Razgovor o melanholiji

Piše Milo Lompar 

Tragovima koje ostavlja otpor duha, kojima se duh protivi zlokobnim dejstvima jednog nejunačkog i nemisaonog i uravnavajućeg vremena, priključuje se – objavljena u izdanju „Zadužbine Miloša Crnjanskog“ – knjiga Ratomira Damjanovića „Romani Nikole Miloševića“

U ovoj godini navršilo se šest godina od kada je Nikola Milošević na drugi način sa nama. U tih šest godina otišle su i druge značajne intelektualne i duhovne figure druge polovine dvadesetog veka u nas. Čini se da su to bili ljudi čiji je odlazak raskrio svu nizinu životnog sveta kroz koji koračamo kao nizinu duhovne situacije našeg vremena. Među njima, po mnogo čemu, Nikola Milošević je bio jedinstven. Kao da je pretrajalo nešto od njegove neuporedivosti: nešto od one nevidljive aure koja je ispunjavala kako duh sale u kojoj je besedio, tako i svaku od brojnih knjiga kojima je pomerao granice našeg očekivanja. Jer, neposredno posle njegovog odlaska pojavio se zbornik „Duh i razumevanje“ sa tekstovima njegovih saradnika i učenika. Pojavila se, potom, knjiga Dragoljuba Stojadinovića o Miloševićevim romanima i o osobinama njegovog književno-kritičkog mišljenja. Nedugo iza toga pojavila se knjiga u kojoj su sakupljeni radovi jednog od najistrajnijih pratilaca književno-teorijske evolucije Nikole Miloševića – Nikolaja Timčenka. To je jedna posebna knjiga. Pojavila se – u izdanju „Zadužbine Miloša Crnjanskog“ i novosadskog „Orfeusa“ – i nova knjiga samog Nikole Miloševića. Nosi naslov „Buktinje“ i sadrži veliki broj njegovih rasprava – kojih nema u drugim njegovim knjigama – o ruskim piscima i filozofima, kao i studije o filozofu koji je bio značajan kako za ruske religijske mislioce, tako i za samog Miloševića. Reč je o Fridrihu Ničeu.

