Što je onda i što je sa takvom snagom krenuto, do današnjeg se doba nije prekinulo. Kao u žitijima i letopisima, pohvalama i zapisima, hronikama i rodoslovima, službama i kanonima, tako se i u molitvama, Savinim pa naovamo, sačuvala duhovna, sveštena, vladarska, moralna istorija srpskog naroda, i u njoj, kroz nju, njome – život, delo i duh Svetoga Save, „prvog arhiepiskopa i nastavnika i učitelja i s Bogom prosvetitelja svojeg otačastva“, najvećeg srpskog propovednika mira i ljubavi među ljudima i narodima. Ispisana uzvišenim, prazničnim jezikom, ova molitvoslovna istorija plete se, kroz vekove, sve od samih vapaja i zaveta srpskih – Gospodu i ugodnicima njegovim, svetima sveta i srpskim svetima, istini i pravdoljublju Božjem i čovečjemu.

[restrictedarea]

KAO NIJEDAN CRKVENI UPRAVLJAČ…

Prvu reč svete istorije srpskoga naroda sastavila je i ukrasila ruka Svetoga Save i, otad, ne prestaje ova istorija tom rukom, njenim nemirom i lepotom krstonosno da se ispisuje. Tačan je Milan Kašanin: „Kao nijedan crkveni upravljač ili vladar, Sava je, i mrtav, bio svud prisutan. Nije jedan manastir bio njegov, nego svi – u svakoj crkvi nalazili su se njegov portret i njegove misli. Turci, želeći da učine da ga nema, smislili su da mu spale telo. Ali, kao što biva s nezamenljivim ličnostima i u mračnim epohama, ono se tad nije rasulo u prah nego u svetlost.“

Ta svetosavska svetlost što se ne gasi, starija od spaljenja moštiju Svetitelja 1594. godine, sa žigom osnažena i osveštana, izlivena na tolika neimarska i zadužbinarska, liturgijska i slikarska, pesnička i dramska ostvarenja umetnika prethodnih doba i naših savremenika, gori u svem ogromnome delu Božidara Boleta Miloradovića – slovo-ikonoslikara, slovo-ikonopisca, sveštenoga srpskopravoslavnog paleokaligrafa.

U srpskoj likovnoj umetnosti i kulturi, Bole Miloradović (Goločelo, kod Kragujevca – 1934) poznat je i priznat, hvaljen i nagrađivan već više od pet decenija. Imao je dosad preko sto samostalnih izložbi. Jedan je od naših najznačajnijih majstora savremenog plakata. U više stotina izdanja naići ćemo na potpis: „Lepotom knjige bavio se Bole Miloradović“. S pravom tako stoji, jer za Boleta je – po proverenoj reči Lazara Trifunovića, „knjiga estetski predmet koji on totalno oblikuje“. Svetislav Mandić je u ovom smislu neposredniji: „Bole pravi knjigu koja se koliko čita toliko i gleda i zagleda, voli i čuva, skoro kao unikatno a ne kao serijsko ostvarenje.“

MALA BIBLIOTEKA

Od kraja osamdesetih godina prošlog veka Bole Miloradović posvećuje se slovo-ikonoslikarstvu, slovo-ikonopisanju – grani stvaranja u kojoj mu, na ovim prostorima, nema „likovne paralele“ (Slobodan Mileusnić).

Otad do danas dobili smo pravu malu biblioteku jedinstveno oblikovanih dela, plod mašte i ruke, neponovljivog dara pravoslavnom duhovnošću krštenoga umetnika Miloradovića. Na početku je bibliofilsko izdanje Slova ljubve, štampano 1997. u 99 primeraka. Godinu dana kasnije sledi, isto u 99 bibliofilskih primeraka, Svetilnik Svetlane Velmar-Janković. Dve hiljadite pojavljuje se, u nepromenjenom bibliofilskom broju, poema Miodraga Pavlovića S Hristom netremice. Leta 2003. izlazi Simvol vere naše Veruju, sa katehizisom svetog Nikolaja Velimirovića (bibliofilski broj sada je 111). Pa 2011. Himna ljubavi apostola Pavla, u 499 primeraka. Godinu 2013. obeležava novo izdanje Slova ljubve despota Stefana Visokog Lazarevića, po tekstovnome korpusu i grafičko-likovnoj kreaciji pravo leksiko-književno izdanje. Sve su ove knjige ispisane, ukrašene i do najsitnijeg vidljivog detalja oblikovane srećnom rukom umetnika čudotvorca.

Postoji i treći vid Boletovoga autorskog rada na knjizi. Ovde se on pojavljuje kao stvaralac koji polja tuđega teksta oplemenjuje i bogati samoniklim umetničkim vizijama i krasotama: psiho-slikarskim studijama najznamenitijih ličnosti srpske istorije i kulture, maestralnim inicijalima-alegorijama, raskošno stilizovanim zastavicama, čitavim cvetnim simfonijama od likova i simvola živoga sveta u njegovome trajanju i značenju.

