Pečat – List slobodne Srbije Politički nedeljnik, aktuelna politička dešavanja, društvo, svet, kultura.
Piše Dragan Hamović
Knjiga koju Delić predočava književnoj javnosti sadržava merodavan i obuhvatan pogled, sa dovoljno novih, podsticajnih interpretativnih pomeranja u odnosu na dosadašnje pisanje o protomajstoru srpske umetnosti pripovedanja
Knjiga Jovana Delića, redovnog profesora srpske književnosti dvadesetog veka na Filološkom fakultetu u Beogradu, pod naslovom „Ivo Andrić, most i žrtva“, priređena je povodom poluvekovnog jubileja od prve i zasad jedine Nobelove nagrade dospele u srpsku književnost, te pripada kategoriji bibliofilskih izdanja. Čitav paralelan tok knjige, fotosima izdašno opremljene (Tanja Korićanac) i atraktivno oblikovane knjige (Veljko Damjanović) – čini bogata vizuelna priča o životu velikog pisca.
„ZBIJAJ TO JAČE!“
Značajne godišnjice – a ova je za našu poljuljanu književnu samosvest od prvorazrednog značaja – obično nas podsete na neodužene dugove prema našim stvaralačkim velikanima.
U ovom slučaju, reč je o kontinuiranom naučnoistraživačkom bavljenju autora čija je uža oblast književni vek u čijem je pročelju Ivo Andrić, pa ovom prilikom možemo sagledati njegove rezultate, kao i neke pažnje vredne učinke drugih istraživača, od prvih pisanja o Andriću do današnjih dana. Knjiga koju Delić predočava književnoj javnosti mozaične je prirode, ali ujedno sadržava merodavan i obuhvatan pogled, sa dovoljno novih, podsticajnih interpretativnih pomeranja u odnosu na dosadašnje pisanje o protomajstoru srpske umetnosti pripovedanja – a u očekivanju Delićevih izvesnih budućih, još potpunijih i iscrpnijih kritičkih obuhvatanja Andrića.
Na okvirima Delićeve knjige o Andriću data su dva, svakako sumirajuća iskustvena iskaza srpskog nobelovca. Počinje se besedom „O priči i pričanju“ koju je izgovorio pre tačno pola veka pred licem čitavog književnog globusa, a završava žanrovski pomalo neodređenim, ali krucijalnim zapisom „Mostovi“. Početni Delićev autorski segment knjige čine dva teksta sa naznakom „Enciklopedijski pogled“, što upućuje i na njihovu prvobitnu namenu. Reč je o jezički krajnje zgusnutim, a pregledno i narativno okretno napisanim autorskim radovima čija informativnost nadmašuje njihov obim. Jedan je tekst posvećen biografiji, a drugi samom delu Iva Andrića, uključujući i probrani, ali dovoljno širok popis kritičke bibliografije o ovom piscu, ne samo kod nas, nego i u svetu. Kao po čuvenom nalogu tetke Anuncijate iz (ovde posebno razmatranog) eseja „Razgovor sa Gojom“ („Zbijaj, zbijaj to bolje! Što ga žališ? Zbijaj to jače!“), tako je i Delić u svaku rečenicu dvaju tekstova, pisanih po strogim leksikografskim uzusima, utkivao opsežan korpus dostupnih, suvereno sistematizovanih činjenica o Ivu Andriću, kako o životnom putu i epohalnim okolnostima njegovog rada, tako i razvoju toga dela, istoriji recepcije, ukratko: o svemu što obrazovanom čitaocu, ali i proučavaocu može biti od pomoći za dalji put kroz razuđenu Andrićevu prozu. Istovremeno, kao što se i očekivalo od Delića, pored sumiranja uvida današnje andrićologije, niz kritičkih naglasaka i poenti ovog sažetog osvrta na jedno teško svodivo delo pripadaju ličnom udelu ovog tumača, od kojih će neke stavove razvijati u narednim, problemskim radovima, ili koje tek ima da uobliči, ovde ih tek najavljujući. Po svemu bitnom, ovako izgledaju uzorito pisani tekstovi enciklopedijskog tipa, a ovde su uvod u centralne Delićeve oglede u knjizi „Ivo Andrić, most i žrtva“.
