PUT U NIGDE: SRPSKA SUDBINA NA VRATIMA NARODA

PRVA EKSPEDICIJA U POTRAZI ZA MALOAZIJSKIM SRBIMA

Tesnac kroz planinski venac Taurus koji razdvaja Bliski istok od Evroazije nazivao se Kilikijska kapija, Porta Judeja (Kapija Judeje), a njegovo najtačnije ime glasi Vrata naroda. Tvrđava iznad tesnaca postala je ratna granica dve monoteističke religije od 7. veka, kada je prvo hrišćansko carstvo sveta, Romejsko, počelo da se povlači pred navalom mlade islamske imperije, Bagdadskog kalifata. Tada u priču na Vratima naroda ulaze Srbi i od 9. veka utvrđenje se u arapskim izvorima naziva Hisn Sakaliba, po njegovoj slovenskoj posadi

Srpska sudbina graničara na međama sukobljenih civilizacija vidljiva je kao na dlanu sa osmatračnice drevne tvrđave čije novije tursko ime glasi Gilek Kalesi, a starije, arapsko, Hisn el Sakaliba, što u prevodu znači Grad Slovena. Utvrda prečnika 450 metara izgrađena je na zaravnjenom planinskom vrhuncu na nadmorskoj visini od 1.500 metra, tako da kontroliše jedini prolaz kroz surovi planinski venac Taurus koji razdvaja Bliski istok od Male Azije i Evrope.
Sa osmatračnice nalik divovskom kamenom jeziku iznad pola kilometra dubokog ambisa savršeno se vidi put kroz nizove trouglastih kamenih zuba koji prekrivaju ceo horizont. Tek je moderna turska država dugogodišnjim titanskim radovima krajem 20. veka uspela da izgradi auto-put kroz surovu klisuru. Njenim dnom je od praistorije donedavno prolazila samo stazica široka tek da njome može da prođe karavan natovarenih kamila, u koloni po jedan.
Širina puteljka bila je sušta suprotnost njegovom značaju u istoriji čovečanstva, koje je ovu saobraćajnicu zapamtilo pod brojnim imenima, među kojima su najpoznatija Put svile, Put apostola, Put hodočasnika…
Sam tesnac znan je kao Kilikijska kapija, Porta Judeja (Kapija Judeje), a njegovo najtačnije ime glasi Vrata naroda, jer su ovuda prolazile najznačajnije vojne i kulturne invazije i menjale sudbinu sveta. Tvrđava iznad tesnaca postala je ratna granica dve monoteističke religije od 7. veka, kada je prvo hrišćansko carstvo sveta, Romejsko, počelo da se povlači s Bliskog istoka pred navalom mlade islamske imperije, Bagdadskog kalifata. Od 9. veka utvrđenje se u arapskim izvorima naziva Hisn Sakaliba, po njegovoj slovenskoj posadi.

KRAJIŠKA SUDBINA OD PAMTIVEKA Arapi su sva slovenska plemena nazivali imenom Sakaliba, ali o kome je bila reč može se uočiti iz vizantijske toponimije Male Azije, gde se nalazi prvo zabeleženo naselje sa srpskim sufiksom, Gordoserba – „Grad Srba iz Gordije“. On se u vizantijskim izvorima pominje već oko 685. kao episkopsko sedište, a oko njega su se nalazile „servohorije“, srpska sela iz kojih su regrutovani slobodni seljaci stratioti, ili na srpskom – krajišnici. Kako se pomerala granica u zavisnosti od ratne sreće, tako su se za njom selili i Srbi sve dok nisu stigli do Taurusa, na granici sa tadašnjom Sirijom.
Njih su anagažovali i Romeji i Arapi kao posadu dve tvrđave pod imenom Asakaliba, jedne na Vratima naroda, a druge na izlazu, ždrelu, kanjona kroz Taurus.
Romejski car Mavrikije je prvi, posle balkanskog pohoda od 582. do 602. godine, počeo da naseljava Srbe u Anadoliju kao stratiote, krajišnike, a tu praksu su nastavili carevi Konstans Drugi i Justinijan Drugi. Srbi su dobili mala nasledna imanja s obavezom da brane granicu carstva od Arapa, koji su se opasno približavali Konstantinopolju. Po mišljenju najvećeg vizantologa 20. veka Georgija Ostrogorskog, oni su promenili tok rata u korist Vizantije, ali romejski carevi nisu pokazali naročitu zahvalnost.

