Crna Gora – Od Balkanskih ratova do evropskih integracija

Piše Nataša Jovanović

Samo 100 godina ranije neki drugi Crnogorci i neka druga Crna Gora napravili su herojsko delo bez presedana i stavili sve na kocku  kako bi zajedničkim pregnućem sa Srbijom i balkanskim saveznicama krenuli u konačno oslobađanje Balkanskog poluostrva od turskog ropstva

Iz današnjeg ugla to verovatno izgleda nestvarno, ali pre tačno sto godina Crna Gora je bez ikakvog oklevanja stupila u ratno savezništvo sa Srbijom, koje je ishodovalo konačnim proterivanjem Otomanskog carstva sa prostora na kojima je naš narod živeo vekovima unazad. Oktobra istorijski bliske, a ideološki predaleke 1912. godine, Crna Gora je rešila da ne priznaje tadašnju, pustu tursku „realnost“, već da zajedno sa Srbijom stvara neku novu stvarnost, zasnovanu na hrabrosti, česti i predanju. Zasnovanu naročito na Kosovskom zavetu, koji je tada bio jedina priznata „politička realnost“ – juriš u oslobađanje Kosova i Metohije, područja znanog prvenstveno pod nazivom Stara Srbija. Dakle samo 100 godina ranije neki drugi Crnogorci i neka druga Crna Gora napravili su herojsko delo bez presedana i stavili sve na kocku kako bi zajedničkim pregnućem sa Srbijom i balkanskim saveznicama Bugarskom, Grčkom i Rumunijom, a u okviru tek osnovanog Balkanskog saveza, krenuli u konačno oslobađanje Balkanskog poluostrva od Turskog ropstva.

ONAMO, ONAMO Bilo je to doba kada su crnogorski vladari, mada oštri i nimalo blagonakloni prema kolegama iz Srbije, znali da razdvoje svoje političke i dinastičke interese od nacionalnih i državnih. Kralj Nikola Petrović, verovatno najznačajniji crnogorski vladar, odličan je primer takvog dvojakog odnosa. On je, pokazuju istorijski spisi, na unutrašnjem planu bio vrlo obazriv spram srbijanskog uticaja, a povremeno čak i oštar u obračunu sa njim. Bio je to ne baš neočekivan, vlastodržački poriv, na koji nije imun skoro nijedan monarh – čovek je želeo da njegova bude poslednja u Crnoj Gori, a i u celokupnom srpstvu, te da pobedi u unutarsrpskoj dinastičkoj trci za budući vladarski presto ujedinjene srpske države. Na spoljnom planu, međutim, Nikola Petrović nije imao ni najmanju dilemu oko toga šta je duhovni i kulturni identitet Crne Gore, šta je njen krajnji međunarodni politički cilj, a posebno oko toga da su njegovi podanici Srbijanci.
Kada se zapucalo duž kosmestkih međa, kralj Nikola Petrović je svojim crnogorskim podanicima na opšte oduševljenje naroda pročitao najdramatičniji proglas u savremenoj srpskoj istoriji. U proglasu od 26. septembra 1912. pored ostalog se kaže: „Tužni vapaj, koji dopire iz Stare Srbije od tamošnje naše potlačene braće, ne može se dalje podnositi. Onako nemilosrdno kolju ne samo ljude, nego žene i nejaku đecu srpsku. Gladno, jadno i plijenjeno srpsko se roblje potuca po gorama i oko garišta svojih domova, klikujući vas da ga zažalite i izbavite. Dužnost i ljubav roda nalažu vam da pohitamo braći u pomoć.“
Ideja o oslobođenju Vasojevića, dela Raške oblasti i Metohije s Prizrenom – bio je san još mladoga knjaza Nikole spevan u pesmi, himni „Onamo, onamo“. Ova pesma postaje deklaracija nezavisnosti, svojevrstan politički manifest.
Ovim stihovima crnogorski kralj iscrtava pravce svesrpskog ujedinjenja. Iako, intimno uplašen za svoju vlast, knez pesnik, kako ga Dučić naziva, usmerava svoje želje ka oslobođenju Metohije, pri čemu na nju ne gleda kao na plodnu ravnicu, zemlju koja bi mogla da uveća teritoriju Crne Gore. Ne, on Metohiju posmatra u istorijskom smislu – ona je za njega duhovno jezgro nemanjićke Srbije sa kojom se legitimisao kada se 1910. uzdizao na kraljevski rang. Zato kralj Nikola u svojoj pesmi izdvaja Dušanov Prizren. Kosovska zavetna ideja Njegoševa vukla je Nikolu:
„Onamo, ῾namo… da viđu Prizren! Ta to je moje — doma ću doć’! Starina mila tamo me zove,
tu moram jednom oružan poć.“
Ono što je Njegoš sanjao na idejnom planu, kralj Nikola je 1912. počeo da obistinjuje, ostajući tako na toku državne misli koja teče od Karađorđa pa nadalje, a koja znači svesrpsko oslobođenje, ujedinjenje i podizanje stare slave Nemanjića.

