DR MIROSLAV SVIRČEVIĆ: „NOVOPAZARSKI SANDŽAK“ KAO NOVO KOSOVO ILI GDE JE IZLAZ IZ DEFANZIVE?

U domaćoj i stranoj publicistici, pa i u istoriografiji, vazda je postojala izvesna neujednačenost u upotrebi termina „Novopazarski sandžak“ za Raško-polimsku oblast Stare Srbije – danas podeljenu između Srbije i Crne Gore. Tendenciozna i pogrešna upotreba ovog termina za navedenu oblast dovela je vremenom do njegovog jezičkog skraćivanja ali i proširivanja njegovog teritorijalnog opsega (npr. na Plav i Gusinje u Crnoj Gori), tako da je danas u upotrebi termin „Sandžak“ – koji je od označavanja osmanske administrativno-teritorijalne jedinice sa sedištem u Novom Pazaru postao politička tekovina, čiji je nosilac bošnjačka populacija u Srbiji i Crnoj Gori, premda nedovoljno definisana i dosta nejasna. Na zloupotrebu ovog termina, posebno u međunarodnoj politici, ukazivao je još Jovan Cvijić davne 1904. godine. Naš najveći geograf o tome je zapisao sledeće:

„Izvdojio se po svojim plastičkim i komunikacionim osobinama severozapadni deo Stare Srbije, koji je od Berlinskog kongresa dobio pogrešno ali ukorenjeno ime – Novopazarski sandžak; on se u poslednje vreme usled svog političkog položaja još više diferencirao. To je krajnji jugoistočni deo dinarske sisteme; najzgodnija centralna oblast visokih i šumovitih krajeva između Tare i Zapadne Morave; prirodno se ovde mogao razviti centar planinske države kakva je bila Raška. U njemu su se dalje ukrštali poznati bosanski put i karavanski putevi, koji su iz Ibra i kopaoničke oblasti išli preko Novog Pazara i Peći za zetsko primorje […] U novije je vreme Novopazarski sandžak dobio i veliku političku važnost, jer od Berlinskog ugovora ima položaj ‘umetnute zemlje’ između triju država, koje imaju slične političke težnje: Srbije i Crne Gore, s jedne, i Austrougarske, s druge strane. Ta ‘politička zemljouzina’, kojim je Berlinski ugovor ostavio rastavljene Srbiju i Crnu Goru, široka je u pravoj liniji oko 50 kilometara. Usled toga je on sada posle centralne oblasti politički najvažniji kraj Stare Srbije i Makedonije“ (Jovan Cvijić, Govori i članci, Beograd, 1921, 144–145).

Radi potpunijeg razumevanja političko-teritorijalnih pojmova koji se odnose na Raško-polimsku oblast Stare Srbije, potrebno je podsetiti se istorijata nastanka Novopazarskog sandžaka, ali i Kosovskog vilajeta. Godine 1865. osmanska vlast u Carigradu donela je novu uredbu za uređenje Bosanskog vilajeta (elajeta), koji je bio podeljen na sedam sandžaka: Sarajevski, Travnički, Bihaćki, Banjalučki, Zvornički, Hercegovački i Novopazarski. Ovo je zapravo bio početak Novopazarskog sandžaka. On je obuhvatao sledeće kaze (niže osmanske administrativno-teritorijalne jedinice): Novopazarsku, Pljevaljsku, Prijepoljsku i Kolašinsku. Poslednje tri kaze su do tog momenta pripadale Hercegovačkom sandžaku, a jedno vreme i posebnom Hercegovačkom elajetu.

IME BEZ UTEMELJENJA Međutim, godine 1872. izvršene su nove promene u administrativno-teritorijalnoj strukturi Bosanskog vilajeta. Novopazarski sandžak je bio izvučen iz njegovog sastava, te je sa Pljevaljskim mudirlukom i Niškim sandžakom sačinjavao novu jedinicu – Novopazarski vilajet, ali je to osmansko upravno područje veoma kratko trajalo. Godine 1877. Novopazarski vilajet bio je rasformiran a područje Novopazarskog sandžaka uključeno je u sastav novoformiranog Kosovskog vilajeta.

Nedugo posle Berlinskog kongresa i austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine (tačnije 1880. godine) administrativno područje Novopazarskog sandžaka bilo je još jednom reorganizovano. Zapadni deo tog područja ušao je u sastav novoformiranog Pljevaljskog sandžaka, koji je obuhvatao Pljevaljsku i Prijepoljsku kazu, te Pribojski mudirluk. Ovaj sandžak opstao je sve do Balkanskih ratova 1912–1913. godine. Ostatak područja ranijeg Novopazarskog sandžaka organizovan je kao poseban sandžak (mutesariflik) sa sedištem u Sjenici. Na taj način je nastao Sjenički sandžak, koji je takođe trajao do proterivanja osmanske države sa Balkana. Početkom XX veka Sjenički sandžak imao je u svom sastavu sledeće kaze nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka: Sjeničku, Bjelopoljsku, Novovarošku i Donjokolašinsku. S druge strane, samo je Novopazarska kaza bila pripojena Prištinskom sandžaku.