SAMOANALIZA I MELANHOLIJA Svi ti naknadni i uzastopni momenti nam pokazuju da je Nikola Milošević još tu, gotovo pored nas u svakom novom događaju, u svakoj iznenadnoj književnoj reminiscenciji, u svakom melanholičnom nagoveštaju. On je tu i po neuporedivoj alternativnosti svog celokupnog senzibiliteta, jer su ovi diskretni i raspršeni znaci njegovog prisustva samo tragovi otpora duha, upućenog organizovanom i odmazdom natopljenom stavu koji je doskora vladajuća partija – i njena kulturna politika – ispoljavala prema svom davnašnjem i najdalekosežnijem kritičaru.
U proteklih šest godina izašle su, dakle, četiri knjige o Nikoli Miloševiću i jedna njegova knjiga. Taj niz će se – uprkos tromosti ljudskog duha i organizovanoj pospanosti intelektualnih savesti – i u narednim godinama produžavati. Tako pokazujemo da je i u jednom vremenu koje uopšte nije sklono duhovnim vrednostima, u prilikama koje uopšte nisu naklonjene nikakvoj individualnosti, u jednoj stvarnosti u kojoj odnosi moći ili rasponi javnih intenziteta određuju celokupno čovekovo opažanje i razumevanje, ne samo moguće nego i gotovo nužno produžiti duhovno zračenje izuzetnih ličnosti. Premda ostaje neopažena, ipak nije to mala stvar za jedno vreme u kojem niko nikog ne sluša i u kojem se buka izjednačuje sa svim što čovek uopšte može čuti.
Ovim tragovima koje ostavlja otpor duha, kojima se duh protivi zlokobnim dejstvima jednog nejunačkog i nemisaonog i uravnavajućeg vremena, priključuje se – objavljena u izdanju „Zadužbine Miloša Crnjanskog“ – knjiga Ratomira Damjanovića „Romani Nikole Miloševića“. Iako se kao romanopisac pojavio pri kraju svog izuzetnog duhovnog puta, u času kada je celinu svojih filozofskih, psiholoških, književnih i političkih osobina markantno ocrtao u brojnim knjigama koje su postale neobescenjivi deo srpske kulture, znatno premašajući njene savremene vrhove, Nikola Milošević je – svojim pripovedačkim osobinama – uspeo da privuče pažnju književne kritike i čitalačke javnosti. U svoja tri romana on je ostvario jednu dimenziju svog duha koja je bila uvek vidna, ali i pomalo skrajnuta u njegovim studijama, raspravama i esejima. To je bila umetnička dimenzija njegovog diskurzivnog sveta.
Ova studija ima osoben i sasvim određen cilj, koji je prevashodno iskazan njenim podnaslovom, u kojem se romani Nikole Miloševića poimaju i određuju kao trilogija o melanholiji. Jedan od temeljnih doživljaja i pojmova ukupnog duhovnog i egzistencijalnog iskustva Nikole Miloševića – pojam melanholije – biva uzet kao odlučujući interpretativni putokaz za raskrivanje pripovedačkih tehnika i iskustava poznih romana našeg glasovitog mislioca. Ta odluka ima svoje duboko opravdanje. Jer, u brojnim esejima i raspravama, u studijama o raznorodnim temama, Nikola Milošević je uvek ostavljao dva vidljiva traga: svest o samoanalizi i tekstualne znakove melanholičnog doživljaja čoveka i sveta. I samoanaliza i melanholija pripadaju, dakle, unutrašnjoj strukturi njegovog teorijskog nadahnuća. Otud su one i bitni momenti razgranavanja njegovog romansijerskog rukopisa.
Interpretativna odluka Ratomira Damjanovića podrazumeva ne samo posebnu istraživačku perspektivu nego i njeno nevidljivo teorijsko zaleđe. Ono prebiva u uverenju koje pripada onim istraživačima duhovnih tvorevina koji smatraju da u delu jednog čoveka, bilo da to delo odredimo samo kao teorijsko ili – kao što je slučaj sa delom Nikole Miloševića – filozofsko i umetničko, postoji neka matična ćelija, neka unutrašnja opna ili neko jezgro iz kojeg se razvija čitava duhovna, umetnička ili filozofska evolucija. To stanovište je – u modernoj nauci o književnosti polovinom dvadesetog veka – pregnantno i ubedljivo demonstrirao Žorž Pule.

[restrictedarea]