U SUSRET SRBIJI, METOHIJI, KOSOVU Trećeg oktobra 1912. godine, kada je mobilizacija vojske već bila u punom jeku, u dvoru na Cetinju sastao se, pod predsedništvom kralja Nikole, ratni savjet, da bi doneo osnove plana za rat s Turskom, koji tek što nije izbio. Trebalo je, naime, odlučiti kuda uputiti glavninu crnogorske vojske: na Skadar ili ka „Staroj Srbiji“.
Na toj sednici prihvaćen je predlog serdara Janka Vukotića da se glavne snage upute na Skadar, s ciljem da ovaj grad jednim naletom oslobode. Pomoćne snage trebalo je da im štite pozadinu, zatvarajući severnu i severoistočnu granicu, a tek u naročito povoljnim uslovima, po odluci njihovog komandanta, da pređu u ofanzivu ka Vasojevićima, Raškoj oblasti i Metohiji. Vojne operacije protiv Turske počinju 8. oktobra 1912. godine.
Operacije na srbijanskom frontu počinju tako što glavnina srpske vojske na čelu s regentom Aleksandrom, kreću ka Skoplju; jedna armija je operisala preko Kosova, a druga je upućena na saradnju s Bugarima. Očekivao se boj na Ovčem polju, ali je turska vojska 10. oktobra napala srpsku vojsku kod Kumanova, računajući na faktor iznenađenja. Posle krvavih dvodnevnih borbi, Turci su potučeni i već 13. oktobra Srbijanci ulaze u Skoplje. Bugari ostvaruju pobedu kod Lozengrada i Lile-Burgasa. Crna Gora je snage podelila na tri odreda: Primorski i Zetski koji su napadali Skadar, i Istočni koji je imao zadatak da vodi borbu za oslobođenje neoslobođenih krajeva protiv Turaka. Skadar zbog nedostatka teške artiljerije nisu mogli da osvoje uprkos herojskim jurišima na Bardanjolu i Tarabošu. Crna Gora pomaže Narodni pokret za oslobođenje u Donjim Vasojevićima, dajući oružje i municiju ustanicima. Iz Berana išle su brojne dobrovoljačke grupe i čete u Andrijevicu, gde im je crnogorska komanda davala puške „moskovke“, dobijene iz Rusije, municiju i drugu opremu. Odmah posle oslobođenja Berana, komandant Istočnog odreda Janko Vukotić uputio je, kao pojačanje Vasojevićkoj brigadi, Gornjoseljski i Bučičko-vinicki dobrovoljački bataljon na Mokri, a posle dva dana Gornjomorački i Planinsko-pivski
bataljon prema Plavu. Istočni odred je zatim preduzeo operacije prema Metohiji. Jedinice su nastupile na tri pravca. Na liniji Berane-Rožaje-Peć nastupala je Beranska brigada, čije su jedinice 26. oktobra oslobodile Rožaje, a 28. oktobra vodile borbu na Štedimu. Pravcem Berane-Morka-Rugova-Peć nastupala je glavnina Istočnog odreda. Jedinice Vasojevićke brigade nastupale su pravcem Andrijevica-Plav-Bogićevica-Dečani. Uz žestoke borbe oni su 19. oktobra oslobodili Plav, 20. oktobra Gusinje, 30. oktobra, zajedno sa srbijanskim jedinicama, oslobodila duhovnu stolicu Peć, pa je odlučeno da se nastavi pokret prema Dečanima. U dnevniku brigadira Radomira Vešovića stoji da je on žarko želeo da sa svojom brigadom oslobodi to značajno istorijsko mesto, jer su se „Vasojevići kao usijana vulkanska lava iz svoje kolijevke širili ka Limu i niz Lim, ka Tari i niz Taru, do Koma i preko Koma, ne osvajajući tuđu već šireći svoju teritoriju, sudarajući se sa najljućim turskim i arnautskim zlicama, išli su u susret staroj Srbiji, Metohiji i Kosovu“… U Đakovicu su istovremeno ušli Vasojevićka brigada sa delovima Kolašinske, i delovi Drinske divizije II poziva. Već 21. novembra 1912. godine Turci traže primirje. Pregovori se vode u Londonu pod nadzorom velikih sila. Turska, koja se konsolidovala, uzdajući se u podršku Austrije prekida pregovore i opet ulazi u rat 21. januara 1913. godine. Srbija Bugarima pod Jedrene šalje svu svoju tešku artiljeriju, a Crnoj Gori 24.000 vojnika kao pomoć u opsadi Skadra. Beč vrši mobilizaciju trupa i preti napadom na Crnu Goru, ako se Skadar ne preda novoosnovanoj državi Albaniji.