Kada je verolomni Justinijan Drugi prekršio tek sklopljeni mir s Arapima, koji su mu svojom krvlju omogućili krajšnici, kalif je pokrenuo osvetnički pohod. Ispred njegovih trupa je jahač na dugom koplju nosio pogaženi mirovni ugovor, a cenu verolomstva su plaćala krajiška naselja koja su bila prva na udaru. Verovatno je zbog toga 5.000 slovenskih graničara prešlo na arapsku stranu. Romejska vojska je poražena, a Arapi su Srbe-Sakalibe preselili u Siriju, koja se nalazila s druge strane Taurusa, jer nisu imali previše poverenja u te svojeglave ratnike. O njihovom karakteru svedoči zapis hronike koji navodi zapovest kalifa da se izdvoje sredstva iz riznice, ne bi li se ti čudni ljudi privoleli islamu i stopili sa ostalim muslimanima. Taj pokušaj je bio neuspešan, kao i onaj kada su Vizantinci pokušali da hristijanizuju istu grupu Slovena, zahtevajući da se odreknu nacionalnog identiteta i jezika.
Identično ovim graničarima s Taurusa, ponašali su se u poznom srednjem veku srpski krajišnici od Karpata, preko Dinarida, do Julijskih Alpa, na granici između Osmanske imperije i katoličkog Svetog rimskog carstva germanske nacije, gde su krvlju plaćali privilegije slobode, očuvanja identiteta i jezika.

GNEZDO DVOGLAVOG ORLA Na litici iznad ambisa Kilikijske kapije gotovo sam fizički osećao da me okružuju seni drevnih sunarodnika, kojima sam došao kao prvi gost posle 1.000 godina. Raširio sam trobojku sa dvoglavim orlom koji je radosno zalepršao na vetru, jer se vratio kući, u gnezdo dvoglavih orlova.
Drevna imperija Hetita, koja je u drugom milenijumu pre nove ere otvorila Vrata naroda kroz Taurus bila je prva koja je stvorila i koristila simbol dvoglavog orla. Pokazao sam svom vodiču Junusu fresku iste mitske ptice iz 14. veka nove ere, iz vremena kralja Milutina, naslikanu u manastiru Bogorodice Ljeviške.
Kapadokijac je pažljivo posmatrao crvenog dvoglavog orla u poletu, kakav je naslikan i zadužbini kneza Miroslava, Nemanjinog brata. Neki istoričari smatraju da ta slika dokazuje da je dvoglavi orao Srbima bio simbol i pre orođavanja Nemanjića s romejskom carskom porodicom. Junus je pokazao prstom na dve grafeme kraj kandži ptice koje su me podsećale na slovo A, ali on ih je tumačio drugačije.
„To su simboli dve planine. Da je orao naslikan ovde, bio bih siguran da su to svete planine Hasan dag i Erdžijas dag. Ova vaša šara kraj glava orlova nalik na preklopljena latinična slova iks je ista kao kapadokijski tradicionalni ukrasi“, začuđeno je komentarisao.
Junus iz Učhsiara, varošice izdubljene u stenama Kapadokije, nekada velikog hetitskog grada, zurio je u sliku sa 2.000 kilometara udaljenog Balkana. Podsetio sam ga da između njegovog gradića i sledeće velike hetitske tvrđavske naseobine, današnjeg Ortahisara, vodi klisura zvana Balkan. Upitao sam ga šta ta reč znači na turskom.
„Ništa. To nije turska reč. Kao ni planina s hetitskim imenom Lule, rimskim Lulon i arapskim Lulua na koju želiš da ideš. Godinama sam planinarski vodič po ovom delu Anadolije, ali nikada nisam bio tamo, niti mi je iko tražio da tamo ide. U literaturi o njoj pronašao sam samo podatak da se na vrhu visokom 2.088 metara nalaze ostaci neke stare tvrđave, koju su Arabljani zvali Asakaliba, kao i ovu na Kilikijskim vratima. Pretpostavljam da ćeš mi reći da su i nju držali Sloveni iz Sirbistana“, pričao je Junus dok smo jurili auto-putem na sever, ka podnožju planine Lulon.
Klimnuo sam glavom i pokazao mu staru geografsku kartu koja je pokazivala „liniju svetionika“ signalni sistem duž maloazijske granice Romejskog carstva. Na njenom početku bila je tvrđava Sakaliba na Lulonu. Oni su palili prvu u nizu lomača u svetionicima postavljenim na planinskim vrhovima do Konstantinopolja. Zahvaljujući usklađenim klepsidrama, vodenim satovima, koje je napravio naučnik Lav Matematičar dnevno se iz tvrđave Sakliba na Lulonu u pravilnim periodima izveštavalo o stanju na Vratima naroda.

