JEDNA PREĆUTANA IZLOŽBA

Izvanredna istorijska otkrića iz rukopisne zaostavštine Ive Andrića

Kako su komunističke vlasti početkom pedesetih godina prošlog veka brižljivo i planski gradile novi, jugoslovenski kulturni identitet, kao put kao ideološkoj, ali i duhovnoj promeni stanovništva? Iza kratkog teksta, sačuvanog zahvaljujući Andrićevoj sistematičnosti i odgovornosti prema napisanom, krije se čitava istorija u malom jedne prećutane izložbe iz vremena FNRJ, ali i neposredna potvrda o jasno zasnovanoj kulturnoj politici jugoslovenske komunističke države i načinu na koji je (veštački) građen jugoslovenski kulturni identitet!

Kada je početkom pedesetih godina prošlog veka komunistička Jugoslavija pravila zaokret u svojoj spoljnoj politici od sovjetske Rusije ka Zapadu, kulturna politika je postala jedan od glavnih stubova nove državne orijentacije. Iako se iza zvaničnog narativa o „bratstvu i jedinstvu“ i poletnoj izgradnji zemlje „radnika i seljaka“ to nije moglo videti, komunističke vlasti su brižljivo i planski gradile novi, jugoslovenski kulturni identitet, kao put kao ideološkoj, ali i duhovnoj promeni stanovništva. Do priče o stvaranju tog novog identiteta vodi i jedan zagonetan, po temi jedinstven daktilotekst iz rukopisne zaostavštine Ive Andrića, koja se čuva u Arhivu SANU. Naknadno nazvan „Predgovor jednom katalogu“ zbog Andrićeve rukom ispisane napomene Pisano za predgovor jednom katalogu, ali nije štampano, jer sam povukao, ovaj kratki esej zanimljiv je iz najmanje dva razloga – u njemu se Andrić bavi starim srpskim rukopisnim knjigama, tačnije zadocnelim prepisivačima i njihovim zapisima na marginama knjiga, koje vidi kao „vapaje upućene potomstvu“; takođe, iz teksta i propratnih pisama upućenih Luli Vučo i Marku Ristiću, proizlazi da je pisan za predgovor katalogu (nepoznate) izložbe jugoslovenske knjige u inostranstvu, kao i da Lula i Marko učestvuju (ili pomažu) u organizovanju zagonetne izložbe. Ispostaviće se da se iza kratkog teksta, sačuvanog zahvaljujući Andrićevoj sistematičnosti i odgovornosti prema napisanom, krije čitava istorija u malom jedne prećutane izložbe iz vremena FNRJ, ali i neposredna potvrda o jasno zasnovanoj kulturnoj politici jugoslovenske komunističke države i načinu na koji je (veštački) građen jugoslovenski kulturni identitet.

VELIKI ZAOKRET POSLE „VELIKOG PREKIDA“ Na pitanja da li je izložba uopšte održana, i ako jeste, kada i gde, nema odgovora u Andrićevoj prepisci sa prijateljem Markom Ristićem, kao ni bračnim parom Vučo, venčanim kumovima i prijateljima Andrića i Milice Babić. Dok o izložbi jugoslovenske umetnosti u Parizu održanoj 1950. godine postoje brojni natpisi i izvori, o izložbi jugoslovenske knjige u inostranstvu 1954. nema pomena u šire dostupnim izvorima. Prvi „ znak pored puta“ pronađen je u knjizi Miroslava Perišića Diplomatija i kultura: Jugoslavija: prelomna 1950: jedno istorijsko iskustvo, u kojoj se, između ostalog, spominje i izložba Jugoslovenska knjiga kroz vekove iz 1954, u organizaciji Komisije za kulturne veze sa inostranstvom Vlade FNRJ u prelomnim pedesetim godinama prošlog veka, kada se kulturna politika nove Jugoslavije okreće zapadnim zemljama i promociji kulturnog nasleđa naroda koji žive u njoj. Predsednik ove uticajne Komisije od 1953. do 1960. bio je upravo Marko Ristić, a u njenom članstvu je bio i Ivo Andrić, kao predstavnik Srpske akademije nauka. Prvi predsednik Komisije je bio Rodoljub Čolaković, a članovi su bili, između ostalih, Ivo Frol, Mitra Mitrović, Boris Ziherl, Josip Lukateli, Milutin Milanković, Božidar Jakac, Aleksandar Vučo, dr Hugo Klajn, Žorž Skrigin, Marko Čelebonović, Krsto Hegedušić i dr. Komisija je osnovana radi izlaska u svet i otvaranja za kulturne uticaje sa Zapada, kao i afirmacije tradicije i kulture Jugoslavije, što je postalo prioritet ne samo kulturne nego i spoljne politike zemlje radi sticanja nove pozicije u zapadnom svetu. Veliki zaokret usledio je kao posledica raskida bliskih veza komunističke Jugoslavije sa sovjetskom Rusijom 1948. godine i težnjom da se distancira od tzv. istočnog bloka i dokaže svoju otvorenost za zapadne vrednosti.