SVETOST I SVETLOST ŽRTVE
Posle svega napisanog o Andriću – a napisano nije malo – autor je, razumljivo, nastojao da piščevo delo zahvati sa manje tumačene strane, odnosno da istakne zapostavljene segmente. Reč je o radovima koji, ipak, posežući za reprezentativnim uzorcima Andrićeve književnosti (po načelu „pars pro toto“) dovoljno potanko ulaze u poetičke mehanizme velikog pripovedača, dotičući širok krug složenih pitanja. Pre svega, to je usredsređena analiza pripovetke „Mustafa Madžar“, jednog od glavnih ostvarenja Andrićevog ranog perioda, naročito u svetlu tehnike građenja portreta glavnog junaka, kao i prisutnih elemenata tada aktuelne poetike ekspresionizma. „Analizom ove pripovijetke pokušaćemo da dođemo do načela njenoga oblikovanja, odnosno da, na pojedinačnom primjeru, dođemo do nekih elemenata poetike portreta Iva Andrića, a da potom portret Mustafe Madžara dovedemo u vezu s pomenutim Andrićevim likovima, takođe slavnim pobjednicima, mitskim Alijom Đerzelezom i nama bližim Omer-pašom Latasom“, ispisuje Delić na početku rada o mračnom osmanlijskom junaku, najavljujući da će se, ciljano i slobodno, kretati uzduž i popreko Andrićevog dela, što čini i u drugim radovima, uvek koncentrisan na izabranu temu.
Putanju i narativnu logiku modelovanja istorijske građe Delić razmatra na primerima likova vezira, graditelja ćuprije na Drini i mosta na Žepi, sa imanentnom temom čovekovog ostvarenja kroz njegovo delo i delanje, koju kod Andrića neumoljivo prati stalna senka relativizacije i izobličenja svake pobede i uspeha („’Most na Žepi’ problematizuje ‘legendu’, predanje, prerađuje je i ‘deformiše’, pa ‘onaj koji ovo priča’ – i koji se pojavljuje u lirskoj poenti na kraju novele – daje joj privid neprikosnovene ‘istorije’, ali ‘istorije’ koja priča jednu metafizičku priču o ljudskom djelu, stvaranju, stvaraocu, ljepoti i sudbini“, zaključuje Delić).
Ogled „Svetost i svetlost žrtve“ iznova pokazuje kako Delić, sledeći naslovljeni tok razmatranja pravi svrsishodne izlete unutar dela pisca kojim se bavi, ukazujući na dubinska značenja markantnih tačaka Andrićevog najpoznatijeg romana. Premda mu priliče široki potezi i sintetički uvidi, Delić radije poseže za analizom znakovitih detalja, spajajući ih sa drugim, u Andrićevom književnom prostoru udaljenim pojedinostima. Rekonstrukcija Žanete Đukić Perišić „potencijalnog romana“ o Tomi Galusu („Na sunčanoj strani“) u fokus pažnje dovodi kontrastnu paralelu između glavnog lika (čiji je prototip mladi Andrić) i mračnog Postružnika, dok portret jednog bočnog (a pripovedno povlašćenog) i drugačijeg lika, u romanu „Omer-paša Latas“, slikara Karasa, Delić tumači u svetlu kulturnih razlika dva nespojiva sveta, ali i izdvojenosti ličnosti stvaraoca uopšte, čestom i diskretno sprovedenom Andrićevom temom, upletenom u niti osnovne linije priče: „Sižejna linija u Karasovom znaku ima, prema našem uvidu, nesumnjivu poetičku dimenziju. Pokušali smo da pokažemo kako upravo ta linija otvara niz pitanja i daje niz odgovora u kojima bi se mogli naći i Andrićevi pogledi na umjetnost i književnost“. U oba navedena rada u središtu su opet likovi, portreti, i sve što doprinosi njihovom reljefnom pripovednom oblikovanju – na šta otpada nužni deo odgonetke piščevog velemajstorstva.