Navešću pet takvih naslova, a mnogo ih je više. To su: umetnički reprezentativan, sveobuhvatni leksikon (delo grupe autora), čije bitno naznačenje je: „Satvorio Bole Miloradović“ – Beli grad: kulturna istorija Beograda (1997); tu je dvotomna velika ilustrovana enciklopedija Slobodana Mileusnića Manastiri Srbije (2002); tu je voluminozna povest Đorđa Bubala i Petra Krestića Vladari Srbije (2013); tu je Vladete R. Košutića nesvakodnevna Antologija svetske duhovne lirike (2015), u kojoj Boletovi inicijali-simboli i ukrasni preseci suštinski vaspostavljaju i imenuju duh i rodno pismo pesnika i njihovih nacionalnih kultura.

I tu je tematska antologija srpskih molitava Prionu duša moja, s podnaslovom „Molitve Svetoga Save / Molitve Svetome Savi: 1207–1969“ (izdanje iz 2014).

Prionu duša moja zahteva posebnu reč. Za ovu je knjigu Bole Miloradović izabrao 23 od svojih dosad neizbrojenih varijacija mileševske freske Svetoga Save – u čijem inače liku on vidi arhetip srpskog čoveka: deset portreta, ostalo su vinjete, medaljoni iz reda i u stilu elementarno svedenih karakterizacija duhovne i svetiteljske pojave kroz jedan i neprekinuti, kongenijalan pokret i put slikarevog pera.

ASKET, MONAH, KTITOR, MIRITELJ

Boletovi portreti Svetoga Save u svim istorijskim ispoljavanjima njegove unutrašnje i javne ličnosti estetska su retkost kako u stvaralačkom, tako u duhovnom i duševno-društvenom smislu. Do te mere su portreti umetnički individualizovani da obrazovani posmatrač bez napora uočava gde je Sveti Sava monah, gde propovednik narodne vere, gde asket u gori, gde prvoprestolnik crkveni, gde pisac, ktitor, gde miritelj zavađenih i zaštitnik ubogih, gde državnik, zakonodavac, prosvetitelj sve srpske zemlje, gde bolni mudrac, gde nevremeni svetitelj… U simbolici oblika i linija i boja, u izražaju krsta, raspeća, oreola, svetlih orlova i heraldičkih ocila, u likovnim metaforama skrivenih drama i stradanja, žrtvenog priklanjanja svetom kao ovosvetskom ili trijumfa za budući vek (vek vekova)… umozriteljno presađenih u čelo i sveizraz očiju, sa nijansama svetosavsko plavog tamo gde su na delu boje i nebesne nade – Bole Miloradović na zadivljujući način sozercava nadvremene srži, dušu i volju oca srpskog pravoslavlja: askete Rastka pa Save, sa svetim Simeonom Mirotočivim, osnivača belog Hilandara, arhiepiskopa, hodočasnika, političara, proroka, slavitelja Hrista Boga…

Tihuje i darom snovidovnog likovnog uobličitelja moli se Bole u 20. i 21. stoleću zajedno s iskonskim srpskim tihovateljem i molitvenikom.

Pritom, čini to na način naoko nesvojstven modernim strujanjima u slikarstvu; naoko – jer je po signalima svezakonitih vrednosti umetničkog tvoraštva uporediv i sa svim starim i sa novim tokovima. Znalac Stevan Stanić to je najbolje iskazao. Godine 1990, u katalogu za Boletovu kragujevačku, što znači prvu njegovu izložbu portreta Svetoga Save, Stanić zapaža ono što i danas stoji: da je Bole Miloradović za svaki novi portret Svetoga Save našao drukčiji „impuls i novu adekvatnu različitu obradu“. Jednom je to, veli, „lik u impresionističkom treperenju, drugi put stilizacija u secesionističkim uvijoljkama, treći put kleovska postkubistička igrarija, četvrti put posni delikatni linearizam, peti put oštra svedena lirika geometrije… Čitava mala istorija pravaca ili putovanje kroz samog sebe preko lica svetog Save“. Reči Stanićeve jednako važe i danas.

Dmitrij Obolenski svojevremeno je o Svetom Savi napisao: „Svetac zaštitnik Srba bez premca.“

U umetničkom, u duševno-duhovnom, u svenarodnom srpskom smislu, večiti Sveti Sava Boleta Miloradovića jeste to, i istovremeno – on, Sveti Sava, jeste najsvetlija i najdublja projava dara samoga sveštenoga slovo-ikonoslikara Božidara Boleta Miloradovića.

Beseda izgovorena 3. septembra 2015. u Kragujevcu, na otvaranju izložbe Boleta Miloradovića „Portreti Svetoga Save“

[/restrictedarea]