VEDRA OČAJNOST-OČAJNA VESELOST Sámo interpretativno stanovište je u „Romanima Nikole Miloševića“ veoma dobro odabrano. Problemi koje melanholija obeležava u duševnoj neravnoteži čoveka, značenja melanholije koja nisu svodiva na njene podsticaje, koji se razvijaju u hiperlucidno saznanje, osetljivost kao komponenta čovekove inteligencije, ali i kao unutrašnje oslepljenje samog saznanja, melanholija kao crna žuč, kao fenomen koji podrazumeva i sećanje i razvijanje, utapanje u vreme i zaborav vremena, posebnu vrstu slatkog zadovoljstva i istovremeno vedre očajnosti, pa i neku vrstu očajne veselosti: sve su to paradoksalni momenti duhovnog iskustva koje je Nikola Milošević doticao u svojim esejima, da bi im – kada je teorijska i politička avantura njegove misli stigla do svoga kraja – dao maha u svojim romanima.
U ovoj knjizi, dakle, Ratomir Damjanović izdvaja centralni pojam umetničkog pripovedanja Nikole Miloševića, da bi se melanholični doživljaj prepoznao kao ona sila koja prožima sve što je bitno za strukturu svakog od tri romana: kako za njihov zaplet i junake, tako i za odnos između zapleta i pripovedačke pozicije. Otud je melanholični doživljaj istovremeno i središnji deo analiza u „Romanima Nikole Miloševića“, jer omogućava interpretatoru ovih romana da prati pripovedne oblike duhovne i umetničke avanture junakâ ovih romana, i da istovremeno prolazi kroz njihove zaplete i razrešenja. Sada se – u pažljivo pisanoj i produbljenoj analizi Ratomira Damjanovića – otkrivaju osobeni pripovedački momenti i unutrašnji emotivno-misaoni sadržaji tog sveta. Vrednost studije Ratomira Damjanovića prepoznajemo u analitičkoj usredsređenosti kako na minimalne pripovedne jedinice (sintagme, motivi, ponavljanja reči i pasusa), tako i na maksimalne pripovedne delove: zaplet, likovi, kompozicija. Ove unutrašnje kvalitete romansijerskog rukopisa koji istražuje, Damjanović dovodi u vezu sa intelektualnim središtima diskurzivnog sveta Nikole Miloševića: melanholija, tragično, lirska refleksija. Tako se otkriva da svet ovog pripovedanja poseduje jednu skrivenu dubinu koja stvara umetničku snagu naizgled jednostavnih pripovedačkih situacija.
Melanholični doživljaj je, dakle, sama srž duhovnog iskustva u romanima Nikole Miloševića. To nije slučajno. Jer, još u prvoj – po mnogo čemu najglasovitijoj – njegovoj knjizi, „Antropološkim esejima“, Nikola Milošević daje jedan ogled iz antropologije koji konstituiše sam pojam melanholičnog nagoveštaja. Već je tu naznačeno ono što je bitno u jezgru same misli: neka čudna i premda precizna, ipak teško objašnjiva veza između psihološkog i saznajnog stanja junaka ili između čoveka i njegove misli. Sudbina i smisao melanholičnog doživljaja, njegova dubina i doseg, odlučuju – po istraživačkoj pretpostavci Ratomira Damjanovića – o krajnjem značaju romana Nikole Miloševića.
Otud je posebna pažnja posvećena glavnom junaku ovih romana. To je uvek autsajder. Takva pripovedačka odluka nalazi se u bitnoj vezi sa teorijskim mišljenjem Nikole Miloševića. Jer, njegov junak, autsajder, nije samo socijalna činjenica: on nije samo čovek bačen na društvenu marginu, nego je bitno određen i kao psihološki autsajder, kao onaj čovek koji doživljava samog sebe kao egzistencijalno – a ne samo socijalno – onemogućeno postojanje.
Izdvajajući konstitutivne momente koji se ponavljaju u svakom od glavnih junaka tri romana Nikole Miloševića, koji ovim ponavljanjem – uprkos različitosti fabula, različitih mestâ i vremenâ, različitih sporednih i pozadinskih junaka u njima – izgrađuju sasvim precizan književni tip u romanesknoj tradiciji, Damjanović je izdvojio i kružne motive melanholije: opisao je kako se pripovedno razvijaju melanholična varijacija, topos, slika kao ono što oblikuje melanholični doživljaj u svakom od tih romana, kao što je pokazao vezu između onoga što konstituiše melanholiju kao psihološki fenomen i onoga što na nju utiče kao na metafizički fenomen.