KOD TARABOŠA KRVAVE GRANICE… Pod pritiskom velikih sila, Srbija se povlači iz opsade Skadra; Crna Gora oslobađa ovaj drevni srpski grad 10. aprila 1913, ali i ona mora da se povuče. Konačno, mir sa Turcima potpisan je 18. maja 1913. godine; Austrija, gnevna zbog srpskih pobeda podbada bugarskog kralja Ferdinanda da odmah zatraži reviziju osvojenih teritorija i tako počinje bratoubilački Drugi balkanski rat, kad Bugarska napada Srbiju i Grčku.
Pa ipak, sloboda Staroj Srbiji više nije mogla biti oduzeta. Srbijanci su bili u Prištini, a Crnogorci u Peći. Tako se (kako je u tekstu „Dogodine u Prizrenu, „Pečat“ broj199, napisao Vladimir Dimitrijević) ispunio san vladike Rada, koji je Ljubi Nenadoviću jasno rekao: „Što se već jednom ne dižete na Turke kod tolikijeh lijepijeh prilika? Što ne pregnete jednom? Pa vi otud, a ja odovud, pa da se na Kosovu sastanemo.“
Za Crnu Goru Balkanski rat je tužno sećanje. Pod oružje, kako stoji u knjizi „Prvi Balkanski rat- operacija Crnogoraca“, stalo je 35.600 vojnika, opremljenih sa 126 topova i 12 mitraljeza. Sa dobrovoljcima koji su se kasnije pridružili, broj nije prelazio preko 40.000 vojnika, učesnika u ratu. Iz rata koji je završen nije se vratilo 10.000 Crnogoraca, gotovo svaka kuća izgubila je bar jednog člana. Iza njih ostala je izreka „Kod Taraboša krvave granice…“ Bio je to period ne –
savezništva Srbijanaca i Crnogoraca, već kako tvrde mnogi istoričari, period bratstva jednog te istog naroda. U „Memoarima“ patrijarh srpski Gavrilo zapisao je da mu je slavni vojskovođa iz Prvog balkanskog i Prvog svetskog rata serdar Janko Vukotić rekao u jednom razgovoru:„Crnogorci su u svojoj prošlosti bili čuvari srpske misli i kosovske etike i duha Obilića, koji je za Crnogorce postao primer, odnosno pravac u njihovoj vekovnoj borbi sa Turcima.“
Gde se izgubila ta moćna energija, gde je nestalo bratstvo jednog te istog naroda i kako se ono pretvorilo u neugodno partnerstvo, pa čak i otvoreno neprijateljstvo?
Vekovna istorija Crne Gore zapravo je neodvojiva istorija ije i srpstva, nikada do posle Drugog svetskog rata, ona nije bila tako snažno odvojena od sebe same i pripojena prolaznim ideologijama i neizvesnoj budućnosti.
Nigde tako u Evropi nije izbrisano pamćenje jednog naroda kao u Crnoj Gori. Tamo danas raste jedna generacija mladih Crnogoraca koji ne znaju ni ko su, ni odakle su, oni čiji se jezik zove maternji i čije kulturno duhovno i kreativno biće praktično ne postoji.
Crna Gora je danas na putu ka članstvu u NATO-u. Pre samo sto godina bila je spremna da stane uz srpski narod po cenu izginuća do poslednjeg. Nezaobilazni fenomen kralja Nikole u ovoj paraboli o Crnoj Gori i Crnogorcima svakako zaslužuje posebno poglavlje. Ovaj poluvekovni vladar Crne Gore bio je i slavljen i osporavan, hvaljen i preziran, pa konačno i umro van Crne Gore.
Tek nedavno, valjda da bi podsetili na državnost, vlastodršci u Crnoj Gori su odlučili da vrate mrtvog kralja Nikolu u domovinu i time na simboličan način preporuče novog mladog gospodara koji sa Nikolom Petrovićem nema nikakve veze. Osim po dužini vladanja.
A godine 1913. kada su prvi put Kraljevina Srbija i Crna Gora dobile zajedničku granicu, piše Marko Pavlović u knjizi „Srpska pravna istorija“, narod je očekujući ujedinjenje u jednu državu počeo da prigovara: „Šta će ti kijani (međaši) između nas i Srbije. Zar nije bilo dosta 500 godina što nas je Turčin razdvajao?“