SLUČAJ NJEGOŠ Izdajnička elita i prevodilačko nedonošče

Piše Aleksandar Dunđerin

Kakve bi posledice po srpsku kulturu, jezik i književnost u Crnoj Gori i Srbiji mogao da ostavi skandal u vezi sa prevođenjem Njegoševog „Gorskog vijenca“ na crnogorski novogovor

Upravnik Narodne biblioteke Srbije, Sreten Ugričić, konačno će imati priliku da na policu „Crnogorska književnost“ u srpskim bibliotekama stavi jednu knjigu. I to ni manje ni više nego „Gorski vijenac“ Petra Petrovića Njegoša. Ukoliko taj naum, u velikoj meri zahvaljujući upravo „Pečatu“, nije mogao da sprovede do kraja u delo u maju ove godine, sada je dobio još jedan „argument“. U decembru 2010. godine, naime, objavljen je Njegošev „Gorski vijenac“, štampan na crnogorskom jeziku, odnosno novogovoru. Priređivač i „prevodilac“ ovog dela je publicista (!?) Božidar Miličić, a autor predgovora Novak Kilibarda.
Kakve bi posledice po srpsku kulturu, jezik i književnost u Crnoj Gori i Srbiji mogao da ostavi ovaj falsifikat origanala, kojeg profesor Jovan Delić s pravom naziva „spomenik bruke i sramote“?

TRAGIČNI JUNACI KOSOVSKE MISLI
Poznato je da pripadnost pisca jednom narodu određuje njegov lični osećaj (iskazan eksplicitno ili na simboličkoj ravni), izbor i obrada građe za delo, istorijske okolnosti. Pobrojane karakteristike nesumnjivo ukazuju na to da je Petar Petrović Njegoš srpski književnik. Dovoljno je samo podsetiti se da je upravo „Gorski vijenac“ posvećen „prahu oca Srbije“, dakle Karađorđu Petroviću, te da, recimo, sadržaj „Ogledala srpskog“ (dakle, srpskog!) čine srpske epske narodne pesme koje je Njegoš prikupio i objavio 1845. godine. U tom smislu teško da iko može osporiti srpski identitet Petru Petroviću Njegošu.
Ipak, ključni momenat za određivanje kojoj kulturi pripada jedan pisac jeste jezik. Iako je jasno da je Njegoš pisao na srpskom jeziku, izdanje koje je u Crnoj Gori upravo odštampano pokušava da upravo tu činjenicu relativizuje. Istina, priređivač Božidar Miličić intervenisao je na svega stotinak mesta (dakle, na manje od jednog procenta teksta „Gorskog vijenca“), prilagođavajući jezik dela novom crnogorskom pravopisu (unošenje dva nova slova, meko „s“ i „z“ u pojedine reči). U tom smislu prepev „Gorskog vijenca“ na crnogorski novogovor zaista predstavlja, kako to ističe profesor Petar Bunjak „sindrom malih i nedokazanih nacija“. Ali, „male i nedokazane nacije“ mogu da načine velike i vidljive štete većim i dokazanim nacijama, i, u ovom slučaju, da utiču na proces nastavka, ne samo raslojavanja srpskog jezika, nego i razgradnje srpske književnosti. O tome svedoči Kilibardino objašnjenje da je Njegošev rukopis bio vrlo nečitak, te da je u prepisivanju došlo do kasnijih, navodnih nedoslednosti i neujednačenosti. To drugim rečima znači da je Njegoš kakvog poznajemo, bio, barem u nekim jezičkim pojedinostima krivotvoren, a da novo crnogorsko izdanje predstavlja autentičnog Njegoša. Nešto bližeg nego do sada Crnogorcima, i barem za pedalj udaljenijeg od Srba.
Otuda je paralela ovog Njegoševog izdanja sa, recimo, izdanjem srpskih srednjovekovnih spisa (uglavnom žitija) u ediciji „Sto knjiga srpske književnosti“ neumesna i zlonamerna. Činjenica je da su i srednjovekovna žitija, pisana na srpskoj redakciji staroslovenskog, svojevremeno, ne baš na najsrećniji način jezički prilagođavana (transkribovana) na savremeni srpski (Vukov) jezik. Međutim, to je bilo učinjeno kako bi se ovaj značajni segment srpske tradicije osavremenio, učinio bližim novoj generaciji čitalaca. Njegoševo prilagođavanje crnogorskom novogovoru otuđiće, i učiniti nečitljivijim „Gorski vijenac“ i samim građanima Crne Gore, koji se deklarišu kao Crnogorci. Takođe, prilagođavanje srpskih žitija, nastalo je kao rezultat reforme srpskog jezika, dok je „prepevavanje“ Njegoševog remek-dela izraz pokušaja nasilnog potiranja srpskog jezika i njegovog zamenjivanja novom, veštačkom lingvističkom tvorevinom. Konačno, izdanje žitija na savremenom srpskom jeziku, u velikoj meri je omogućilo da se šira javnost (i izvan Srbije) upozna sa književnim umećem pojedinih srpskih srednjovekovnih pisaca (recimo sa Domentijanovim stvaralaštvom), dok bi moguća posledica jezičkog eksperimenta sa „Gorskim vijencem“ mogla da bude osporavanje jezičkog, nacionalnog i kulturnog identiteta Njegoša.
A promenom identiteta Petra Petrovića Njegoša, neizostavno se menja i identitet srpske književnosti i kulture u celini. Jer, ne treba podsećati da su se na Njegoša naslanjali gotovo svi najvažniji potonji predstavnici srpske književnosti. Njegoš je, ne samo za Iva Andrića, nego i za plejadu drugih naših pisaca bio „tragičan junak kosovske misli“. Imajući u vidu odnos aktuelne (kulturne) vlasti u Srbiji, i prema Kosovu i Metohiji i prema Njegošu, sasvim je opravdano izražavati bojazan da je prevođenje Njegoša na crgonorski samo početak ozbiljne i temeljne razgradnje i sakaćenja srpske književne tradicije. Konstantno isticanje u proteklih nekoliko godina, i to više u Beogradu nego u Nikšiću, kako je Njegoš najpre velikan svetske literature, a tek onda srpski (ili crnogorski !?) pisac, upravo ilustruje te nove tendencije.