O neosvojivosti Lulona svedoči priča o tome kako ga je tri meseca bezuspešno opsedao veliki romejski vojskovođa i car Vasilije, koji je u 9. veku vratio sve teritorije od Bugarske do Sirije. Pregovarao je samo sa posadom Lulona, sagrađenom na platou planinskog vrha oivičenom glatkim liticama od vulkanskih stena. Srbi, koji su nekada bili graničari Vizantije, poručili su mu da ih je muka naterala da pređu na stranu Arapa, kada su ih škrti Romeji mesecima ostavili bez plate i snabdevanja. Vasilije je tvrđavu zadobio bez borbe, čim je posadi isplatio dug i obećao veću i redovnu platu. Lulon, koji je posle Kilikijske kapije bio najvažnija anadolska tvrđava na Putu svile, na ovaj način je više puta prelazio iz ruke u ruku, zavisno od poštenja poslodavaca. Njeno slovensko ime se očuvalo i kada su se Srbi stopili sa okolnim stanovništvom.
Putokaz ka ovoj neverovatnoj priči ostavio nam je Ostrogorski, ali je ona ostala neispričana i neistražena u jugoslovenskoj školi srpske istorije, srbofobnoj i samoporičućoj.
„Srećan si što si novinar pa možeš da pišeš slobodno“, govorio mi je pre putovanja istoričar Borisav Čeliković. „Ne brini da li ćeš pogrešiti. Idi i vidi i zabeleži to što si video, kao Cvijićevi saradnici. Ne brini što će kabinetski prepisivači reći da nisi u pravu. Oni nikada neće otići na ta mesta da se uvere ima li tamo nečega ili ne, a takva svedočanstva su nam neophodna.“
Glavni i odgovorni urednik „Novosti“ Milorad Vučelić me je zagledao dok sam sedeo za radnim stolom u redakciji, zureći u geografske karte na monitoru računara: „Nemoj da sediš i gledaš u ekran kao zatvorenik u prozor. Ništa tu nećeš naći. Idi, putuj i otkrij maloazijske Srbe tamo gde su živeli.“

GDE JE NIGDE IPAK NEGDE Tako sam se našao na putu za Nigde, grad na krajnjem jugu Anadolije, na rubu Kapadokije, uz koji se nalazi manja varoš s nama bliskim imenom Bor.
Nigde je nov moderan grad koji raste, koji ima nekoliko srednjovekovnih crkava i džamija, ali prave, duboke tragove starine pronašao sam na osam kilometara od gradskog centra, kraj starog puta za Cezareju, u gradu veštačkih pećina-stanova uklesanih u utrobu brda nad selom Gimiš. Srce ove naseobine je manastir Eski Gimišler (Stari srebrni manastir) sa otvorenim dvorištem duboko ukopanim u stenu brda. Otvor je napravljen savršeno precizno u obliku kocke stranice 14 metara.
Ulaz u njega s puta je neupadljiv i posetilac ostaje zaprepašćen kada kroz malu kapiju uđe u kvadratno dvorišta sa čijih savršeno glatkih visokih zidova posmatraju brojna tamna vrata i prozori. Kroz dveri na istočnoj strani ulazi su u katedralnu crkvu uklesanu u kamen. Drevni graditelji su u stenu usekli kupolu, masivne stubove, oltar, živopisci su je ukrasili najbolje očuvanim freskama u Kapadokiji, samo je jedno nedostajalo, prirodno svetlo. Skrivenu katedralu osvetljavala su samo kandila i sveće dok je grad u steni živeo. Za njegove stanovnike je ispod manstirskog kompleksa ukopano do dubine od petnaestak metara podzemno saće prostorija povezanih izuvijanim hodnicima, koje je služilo kao neosvojivo skrovište u slučaju napada.