BEOGRAD – ADMINISTRATIVNI, A ZAGREB – KULTURNI CENTAR Izložba Jugoslovenska knjiga kroz vekove održana je u Kopenhagenu, Stokholmu i Oslu krajem 1954. i početkom 1955. godine, a u Londonu je početkom marta izložbu otvorio ambasador Vladimir Velebit. Izložba je do danas ostala malo poznata domaćoj javnosti, a u jedinom objavljenom tekstu o izložbi u Bibliotekaru, Vera Vasić beleži da o njoj „javnost skoro nije bila ni obaveštena čak ni preko bibliotekarskih listova“. Pokušaj da se izložba održi u Parizu, u vreme posete Maršala Tita Francuskoj, nije uspeo, jer nije bilo slobodnih termina u Nacionalnoj biblioteci, a prema prepisci sekretara Komisije Ive Frola i Milana Dedinca, savetnika ambasade FNRJ u Parizu, drugi izložbeni prostori nisu prihvaćeni. Iz žive prepiske koju iz Beograda tokom 1954. vodi sekretar Frol (ređe Marko Ristić) sa Matkom Rojnićem, upravnikom Sveučilišne i narodne knjižnice u Zagrebu, Mirkom Rupelom, upravnikom Narodne i Univerzitetske biblioteke iz Ljubljane, Jelkom Mišić, bibliotekarkom iz Zagreba, te diplomatskim predstavnicima FNRJ u Švedskoj, Danskoj, Norveškoj, Velikoj Britaniji i Francuskoj, a koja se nalazi u Arhivu Jugoslavije, vidi se da je izložba Jugoslovenska knjiga kroz vekove zamišljena tako da zapadnoj javnosti predstavi najstarije i najvrednije rukopisne knjige srednjovekovne baštine, preko inkunabula do prvih štampanih knjiga, sve do reprezentativnih savremenih izdanja. Pregledom prepiske, zapisnika i izveštaja u fondu Savezne komisije za kulturne veze sa inostranstvom Arhiva Jugoslavije, dobija se jasna slika kako je tekla organizacija izložbe, kako su bili postavljeni međusobni odnosi organizatora iz tri republike, kao i na koji način se u komunističkoj Jugoslaviji gradio kulturni identitet nove države. Iako je sedište Komisije bilo u Beogradu, glavne odluke i način prezentovanja kulturne baštine na izložbi Jugoslovenska knjiga kroz vekove kreirani su u Zagrebu i Ljubljani. Beograd je pozicioniran kao administrativni i operativni, a Zagreb kao kulturni centar nove države. Kulturna politika koja se vodila u Beogradu težila je stvaranju jedinstvenog jugoslovenskog identiteta, dok su Hrvatska i Slovenija zadržavale i insistirale na svojim posebnostima i zasebnim kulturnim identitetima, čak i u naoko nevažnim detaljima (bibliotekarka Jelka Mišić iz Zagreba šalje Komisiji u Beograd službene dopise naslovljene isključivo „Komisiji za kulturne veze sa inozemstvom“, iako je u pitanju zvanični naziv savezne komisije koji se, po pravilu, ne preimenuje u dokumentima). To je bio nastavak već postavljenih međusobnih odnosa, kao i 1950, kada je održana izložba Umetnost na tlu Jugoslavije u Muzeju francuskih spomenika u Palati Šajo, čuvena po odjeku u domaćoj i evropskoj javnosti. Po izboru akademika Svetozara Radojčića, predstavljena je srpska srednjovekovna umetnost, a vođa postavke i pisac predgovora za katalog bio je hrvatski književnik Miroslav Krleža. Umetnička građa, prema Krležinoj zamisli i klasifikaciji, bila je raspoređena na sledeći način: 1. Hrvatska umjetnost, 2. Makedonska umjetnost, 3. Bogumilska umjetnost, 4. i 5. Srpska umjetnost, 6. Slovenska umjetnost. U tekstu predgovora Krleža, između ostalog, ističe tzv. bogumilsku umetnost kao najoriginalniju kod „južnih Slavena“, dok srpsko nasleđe naziva srpsko-makedonskim nasleđem, nastalim pod uticajem „bizantske umjetnosti“.