EROTSKA DISPOZICIJA Melanholično dno psihološkog momenta u Miloševićevim romanima Damjanović je pronašao u čudnoj i istrajnoj erotskoj dispoziciji junaka. Erotičnost se, dakle, pojavljuje kao uvod u psihološki oblikovanu melanholičnu prirodu. Metafizički momenat melanholije on je pronalazio u onome što bismo mogli – sledeći Siorana kao modernog gnostika – nazvati čovekovom bačenošću u vreme. To u ovom romaneskno-esejističkom pripovedanju ima oblik neprekidnog egzistencijalnog osciliranja između mogućih nedoumica oko toga da li ima nečeg mimo ovog sveta ili jednostavno ničega nema. Tu se pojavljuje romaneskna – u bitnim vezama sa autorovim teorijskim knjigama – zaokupljenost statusom prekognicije u čovekovom saznanju, kao i posledicama koje taj status ima na važna pitanja o determinizmu i slobodi u čovekovom delanju. Pripovednu premreženost ovih esejističko-metafizičkih tema u rešenjima romana Nikole Miloševića, Damjanović je rasplitao u skladu sa ishodom egzistencijalne sudbine junakâ u tim romanima. On je, s druge strane, pokazao duboku umetničku intuiciju Nikole Miloševića. To ide u najbolje stranice ove knjige. Poseban domet njenih analiza ocrtan je, naime, u uspostavljanju intertekstualnih relacija romana Nikole Miloševića, među kojima je od najvećeg značaja raskrivanje veze sa poetskim duhom Edgara Alana Poa. Iako je mnogo ljudi govorilo o Nikoli Miloševiću, tu vezu niko nije ni naznačio, a pogotovo ovako upečatljivo i precizno izdvojio. Jer, ta veza precizno pokazuje da je za strukturu misli Nikole Miloševića, za strukturu emotivnog momenta te misli – ne diskurzivnog, nego emotivnog momenta – od velikog značaja delo Edgara Alana Poa. To je Po kao veliki romantičar, kao neobična i, u izvesnom smislu, demonična figura romantizma, kao onaj koji nam je zaveštao pojam đavola perverznosti, uživanja u neugodi, okretanja onoga što je dobro u ono što je zlo, preokreta transcendencije i njenog nezaustavljivog pada u imanenciju. Sve, dakle, ono što je karakterisalo romantizam, kao možda poslednji integralni umetnički pravac, pojavljuje se kao bitan sabesednik moderne misli Nikole Miloševića: njenog melanholičnog doživljaja.
U romanima Nikole Miloševića, pored čitavog niza lako prepoznatljivih elemenata – položaj junaka, odnos između pripovedanja i opisivanja, pripovedačka perspektiva – smešteno je unutrašnje jezgro koje preko melanholičnog doživljaja dovodi našeg pisca u bitnu vezu sa nekim od najvrsnijih tema velike romantičarske književnosti.
Damjanović nije – što je veoma dobro postignuće – pristupio prvenstveno linearnoj analizi svakog od romana Nikole Miloševića. Iako svestan njihove pojedinačne vrednosti, analitičar je uspeo da ih opiše kao osobenu duhovnu celinu koja poseduje značajne konstante: od prirode glavnog lika do postupaka kojima se uprizoruje jedan pripovedni svet. Tako je on pokazao da su ovi romani plod jednog osobenog senzibiliteta, da oni predstavljaju jedan stadijum originalnog duhovnog iskustva koje se manifestovalo i u strogim diskurzivnim formama, poput eseja, rasprava i studija, da kao takvi predstavljaju karakteristične metafizičke romane, ali da – pri tom – uspevaju da zadrže svojstva zanimljivog pripovedanja, osobenih i različitih likova, kao i unutrašnje osvetljavanje psihološke, satirične i metafizičke dimenzije pripovednih slojeva.

