70 godina Novosadske racije

Kako bi našu javnost podsetili i suočili sa zločinima koje su u Novom Sadu i selima Šajkaške oblasti mađarski fašisti izvršili januara 1942. godine nad nedužnim civilima, pre svega srpske nacionalnosti, prenosimo deo podataka koje je sakupio nenad.bds, ilustrujući ih spomenicima žrtvama racije, podignutim u mestima Južne Bačke

 

U ponedeljak, 23. januara 2012. godine, na Keju žrtava racije u Novom Sadu, kod spomenika Porodica, u organizaciji Pravoslavne eparhije bačke i Jevrejske opštine Novi Sad, održan je molitveni pomen žiteljima Novog Sada koji su pre sedamdeset godina postradali od strane mađarskih okupacionih. Pred nekoliko hiljada Novosađana, potomaka i poštovalaca nevino stradalih u Novosadskoj raciji, pomen je, u ime SPC-a, služio Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Irinej, a sasluživali su mu mitropolit crnogorsko-primorski gospodin Amfilohije i episkopi: zvorničko-tuzlanski Vasilije, novogračaničko-srednjozapadnoamerički Longin, bački Irinej, osečko-poljski i baranjski Lukijan, vranjski Pah.
Prisutnima se obratio i Efraim Zurof, direktor Centra „Simon Vizental“ iz Jerusalima, i pored toga što su čelnici gradskih vlasti (koji su Novosadsku raciju obeležili dan ranije), iz redova Demokratske stranke (gradonačelnik Novog Sada Igor Pavličić) i Lige socijaldemokrata Vojvodine (predsednik Skupštine grada Aleksandar Jovanović), pokušali da ga spreče da uzme učešće u glavnom programu. Pomenuti čelnici Novog Sada, najpre su, bez odobrenja organizatora i mimo zvaničnog protokola, pokušali sa svojom pratnjom da se silom probiju do govornice, a kada im je to onemogućeno pokušali su da spreče Zurofa da to učini, želeći da prekinu molitveni pomen.
Pomenu su prisustvovali i ambasadori Mađarske (Oskar Nikovic) i Izraela (Jozef Levi), ali okruženi gradonačelnikovom svitom nisu uspeli da uđu kroz službeni ulaz, iako su izrazili želju da učestvuju u zvaničnom programu. Zbog incidenta mnogim zvanicama Eparhije bačke i Jevrejske opštine u Novom Sadu nije omogućeno da učestvuju u molitvenom pomenu.
Inače, nezadovoljstvo gradskih čelnika Novog Sada (nezadovoljnih što je Eparhija bačka odlučila da mogu da prisustvuju pomenu samo kao obični građani) eskaliralo je dan pre, u nedelju 22. januara. Tada je, naime, u organizaciji gradskih vlasti – u vreme dok je u „Srpskom narodnom pozorištu“ Eparhija bačka organizovala  akademiju „Deca besmrtnosti“, posvećenu Raciji u Bačkoj 1942. godine (kojoj niko od gradskih funkcionera nije prisustvovao) – preko video bima, na Trgu Slobode (nadomak pozorišta), puštan javni prenos fudbalske utakmice Arsenal-Mančester junajted (kojem gotovo niko od Novosađana nije prisustvovao).
Racija, koja je u južnoj Bačkoj  sprovedena od strane mađarskih fašista u razdoblju od 6. do 23. januara 1942. godine odnela je preko 5.000 života. U selima Šajkaške oblasti stradalo je, prema evidentiranim imenima, 2. 425 ljudi: najviše Srba (2.173), Jevereja (154), Roma (64), Rusina (29), dok je u ukupno tri dana pokolja u Novom Sadu ubijeno je najmanje 3.330 osoba (od toga 168 dece).
Postoji nekoliko oblika odavanja pošte žrtvama: spomenicima podignutim samo žrtvama januarske racije 1942, spomenicima žrtvama fašizma 1941-1944. godine, u koje su uklopljene i žrtve racije, i spomenike žrtvama fašizma i borcima NOR-a.

[restrictedarea]

Spomenik žrtvama racije u Novom Sadu
U Novom Sadu, na keju koji danas nosi ime Kej žrtava racije, fašistički okupator je u takozvanoj „januarskoj raciji“ od 21. do 23. januara 1942. godine izvršio masovno streljanje više od hiljadu nedužnih građana Novog Sada. Na tom mestu podignuta je bronzana kompozicija „Porodica“, visoka četiri metara, posvećena žrtvama palim u ratu od 1941. do 1945. godine. Spomenik je rad vajara Jovana Soldatovića i otkriven je 1971. godine. Početkom 1992. godine spomenik je upotpunjen sa još 78 bronzanih ploča koje je izradio isti vajar. Na četiri ploče (tri sa tekstom na srpskom i jedna na hebrejskom jeziku) ispisane su osnovne informacije o događaju, a na 66 ploča imena ubijenih ličnosti. Između ploča sa tekstovima ritmički su raspoređene ploče ukrašene simbolima Davidove zvezde (četiri ploče), krsta (dve) i ocila (jedna). Ispod spomenika se nalaze ploče sa tekstovima na srpskom, mađarskom, slovačkom i hebrejskom jeziku. Rekonstrukcija nasilno uklonjenih ploča je izvršena 2004. godine. Ovo je spomenik kulture od velikog značaja (slika 1).
U Novom Sadu, kao što se i šire zna, postoji Kej Žrtava racije. Uzgred, na Almaškom groblju u Novom Sadu, uz zapadnu ogradu je smešten spomen-krst koji je prvobitno bio u gradu, a koji je postavila crkvena opština. Na spomen-krstu je uklesano da je 1956. godine posvećen žrtvama fašizma sahranjenim na Almaškom groblju u Novom Sadu.