ANDRIĆ POVLAČI TEKST PREDGOVORA KATALOGU Prvi problemi sa Zagrebom nastali su odmah po prispeću spiska reprezentativnih srpskih srednjovekovnih rukopisnih knjiga predloženih za izložbu iz Beograda. Matko Rojnić oštro protestuje i dovodi u pitanje održavanje izložbe zbog nesrazmere u broju starih srpskih knjiga u odnosu na hrvatske. Nesporazumi se ređaju i oko uređivanja kataloga, prenosa knjiga, pisanja predgovora i propagandnog materijala, pa Marko Ristić poziva na sastanak u Beograd, ali Rojnić i Rupel odbijaju „iz zdravstvenih razloga“. Ristić na kraju organizuje hitan sastanak u Zagrebu krajem septembra 1954, a sa njim u Zagreb dolaze Milica Prodanović i Lula Vučo, koja je učestvovala u organizaciji izložbe Umetnost na tlu Jugoslavije 1950. Dogovoreno je da drugog pisca predgovora katalogu izložbe izabere Marko Ristić (stručni predgovor je pisao dr Mirko Rupel), te su po povratku iz Zagreba Marko i Lula zamolili Andrića da napiše tekst predgovora. Kako Andrić u pismu Ristiću od 12. oktobra navodi da je lakše govoriti o nečemu nego to napisati, te dodaje: Vi ste tako želeli, jasno je da je pristao i poslao tekst Marku i Luli. Ipak, iz brojnih ograda i nedoumica izraženih u Andrićevim pismima prijateljima i saradnicima, vidi se da je bliži odluci da tekst povuče: Može biti da će trebati nešto menjati ili možda i ceo odbaciti, piše u pismu Luli, dok Ristiću navodi kako je spremio nešto teksta i dodaje kako ne zna da li je dobar, tj. podesan za svrhu kojoj treba da posluži, i nastavlja u istom tonu, zamolivši ga da lično pogleda prevod ako do njega dođe. Posle Andrićeve odluke da povuče tekst, Ristić je u narednih desetak dana napisao predgovor za katalog na engleskom jeziku.
Katalog za izložbu sa 257 opisanih knjiga i 10 reprodukcija starih knjiga štampan je (samo) na engleskom jeziku u 3.000 primeraka i distribuiran u zemljama u kojima se izložba organizovala, a iz prepiske Komisije saznajemo da su Rojnić, Rupel, Ristić, Frol i drugi neposredni učesnici organizacije izložbe dobili po jedan primerak. To donekle objašnjava činjenicu da u fondovima biblioteka ne postoji nijedan primerak kataloga. The Yugoslav Book through the Ages pronađen je u Legatu Marka Ristića, koji se nalazi u Biblioteci SANU. Na poslednjoj stranici kataloga navodi se da je autor izložbe Matko Rojnić, a urednici kataloga Dejan Medaković, Jelka Mišić i Mirko Rupel. Prema podacima iz prepiske Komisije, za koncepciju izložbe bili su zaduženi Đorđe Sp. Radojičić, koji je povodom izložbe napisao članak „Jugoslovenske rukopisne i štampane knjige pisane ćiriličkim pismom“, kao i Milica Prodanović, ali njihova imena nisu navedena u katalogu izložbe.