Tako je Novopazarski sandžak prestao da postoji kao posebna osmanska administrativno-teritorijalna jedinica, ali se stari naziv i dalje koristio u praksi. Vremenom je sve više dobijao političko značenje, posebno u planovima velikih i regionalnih sila, što je danas više nego očigledno. Međutim, ono što je važno jeste činjenica da termin „Novopazarski sandžak“ (tj. „Sandžak“ kao njegova skraćenica) nije adekvatan: celokupan prostor koji se želi pokriti njegovim nazivom bio je u sastavu nekoliko sandžaka samo u novijem istorijskom razdoblju, npr. od Berlinskog kongresa 1878. godine do Balkanskih ratova 1912–1913. godine. Zbog toga upotreba tog termina za čitavi prostor Raško-polimske oblasti kao najosetljivije srpske zemlje (spaja Srbiju, Crnu Goru i Republiku Srpsku) od Pljevalja do Novog Pazara nije adekvatna i nema istorijskog utemeljenja. Ona predstavlja svojevrsnu manipulaciju istorijskim činjenicama zarad postizanja nedobronamernih političkih ciljeva – za stvaranje neke vrste autonomne političke jedinice, koja bi mogla imati i državne prerogative.

U tom smislu je i inicijativa pokrenuta od ambasadora moćnih zemalja u Srbiji (SAD, Velike Britanije, Francuske, Nemačke i Turske) još 2009. godine sa licemernim, provokativnim i nekorektnim nazivom „Prijatelji Sandžaka“, više nego indikativna. Takođe, zahuktala neoosmanistička Turska predvođena ambicioznim premijerom Redžepom Tajipom Erdoganom i šefom diplomatije Ahmetom Davutogluom, uveliko smatra da se može otvoreno mešati u unutrašnje stvari Srbije, pre svega kao pokrovitelj, pomiritelj i ujedinitelj zavađenih verskih i političkih vođa domaćih muslimana-Bošnjaka, što je odavno prekoračilo granice uobičajenih diplomatskih manira i dobrog ukusa.

Zvanična Srbija, koju je u to vreme oličavala vlast Borisa Tadića, nije bila na visini istorijskog trenutka, te nije reagovala na ovu neprincipijelnu ofanzivu zapadih zemalja i Turske, i to zbog primene evroatlantske politike po svaku cenu. Naprotiv, u nekim momentima vlast Borisa Tadića je čak priželjkivala, a u nekim i tražila otvoreni upliv Turske u zbivanja u Raško-polimskoj oblasti, što je nanelo nesagledive štete nacionalnim interesima Srbije i Republike Srpske. Posle potpisivanja tzv. Istanbulske deklaracije stvari su otišle toliko daleko da je manevarski prostor Srbije za samoodbranu i zaštitu nacionalnih interesa i na prostoru Raško-polimske oblasti veoma sužen. O tome svedoči i podizanje spomen-ploče notornom saradniku nacističke Nemačke i srpskom neprijatelju Aćif-Bljuti Hadžiahmetoviću u Novom Pazaru. I ovom provokacijom – pravim niskim udarcem u „slabine“ srpske države – moćne zapadne zemlje poručuju Srbiji gde joj je mesto i da će na ovaj ili onaj način otvoriti tzv. „Sandžačko pitanje“, pošto je očigledno da se i posle promene vlasti Srbija lagano i bez otpora povlači pred problemom Kosova i Metohije. Sigurno je da licemerni Zapad ne haje za antifašizam i svoje ideje koje smatra progresivnim i slobodoumnim, bar kad su njegovi politički i ekonomski interesi u pitanju; tada se mogu i Hitlerovi saradnici slaviti jer – dabome – interesi su preči od svega, posebno od knjiških ideala.

* * *

KAKO SPREČITI NEPOVOLJAN RAZVOJ Bez obzira na propušteno vreme i pogrešnu politiku, koja je naročito bila vođena od 2008. godine, vreme je da Srbija konačno pređe u ofanzivu i spreči nepovoljan razvoj događaja, a to je moguće samo redefinisanjem ukupne politike prema velikim silama i zemljama u okruženju, a u cilju zaštite sopstvenih državnih i nacionalnih interesa. Takva nova politika podrazumevala bi: očuvanje suverenosti nad celokupnom državnom teritorijom Srbije, uključujući Kosovo i Metohiju, jug Srbije, Raško-polimsku oblast i sve ostale srpske zemlje koje stranci iz sopstvenih interesa mogu destabilizovati i od njih praviti političke faktore, reformu političkog i pravnog sistema, obnovu vojske, suzbijanje korupcije, oživljavanje privrede i izgradnju novog kulturnog obrasca na temeljima najsvetlijih kulturnih dostignuća iz vremena Kraljevine Srbije.