Spomenik žrtvama racije u Loku
Spomenik sa imenima žrtava se nalazi u crkvenoj porti, tako da se kroz ogradu lako vidi. Spomenik su 1948. godine podigle familije žrtava (slika 2).
U pravoslavnoj crkvi u Loku je nedavno napravljena grupna slika (na platnu) sa likovima žrtava. Na isti način (ali slikom urađenoj na zidu) su u crkvi, u obližnjem Šajkašu, predstavljene žrtve racije (slika 3).

Spomenik žrtvama racije Đurđevo
Spomenik je posvećen borcima NOR-a i žrtvama fašizma 1941- 1945. godine. Na spomeniku je uklesano nekoliko stotina imena (slika 4).

Spomenik žrtvama racije Gardinovci
I ovaj spomenik se nalazi u crkvenoj porti. Napis je sada teško čitljiv. Tu sam sreo meštanina koji je rekao da će se spomenik osvežiti i da će se dodati i nekoliko imena koja su prilikom podizanja spomenika ispuštena (slika 5).
Inače, na spomeniku žrtvama racije u Mošorinu se pominju kao stradalnici i žitelji Gardinovaca.

Spomenik žrtvama racije Gospođinci
Ovaj spomenik posvećen je palim borcima NOR-a i žrtvama fašističkog terora, ali bez navođenja imena (slika 6).

Spomenik žrtvama racije Titel
Spomenik je na obali Tise koja je tu uređena kao šetalište. To je mesto nedaleko od onog na kojem su žrtve pogubljene i bačene pod led u reku (slika 7).

Spomenik žrtvama racije u Čurugu
Spomenik žrtvama januarske racije 1942. godine iz Čuruga se nalazi na oko šest kilometara od samog mesta, na nasipu pored Tise – u blizini mesta gde su žrtve pobijene i bačene pod led (slika 8).
Do spomenika se ide asfaltiranim putem po nasipu, prateći sa istočne strane obalu Stare Tise.
U samom Čurugu prolazniku ništa ne ukazuje na postojanje ovog spomenika.
Mermerni spomenik u centru Čuruga, pored škole prikazuje majku koja zagrljajem štiti dete. Tek ploča u travnjaku razjašnjava da je i to deo obeležavanja žrtava racije (slika 9).

Spomenik žrtvama racije u Mošorinu
Mošorinski spomenik žrtvama racije takođe se nalazi ne mestu pogubljenja žrtava – na nasipu uz Tisu, mestu gde Titelski breg svojim severoistočnim krajem stiže do reke (slika 10).
Očigledno posle podizanja spomenika, uz njega su izgrađeni objekti vikend-naselja, tako da se spomenik ne uočava baš lako.
Spomenik, sada uz objekat (kafanu?), skoro da se  ni ne uočava gledan poizdalje.
U centru Mošorina, na zgradi Mesne kancelarije i škole, kod crkve je spomen-ploča koja kazuje da su žrtve racije pogubljene u Mošorinu, sem meštana Mošorina bili i meštani Šajkaša i Gardinovaca.
Sada na samom izlasku iz Šajkaša prema Mošorinu, a 1942. godine nekoliko stotina metara izvan sela nalazi se krst (slika 11).
Mošorinski paroh Svetozar Vlaškalić poznat je i po tome što je sredinom tridesetih podigao svojim sredstvima na Bregu iznad Mošorina crkvu koju je oslikao Uroš Predić (slika 12).
U samom Šajkašu nema spomenika žrtvama racije, ali kao što sam pomenuo u prvom delu o spomenicima racije, u Šajkaškoj crkvi su na ovećoj zidnoj slici predstavljeni likovi žrtava, veoma slično kao i u crkvi u Loku.

Spomenik žrtvama racije u Žablju
Žabaljski spomenik je čest motiv na slikama Vojvodine. Izgrađen je pored puta Novi Sad-Zrenjanin  i uočljiv je (slika 13).
Ploča je u travi, ne baš uz sam spomenik. Iako je spomenik podignut na mestu pogubljenja Žabaljčana pored Tise, ploča ne ukazuje direktno na raciju (slika 14).
Pored slika sa svecima, na južnom zidu je prikaz sprovođenja meštana na pogubljenje, izrađen 1981. godine (slika 15). Nisam do sada u crkvama viđao prikaze događaja iz novije istorije. Sveštenici na čelu kolone su okrvavljenih glava, kao i još nekolicina likova.
Prema tome kako je na slici prikazan pejsaž, kolona se nalazi u blizini mesta pogubljenje, blizu sadašnjeg spomenika.

[/restrictedarea]