RAT ZA SRPSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST
Ideja „prevođenja“ Njegoša na crnogorski jezik ne predstavlja samo pokušaj uklanjanja jednog od naših najvećih pisaca iz korpusa srpske nacionalne literature, već i konačno ugrožavanje identiteta samog srpskog jezika. Krajnje je vreme da celokupna srpska intelektualna elita, a ne samo lingvisti i književnici, priznaju da je u proteklih dvadeset godina, zahvaljujući društveno-političkim okolnostima, najviše ugrožen, i najmanje zaštićen bio – srpski jezik. Razlozi zbog kojih su u bivšim republikama SFRJ nastajali novi jezici (hrvatski, bošnjački, i, nedavno, crnogorski), poznati su, ali je zaista neshvatljivo da u našim stručnim krugovima nije pokrenuta nijedna inicijativa za očuvanjem srpskog jezika na teritorijama novonastalih država. Naši jezikoslovci gotovo su u potpunosti prihvatili novi termin jezika, takozvani BHS/CG (bošnjačko-hrvatsko-srpski/crnogorski), koji predstavlja u osnovi zamenu za nekadašnji pojam srpsko-hrvatskog jezika, ali pri tome, što je odlučujuće, nisu jasno istakli kako je u osnovi tog novog (kao i onog ranijeg) jezika – srpski. A u nekadašnjim republikama Jugoslavije, osim u Makedoniji i Sloveniji, govorio se isti, srpski jezik, koji je, što je posebna problematika, samo u Srbiji nazivan srpsko-hrvatskim jezikom. Stoga je razumljivo, iako je lingvistički nosens, da aktuelne kulturne elite Hrvatske, BiH ili Crne Gore ne žele da prihvate činjenicu da im je jezik potekao od srpskog, ali je teško dokučiti samoubilački poriv srpskih (kulturnih) vlasti, koje takođe previđaju ovu realnost. Jer na taj način, osiromašuju sopstveni jezik, svode ga na jezik Srbije (srbijanski), ograđuju se od varijanata srpskog jezika kojem govore građani Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore.
Posledica takve jezičke politike Srbije, neizostavno dovodi i do nove klasifikacije (istorije) srpske književnosti, u kojoj će Njegoš postati crnogorski pisac, Selimović bošnjački, a Andrić jugoslovenski. Nit koja ih povezuje biće BHS(CG) jezik, a ne utemeljenost u srpskoj (jezičkoj, nacionalnoj, kulturnoj, duhovnoj) tradiciji. Nadahnuta i dalje idejom jugoslovenstva, u okviru koje je, danas više nego ranije, ogoljen njen antisrpski karakter, naučna javnost Srbije, bez očekivanog otpora, ili barem elementarnog nagona za samoodržanjem, prihvata trenutno stanje stvari. Kao što aktuelna politička vlast, u borbi za teritorijalni integritet sosptvene zemlje, beži čak i od metaforične upotrebe termina „rat“, tako i naši intelektualci sintagmu „rat za srpski jezik i književnost“ posmatraju danas kao nepoželjni recidiv militantne prošlosti srpske tradicije. A da taj „rat“ njihovi „militantni“ prethodnici nisu vodili toliko puta u prošlosti, odavno bi srpski jezik postao srbijanski, a srpska književnost ostala i bez Njegoša, i bez Andrića, i bez Selimovića.
I zato je pouka i ovog skandala sa krivotvorenjem Njegoševog identiteta veoma jednostavna – oni kulturni poslenici, ma koliko do sada zadužili našu tradiciju, koji su dopustili da o standardizaciji srpskog jezika i klasifikaciji srpske književnosti poslednju reč izgovore Božidar Miličić, Novak Kilibarda ili Sreten Ugričić, trebalo bi da se, zbog straha ili zamora, svejedno, povuku iz ove borbe, i ustupe mesto mlađim, odvažnijim i hrabrijim ljudima, koji nemaju sumnje ni u svoj identitet, niti u identitet Njegoša, Andrića ili Selimovića. Kada se to dogodi, Kilibarda i Miličić će koliko im drago moći da se, u nekom kutku na Cetinju, zabavljaju sa crnogorskim identitetom Njegoševog „Gorskog vijenca“, a Ugričić će moći do mile volje da razvrstava srpske pisce po hrvatskim, bošnjačkim ili crnogorskim policama; ali u svom domu, a ne po srpskim bibliotekama.