Da bi se sve ovo postiglo mora se odmah napustiti politika evroatlantskih integracija (posebno politika po svaku cenu) pošto je ona uzročnik katastrofalne situacije u kojoj se Srbija našla. Sa Briselom se može imati ugovor o privilegovanom partnerstvu, i to je maksimum dokle Srbija može ići; takođe, moguće je i sa državama članicama Evropske Unije potpisivati bilateralne ugovore o saradnji koji će u narednom periodu sigurno dobijati na značaju usled jačanja nacionalizma i protekcionizma usled ekonomske i političke krize u Evropi; sa SAD (a to znači i sa NATO paktom) Srbija mora sarađivati hladno i trezveno, po principu „koliko para, toliko muzike“, bez pozivanja na prijateljstvo i saveznišsto iz dva svetska rata, taman toliko da se izbegne bilo kakav američki gnev koji bi se mogao opet obrušiti na Srbe; to istovremeno znači da Srbija treba ostati u aranžmanu „Partnerstvo za mir“, ali i ne ulaziti u članstvo NATO, dok bi lagano i bez velike buke počela gledati i prema evroazijskim odbrambenim alternativama, uporedo sa slabljenjem vojne i finansijske moći Brisela i Vašingtona.

Najvažnije je uspostaviti ozbiljne i dugoročne odnose partnerstva i saradnje sa državama koje su izrazile spremnost da podrže Srbiju u naporima da očuva svoj suverenitet i teritorijalni integritet. Na globalnom planu to su Rusija, Kina i Brazil, zemlje u usponu, koje su i same pokazale da računaju na Srbiju kao na svog značajnog političkog i ekonomskog partnera. Savezništvo sa ovim državama je neophodno jer se samo pod njihovom zaštitom Srbija može emancipovati od zapadnog protektorata i uspostaviti ravnotežu u svojim odnosima sa Briselom i Vašingtonom. A u takvoj situaciji, kada shvate da i iza Srbije stoje sila i zaštita, zapadne zemlje će i te kako pokazivati svoje ljupko, napuderisano lice prema Srbiji. U suprotnom, bez te zaštite, Zapad će se prema Srbiji odnositi kao i do sada – isključivo kao ulični siledžija.

KO SU SRPSKI SAVEZNICI Da je sve ovo moguće potvrdio je i hladnoratovski bard američke spoljne politike, neumorni veliki strateg i igrač „političke partije šaha“ na globalnom planu „koji uvek pobeđuje“ – Zbignjev Bžežinski. U svojoj najnovijoj knjizi „Strateška vizija. Amerika i kriza globalne moći“, Bžežinski je nelagodno i deprimirano konstatovao da su SAD i zapadna civilizacija na zalasku svojih moći i da će u bliskoj budućnosti novi politički i ekonomski centar biti u Aziji, među kojima će Kina i Rusija imati gotovo najvažniju ulogu.

Na Balkanu najvažniji srpski saveznici jesu Republika Srpska, Grčka i Rumunija. Samo uz savezništo sa ovim državama Srbija može obezbediti opstanak i ostvariti preporod. Rusija a verovatno i Kina sigurno bi podržale takav savez, kao i neke druge države iz Evropske Unije koje imaju dugoročne planove sa Rusijom. Ono što je takođe važno jeste činjenica da se saradnja sa najvećim srpskim neprijateljima na Balkanu mora prekinuti ili makar svesti na minimum. To su već tradcionalno neprijateljske države, koje su vazda gledale da nanesu što više štete Srbiji i srpskom narodu: Hrvatska i Albanija, kojima treba dodati i nelegalnu arbanašku vlast na Kosmetu; posle njih to su još Federacija Bosne i Hercegovine i dukljanska Crna Gora. Osim toga, mora se pratiti politika Slovenije, Mađarske, Turske i Bugarske, pošto i ove države mogu svojim potezima uticati na položaj Srbije i njene međunarodne odnose.

Ovo su neophodni preduslovi za izlazak Srbije iz dvodecenijske defanzive u odlučnu i snažnu političku i diplomatsku ofanzivu, kako bi obezbedila svoje mesto pod suncem. I pored pogrešne politike svih srpskih vlada od petooktobarskog puča 2000. godine do danas, i dalje postoje mogućnosti za ozbiljno redefinisanje srpske nacionalne politike, ali kako vreme odmiče i one su sve slabije. Ukoliko se ovo ne uradi, veliki su izgledi da će „isfabrikovani“ problem „Novopazarskog sandžaka“ kao i drugi „isforsirani“ problemi u Srbiji, zameniti problem Kosova i Metohije. I ako se to dogodi, tada će već biti kasno.