INTUICIJA OBUHVATNIJA OD FILOZOFSKE Premda je Nikola Milošević po svojoj osnovnoj vokaciji bio filozof, ipak je njegova intuicija bila neuporedivo obuhvatnija od filozofske. U njegovom duhovnom iskustvu spojile su se dimenzije filozofa i umetnika. Kao da je imao posebnu vrstu intuicije koja se delila u ova dva pravca. Psihologiju bismo, pak, mogli zamisliti kao onaj momenat duhovnog iskustva koji posreduje između ovih težišnih sila u radikalnoj intuiciji Nikole Miloševića. Jer, psihologija mu je omogućavala da lako pređe u strogo filozofsko područje rasprave o odnosu nužnosti i slučajnosti, ali da u isto vreme ne izgubi tonalitet emocionalnog i egzistencijalnog, koji prati životni – društveni ili intimni – raspon čoveka koji razmišlja.
To je čitava jedna književna i filozofska tradicija u dvadesetom veku, koja se razvija na temelju bogatih zasada moralističkog iskustva prethodnog vremena. Ako bismo – u području angažmana – tražili filozofa sa kojim bi se Nikola Milošević mogao dovesti u paralelu, onda bi to mogao biti – Sartr. Njihovo političko kretanje je, međutim, suprotno, jer se Sartr kretao od desnice ka levici, dok se Nikola Milošević kretao od levice ka desnici. Ali, Sartr je upravo prelazio taj isti put naporednosti filozofskog i umetničkog mišljenja. Od značaja je i saznanje o problemima Sartrove „Mučnine“ koje pronalazimo u dosluhu sa filozofskim izvođenjima „Bića i ništavila“, budući da egzistencijalne probleme koji se pojavljuju u romanu prepoznajemo i u filozofskom diskursu.
Sam Milošević ne bi sa velikim oduševljenjem ni odslušao – a kamoli prihvatio – ovo poređenje, zato što je Sartr upravo bio jedan od onih filozofa kojima se on duboko protivio. Nije, međutim, reč o sadržaju njegove misli, premda u poslednjem od analiziranih romana, jer je Damjanović i analize pojedinačnih romana – a ne samo analize opšteg romansijerskog postupka – uneo u drugi deo svoje knjige, u romanu „Senke minulih ljubavi“ junaci vode veliku raspravu povodom Sartrovih tema, u kojoj središnje mesto zauzima odnos nužnosti i slobode. Reč je, međutim, prevashodno o duhovnoj evoluciji dvojice mislilaca, odnosno o podeljenosti na filozofsku i umetničku intuiciju u njihovom duhovnom profilu.
Ako bismo, pak, tragali za nekim srodnikom koji bi sa umetničke strane odslikavao dvostruku intuiciju Nikole Miloševića, onda bi se pred nama mogle pojaviti osećajnost i refleksivnost Albera Kamija. Odnos između apsurdnog i pobunjenog čoveka ima svoju rezonancu i u duhovnom i egzistencijalnom iskustvu Nikole Miloševića. Jer, on se – pred kraj svoje životne avanture – sasvim izričito opredelio za stvar determinizma i nužnosti, iako je živeo svoj život upravo u znaku pakta sa slobodom. Tako se pojavljuje temeljna egzistencijalna protivrečnost, koju stvara tenzija između egzistencijalno-emocionalnog pola, u kojem je ulog sloboda, i saznajno-diskurzivnog pola, u kojem je ulog nužnost. Ta protivrečnost je obeležila njegovu duhovnu avanturu, učinivši je ne samo neuporedivom u srpskoj tradiciji druge polovine dvadesetog veka nego joj podarivši – kao pozni plod – razvijenu romansijersku trilogiju o melanholiji.

ON JE OVDE Osnovni ciljevi Damjanovićevih analiza – opisivanje pripovednog sveta romana Nikole Miloševića, njihovo književno situiranje u srpsku književnost, otkrivanje autobiografskih i intertekstualnih veza koje dovode do diskurzivnih formi, pa otud do prepoznavanja obrisa samosvojnog duhovnog iskustva – višestruko su postignuti. Okolnost da su oni domašeni u jednoj disciplinovanoj, ali ne i shematskoj formi književne analize, da nose plemenitu patinu i retki pečat esejističkog diskursa, slobodnog ali ne i razdešenog, otvorenog ali ne i rasplinutog, da poseduju diferenciranu retoriku, predstavlja dopunski i izuzetni kvalitet analitičkog poduhvata u knjizi Ratomira Damjanovića.
Okolnost da je ova knjiga bacila precizno svetlo na unutrašnju višeslojnost i melanholičnu tonalnost romanâ Nikole Miloševića, dokumentovano i promišljeno potkrepivši svoje veoma brojne uvide i otkrivajući značajne veze unutar raznorodnog i istančanog duhovnog iskustva, predstavlja dragocen znak da se istinski razgovori – kroz vreme i u vremenu – nikada ne okončavaju. Ona, dakle, nastavlja razgovor o Nikoli Miloševiću. Otud ni u jednom trenutku nismo ni pomislili da se zapitamo, kao Nataša Rostova nad knezom Bolkonskim, ko je on sad i gde je on sad. Jer, on je tu – sviđalo se to nekome ili ne.

[/restrictedarea]