VEŠTAČKO IZJEDNAČAVANJE KULTURNIH BAŠTINA Na izložbi Jugoslovenska knjiga kroz vekove staru srpsku rukopisnu knjigu pisanu ćirilicom predstavili su Suprasaljski zbornik (fotografijom), faksimilno izdanje Miroslavljevog jevanđelja, Minhenski psaltir (fotografijom), Četvorojevanđelja S.A.N. br. 69, kao i fotografije Prizrenskog jevanđelja i srpske Aleksandride koji su izgoreli 1941. godine u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Od rukopisnih knjiga pisanih glagoljicom izloženi su Zakon Vinodolski, Istarski razvod, fotografija Misala kneza Novaka i reprodukcija Misala vojvode Hrvoja, a slovenačka rukopisna knjiga predstavljena je Brižinskim spomenicima. Zapanjujuće mali broj izloženih starih srpskih rukopisnih knjiga očigledno je u vezi sa prihvaćenom primedbom Matka Rojnića o nesrazmeri u broju starih srpskih knjiga u odnosu na hrvatske. S obzirom na uočenu hrvatsku i slovenačku supremaciju u kulturnoj politici FNRJ, kao i veštačko izjednačavanje kulturnih baština konstitutivnih naroda, koje je podrazumevalo umanjenje srpske baštine i(li) njeno jednostrano utapanje u jugoslovenski identitet, broj izloženih srpskih rukopisnih knjiga je drastično smanjen i izjednačen sa brojem hrvatskih i jednom slovenačkom rukopisnom knjigom. Stare srpske štampane knjige od 15. do 18. veka bile su zastupljene većim brojem eksponata, a predstavljeni su, između ostalih, prva srpska inkunabula Oktoih prvoglasnik, zatim Oktoih petoglasnik i Psaltir iz Crnojevićeve štamparije na Cetinju, kao i reprezentativna izdanja iz 18. veka.
Kada je u pitanju period druge polovine XIX i početka XX veka, koji bi pokazao procvat srpske književnosti i izdavaštva, urednici izložbe i kataloga su ga prikazali tako što su napustili hronološki prikaz, i postavili jedno pored drugih savremena i izdanja s kraja XIX i početka XX veka, pa se (slično kao i sa starim srpskim rukopisnim knjigama) uočava iznenađujući izostanak brojnih izdanja značajnih srpskih pisaca iz tog perioda. Tako XIX vek u srpskoj književnosti reprezentuju (samo) Jovan Pačić, Joakim Vujić, Vuk Karadžić i Jevstatije Mihailovič sa Odbranom jezika srpskog, dok je Petar Petrović Njegoš sa Gorskim vijencem opisan kao „jedan od najboljih južnoslovenskih pesnika“, a Jakov Ignjatović kao „pisac iz Vojvodine“. Ispod Vuka je France Prešern, „najveći slovenački pesnik, zatim Petar Preradović, „jedan od najistaknutijih hrvatskih pisaca XIX veka, a Smrt Smail age Čengića Ivana Mažuranića predstavljeno je kao „jedno od najpoznatijih dela hrvatske književnosti“. Organizatori izložbe su se opredelili da XIX i XX vek prikažu pretežno kroz brojna izdanja zbornika, časopisa, enciklopedija, priručnika i naučnih monografija, pa su mesto na izložbi našli Slavenoserbski magazin, Ljubljanske novice, Novice horvacke, Danica horvacka i dr, kao i brojna izdanja zagrebačke JAZU, nekolika izdanja SANU, a tu su i dela Antuna Barca, Franca Kidriča i Dnevnik Vladimira Dedijera, između ostalih. Ratne pisce predstavljaju Matej Bor i Ivan Goran Kovačić, a slede i brojna pravopisno-jezička izdanja na makedonskom slovenačkom i hrvatskom jeziku. Dela srpskih pisaca do Prvog svetskog rata jednostavno nema, a prećutana su i međuratna izdanja srpske književnosti (sa izuzetkom antologije Nemoguće iz 1930. i nadrealističkog programa Koče Popovića i Marka Ristića). Očigledno je tražen (i pronađen) način da se ne prikaže ogromna nesrazmera u razvoju književnosti i izdavaštva u tom periodu između srpske i književnosti ostalih naroda koji su posle Velikog rata ušli u sastav Jugoslavije, odnosno između jedne vekovima razvijane nacionalne književnosti i književnosti koje su se tek formirale kod naroda koji krajem XIX i početkom XX veka nisu imali svoje države (pojedini ni definisan kulturni identitet), kao ni uslove za kulturni razvoj.