Najveće iznenađenje arheologa koji su 1962. počeli da istražuju manastir bila je predstava „nasmejane Merjem-Ane“, freska koju duboko poštuju i hodočaste joj i muslimanski vernici.
Za razliku od poznijih predstava Bogorodice s malim Hristom u naručju, ona je ovde predstavljena kao mlada nasmejana žena s detencetom koje se takođe osmehuje.
Kada se obrati pažnja na njene šake, koje proviruju iz raskošnih nabora haljine, uočava se da ih ima tri i da su raspoređene slično kao na čudotvornoj hilandarskoj ikoni Bogorodice Trojeručice koju je naš Sveti Sava doneo iz manastira Mar Saba u Judejskoj pustinji, koji je osnovao njegov uzor Sveti Sava Osvećeni.
Domentijan, Savin učenik, saputnik i biograf opisujući Savin povratak s drugog putovanja po Svetoj zemlji 1234. navodi: „Prođe ovaj sveti celu zemlju jermensku i tursku.“ U Savino vreme antička Kilikija, ravnica između Taurusa i Sredozemnog mora bila je Principat Mala Jermenija pod zaštitom krstaša. U Anadoliji, sa druge strane planinskog venca prostirao se sultanat Seldžuka. Sava je na ovom delu putovanja verovatno hodočastio u Tars odakle je potekao Sveti Pavle i njegovim tragom prošao kroz Kilikijsku kapiju, a zatim nastavio putem ka Cezareji, današnjem Kajzeriju gde je rođen Sveti Sava Osvećeni.
Poseta manastiru Eski Gimišler i njegovoj Trojeručici postavila je nove zagonetke o njegovom putovanju. Da li je Sava sreo maloazijske Srbe? Da li je ova Trojeručica naslikana po njegovoj priči ili je živopisana ranije, u vreme Jovana Damaskina, kome je po predanju zacelila odsečenu ruku?
Odgovor se krije u novim putovanjima na prostoru najmanje istražene srpske dijaspore.
Pitao sam se da li je naš Sava stajao pred ovom njenom slikom zapanjen kao i ja, ili je ona možda naslikana u čast najvećeg putnika biblijskim stazama u istoriji čovečanstva koji je do Srbije, preko cele Svete zemlje, Egota i Sinaja, stigao do Gimšlera pored koga i danas prolazi stari put za Cezareju, verovatno cilj njegovog hodočašća u Kapadokiji, posle koga je krenuo putem svetile nazad, ka Mersinu, ispod Gradova Sakaliba.
Zamišljao sam kako je sreo sunarodnike, naslednike starih Srba i razgovarao s njima njihovim jezikom i opisivao im daleku Srbiju. U polutami pećinskih katedrala činilo mi se da vidim senke tih ljudi, graničara Maloazije, Kapije naroda, kako se okupljaju i žamore posmatrajući bliskog gosta s daleke balkanske međe civilizacija.
Da njena posada odlučuje o budućnosti sveta shvaćeno je još u drugom milenijumu pre nove ere kada je Kapiju naroda otvorila vojska anadolske Hetitske imperije u drugom milenijumu pre nove ere i izbila na bliskoistočnu obalu Mediterana. Kroz tesnac su u 4. veku pre nove ere prošle trupe Aleksandra Velikog i u niziji s druge strane Taurusa srušile Persijsko carstvo. Istim putem su prošle rimske legije i osvojile Siriju, Palestinu, delove Arabijskog i Sinajskog poluostrva stvarajući bezbednu trgovinsku kopnenu vezu sa Egiptom.
Hetiti su verovali da je njihovo božanstvo u obliku bika rogom probilo uski put kroz Taurus, čije ime znači – bik. Heleni su tvrdili da je Zevs u obličju bika rogom rascepio planine da bi oteo lepu feničansku princezu Evropu, po kojoj je naš kontinent dobio ime. U mediteranskoj niziji ispod Taurusa tada se nalazila država Kilikijam čuvena po bogatstvu i velikim lučkim gradovima, iz kojih su svila, tamjan i začini u karavanima prenošeni preko Anatolije ka Bosforu i evropskom kontinentu.

PUT SVETOG PAVLA Puteljkom kroz Kapiju naroda ka Evropi strujale su i ideje s Bliskog istoka, a najsudbonosnija je bila ona koju je širio bivši rimski carinik Savle, progonitelj hrišćana, iz grada Tarsa pod mediteranskim obroncima Taurusa. Posle mistične vizije u kojoj mu se obratio Hrist, on je promenio ime u Pavle, postao apostol i krenuo ka Balkanu gde je sa učenicima utemeljio hrišćanstvo.
Kroz Kapiju naroda su na Sinaj u 10. veku stigli srpski monah Dimitrije i njegova sabraća koji su manastiru Svete Katarine ostavili najstarije poznate knjige na srpskom, ispisane glagoljicom i ćirilicom. Kroz Kilikijsku kapiju je 1234. u povratku s drugog putovanja po Svetoj zemlji prošao naš Sveti Sava, hodočasteći ka kapadokijskom gradu Cezareji i okolnim podzemnim manastirima, gde je stasao u najvećeg pravoslavnog duhovnika svog doba njegov uzor Sveti Sava Osvećeni.
Naš prosvetitelj je verovatno sretao maloazijske sunarodnike s kojima je mogao da razgovara na svom jeziku, jer su seobe Srba s Balkana trajale sve do 13. veka. Srpski veliki župani bili su vazalnim ugovorima vezani s romejskim carevima da šalju i po nekoliko stotina konjanika u pohode na Istoku. Veliki vizantolog Ostrogorski smatrao je da je veza između Srba od Balkana do Anadolije neprestano obnavljana od 7. veka kada su prvi kolonisti stigli na azijske obale Bosfora i Dardanela. Oni su bili naseljeni u prvoj vizantijskoj „vojnoj granici“, oblasti s militarističkom upravom – temi Opsikiji – čije ime u prevodu znači Carska garda.