Autor se osvrće na Andrićev odnos prema tradiciji, prema Vuku i posebno Njegošu, uporedo analizira dve pesme i rane poetičke veze Andrića i Crnjanskog, potom osvetljuje i odnos Danila Kiša prema Andriću kao priznatom prethodniku. Delić odaje počast i jednom pomnom tumaču Andrićeve umetnosti, Ivu Tartalji, čijim dvema studijama posvećuje poseban tekst, proveravajući i potvrđujući njihove domete s udaljene vremenske pozicije od njihovog objavljivanja.
LJUBAV PREMA PROČITANOM
U prednji plan, odmah posle enciklopedijskog, biografskog i bibliografsko-kritičkog pogleda, Delić postavlja odeljak od dva nova rada posvećena Andrićevoj pripovedačkoj svesti, odnosno njegovoj implicitnoj poetici. To su podrobne analize besede „O priči i pričanju“ (kojom, podsećamo, prigodno i počinje ova knjiga), kao i poduži esej posvećen čuvenom, po uverenju Delićevom, ponajboljem Andrićevom eseju „Razgovor sa Gojom“. „Misaoni melanholik, mudrac, Ivo Andrić je nužno bio esejista, pa je već zapaženo da je esej u temeljima svakog njegovog djela, u samoj srži njegove umjetnosti i njegove poetike“, veli još s početka Jovan Delić. U datom kompozicionom poretku, uvidi iz pomenutih tekstova naprosto podlažu i čitanje narednih deonica knjige „Ivo Andrić, most i žrtva“, koje se bave odabranim magistralnim problemima pripovedačevog dela.
Esejistička proza o Goji jednako je zanimljiva, pokazuje Delić, i kao primer žanrovskog spoja eseja i pripovedne proze, na čemu, uostalom, esej odvajkada i počiva. Na drugoj strani, poznati tekst „Mostovi“, smešten na zadnji okvir knjige, prostor je ukrštaja lirike i eseja, pa ga Delić (upućujući nas na dosad previđano Andrićevo žanrovsko određenje ovog ranog teksta) razmatra kao pesmu u prozi i stavlja je u kontekst (samo)zapostavljenog lirskog rukavca Andrićevog ukupnog dela. Tekst o „Mostovima“ završni je deo Delićevog trodelnog poglavlja o lirici Iva Andrića, u kojem se zadržava na središnjim odlikama njegove pesničke poetike, pre svega na refleksivnosti i melanholičnom tonu. U svakom slučaju, nadnošenjem nad neke bočne, u kritici manje tretirane delove Andrićevog dela (kao što su lirika i esej), autor knjige pokazuje ne samo celovitost majstorovog opusa u raznim žanrovskim oblicima, nego i plodno preplitanje žanrova – a posebno ukazuje na visok i najviši stepen Andrićeve ostvarenosti u svim književnim vrstama, bez razlike, makar mu pripovetka bila i ostala prvenstvena forma.
Jovan Delić je knjigu „Ivo Andrić, most i žrtva“ sastavio kao koncepcijski primereno uobličen niz tekstova nastalih različitim prilikama i s različitim autorskim ambicijama, pisanih iz više produktivno postavljenih analitičkih uglova, ali ti tekstovi nose zajednički pečat pune kritičke koncentracije i senzibilnosti, kao i autorove duboke odanosti delu koje je predmet tumačenja. Delić u svom autorskom rukopisu objedinjuje skrupuloznost, pouzdanu i slojevitu podlogu naučnika sa strasnom, saučesničkom posvećenošću čitaoca, delatno svedočeći da jedno ne isključuje drugo, naprotiv. Rečena prožetost dvaju činilaca – odmaknutog pogleda iskustva i primaknutog pogleda ljubavi prema pročitanom – gotovo možemo uzeti kao zaštitni znak pisanja Jovana Delića.
O književnosti se može (i mora) tačno i lepo pisati. Na to nas Andrićeva književnost, čija je lepota i u dubinskoj, prečišćenoj tačnosti izraza i opisa, unekoliko i obavezuje.