KRLEŽA, „NEPOZNAT I MALO PREVOĐEN“ O poznatom favorizovanju Krleže u odnosu na Andrića kod jugoslovenskih vlasti svedoči i kratka „zabeleška o razgovoru sa Harijem Martinsonom, članom Švedske akademije nauka održanom 8. aprila 1960“ Vjere Vlahović, atašea za štampu ambasade u Švedskoj, sačuvana u Arhivu Jugoslavije. Ona navodi da se Martinson bori za Andrića koga izuzetno ceni i predviđa da će te godine biti drugi u konkurenciji za Nobelovu nagradu, ali da će sledeće (1961) dobiti nagradu. Međutim, on kao jedinu teškoću za Andrića vidi u tome što je sa jugoslovenske strane podneta kandidatura za Krležu i Andrića zajedno, pa bi se nagrada podelila, što je do tada samo jednom učinjeno, a zahtevalo bi još četiri-pet godina čekanja, jer je Krleža nepoznat i malo prevođen. Inače, Savez jugoslovenskih pisaca je od 1958. do 1961. kandidovao Krležu i Andrića za Nobelovu nagradu, ali se Andrić od 1959. izdvaja i dobija pojedinačne kandidature od slaviste iz Bordoa Žorža Lisijanija, švedskih akademika Harija Martinsona i Ejvinda Jonsona, slaviste iz Kembridža Elizabet Hil, profesora iz Geteborga Lenarta Brajtholca i švedskog pisca i potonjeg akademika Johanesa Edfelta.

Među savremenim izdanjima na izložbi se našla Andrićeva Travnička hronika u izdanju Državnog izdavačkog zavoda Jugoslavije iz 1945, opisana kao „najbolje delo jednog od najvažnijih savremenih jugoslovenskih pisaca“, dok su Balade Petrice Kerempuha Miroslava Krleže „poema najvažnijeg živog hrvatskog pisca“. Neposredno pre Krleže i Andrića, prikazana su novija izdanja dela Dimitra Mitreva, Franca Kidriča, Ivana Cankara, Ivana Tavčara, Otona Župančiča, Marina Držića i Ivane Brlić Mažuranić, uz dosledno navođenje nacionalne pripadnosti (makedonska, slovenačka, hrvatska). Sve navedeno jasno dokazuje neupitno hrvatsko i slovenačko prvenstvo u pitanjima kulturne politike, ubacivanje srpske kulturne tradicije (u ovom slučaju književne) u Prokrustovu postelju jugoslovenskog kulturnog identiteta koji je podrazumevao preimenovanje i utapanje srpske baštine u jugoslovensku, uz istovremeno dosledno i nedvosmisleno isticanje slovenačke, hrvatske i makedonske (tek formirane pod zasebnim imenom) baštine, koje su brižljivo čuvale i isticale svoja nacionalna imena. O rečenom svedoči i podatak da se pod rednim brojem jedan u katalogu nalaze Brižinski spomenici „najstariji slovenački rukopis pisan slovenačkim jezikom“, nastao krajem X veka, u isto vreme kada i Suprasaljski zbornik, opisan kao „ćirilični rukopis makedonskog porekla“, a sledi ga Miroslavljevo jevanđelje kao „ćirilični rukopis kneza Miroslava“. Nastojanje da se na svim mestima na kojima je to moguće ukloni pridev srpski, ili u kasnijim periodima zameni pridevima jugoslovenski, vojvođanski, južnoslovenski itd., jasno se vidi čak i kroz površno čitanje opisa izloženih knjiga.
Posle izložbe Jugoslovenska knjiga kroz vekove sličnih izložbi nije bilo, jer se očigledno kroz rad na ovoj izložbi pokazalo da je veoma teško napraviti nepostojeću, tj. veštačku ravnotežu između nacionalnih književnih baština, a istovremeno prikazati da je ta baština postojala kroz vekove, sačuvana u reprezentativnom obliku vrednom izlaganja.
Vrativši se Andrićevom eseju o srpskim rukopisnim knjigama, pisanom impresionistički, uz citate zapisa ubogih dijaka na srpskoslovenskom jeziku čije je žalbe, uzdahe i male ispovesti pisac oslušnuo i osetio, jasno je zašto tekst nije bio podoban predgovor katalogu ovako koncipirane izložbe. Znao je to i Andrić, pa je esej o knjigama prepisivanim u tami osmanlijskih vremena, uz topot Agarenskih konja, pisan sa saosećanjem za Popa Petra (Plovi, plovče, piši, grešni pope Petre), Bogoja, kome izsuhoše se hartije na vetru tere se zle pišu, Dijaka Rajka, koji je pisao u velikoj nuždi i pečali i sve znane i neznane dijake, povučen iz štampe, ali i sačuvan u Andrićevoj rukopisnoj zaostavštini kao putokaz za razumevanje jednog prošlog vremena, a samim tim i sadašnjosti.