SRBIJA I JUGOSLAVIJA – JUGOSLOVENSKA IDEJA U SRPSKOJ KULTURI I UMETNOSTI

Šta je od „jugoslovenskog mesijanstva“ i vekovnog entuzijazma i oduševljavanja srpske kulturne elite ovim krugom ideja danas opstalo i ima li budućnost na srpskoj kulturnoj i umetničkoj sceni? Spektar aktuelnih ideja u tom smislu i na tom pravcu čine krajnosti intelektualnih i emotivnih boja i sadržaja, od kritičkog odbijanja i netrpeljivosti do oduševljenja i zalaganja za obnovu duha zajedništva. Ko su nekadašnji, a ko savremeni akteri koji daju zamajac jugoslovenstvu i njegovom duhu i uticaju među Srbima? Kako se ova raspoloženja i delovanje, te krug ideja manifestuju u književnosti, izdavaštvu, likovnoj i pozorišnoj umetnosti,popularnoj kulturi? O tim vezama, prožimanjima, uticajima, antagonizmima i saradnji, „Pečat“ će u narednim mesecima objaviti seriju autorskih tekstova.

DRAMA SRPSKOG JUGOSLOVENSTVA

Začeta i ostvarena najpre u oblasti kulture, ideja jugoslovenstva o ujedinjenju Južnih Slovena dobila je i državno utemeljenje na shvatanju o etničkom, jezičkom i kulturnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. Rušeći tu prvu Jugoslaviju, kao velikosrpsku tvorevinu označenu „tamnicom naroda“, komunisti su je obnovili pod okriljem svoje ideologije. Srpsko samoodricanje od svoje državnosti, nacionalne kulture i tradicije (…) dobilo je s komunistima u novoj državi represivni oblik potiskivanja i omalovažavanja srpskih kulturnih i nacionalnih vrednosti

Jugoslovenstvo u današnjoj srpskoj kulturi može se adekvatno sagledati i tumačiti samo u kontekstu jedne dugotrajuće ideje koja je tokom 20. veka i realizovana u formi zajedničke države Južnih Slovena. Vrednost te ideje se iskazala u mogućnosti kolektivnog kreativnog samopotvrđivanja, ali je nakon negativnog iskustva u okviru srpske kulture ona postala smetnja takvoj samoafirmaciji, pa bez obzira na svoju nekadašnju obećavajuću snagu sada ima i odgovarajuće značenje. U istorijskoj inerciji i nekritičkom odnosu prema prošlosti ne priznaje se to značenje i pritajeno se sanja pod plaštom kulture o ponovnom pokušaju obnavljanja državnog zajedništva.
Začeta i ostvarena najpre u oblasti kulture, ideja jugoslovenstva o ujedinjenju Južnih Slovena dobila je i državno utemeljenje na shvatanju o etničkom, jezičkom i kulturnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. Rušeći tu prvu Jugoslaviju, kao velikosrpsku tvorevinu označenu „tamnicom naroda“, komunisti su je obnovili pod okriljem svoje ideologije. Srpsko samoodricanje od svoje državnosti, nacionalne kulture i tradicije zarad stvaranja zajedničke države sa oslobođenim bratskim narodima, Slovencima i Hrvatima, dobilo je sa komunistima u novoj državi represivni oblik potiskivanja i omalovažavanja srpskih kulturnih i nacionalnih vrednosti.
Pokazuje se da je Jugoslavija bila nemoguća država jer su motivi naroda koji je trebalo da je očuvaju bili različiti. Dok su se Srbi odrekli svoje već ostvarene i gotovo čitav vek postojeće države, Hrvati i Slovenci su zajedničku državu prihvatili kao privremeno sredstvo u dolaženju do sopstvenih autonomnih država. Iako je razgradnja tzv. druge Jugoslavije započela ustavnim promenama 1971. i 1974. godine, Slovenci i Hrvati su bili nestrpljivi da tu svoju samostalnost ostvare postupno političkim sredstvima, već su devedesetih godina prošlog veka, uz obilatu podršku Zapada, započeli secesionističke ratove. Takav njihov odnos prema Jugoslaviji iskazaće se kao determinanta i poslednjeg čina ove tragične tvorevine za srpski narod. Nekritičkim govorom o Jugoslaviji danas se ne ukazuje na nerealnost takve tvorevine i zanesenjaštvo jednom idejom, čije je ostvarenje bilo kratkotrajno moguće, ali dugoročno postojanje nije imala perspektivu.
Iako je, dakle, ideja o Jugoslaviji, kao jugoslovenska ideja, imala utopijsku snagu ostvarenja, nakon istorijskog iskustva jasno se vidi njen utopistički karakter u nemogućnost trajnijeg potvrđivanja. Uprkos utopijskom potencijalu, jugoslovenska ideja je svojim ostvarenjem postala i bitno kulturno iskustvo kao činilac kolektivnog pamćenja, ali je sećanje na to iskustvo podložno samoobmanama i raznim manipulacijama.
Različit od faktičke stvarnosti Jugoslavije, narativ istorijskog pamćenja o njoj ima različite funkcije. Priča o toj državi se različito priča u cilju tumačenja jednog kolektivnog iskustva, jer kolektivno istorijsko pamćenje nema samo evokativni već i prospektivni karakter naslućivanja i uvođenja u budućnost.
Izostaje, dakle, racionalan, kritički pogled koji bi sa stanovišta nacionalnih interesa odredio odnos prema Jugoslaviji. U tom sećanju nedostaju njegove bitne determinante koje bi odredile njegov karakter, a tiču se bolnog iskustva jedne neuspele države, pa su zato i opravdana strahovanja da bi se potiskivanjem tog negativnog iskustva, formirala mentalitetska spremnost za obnavljanjem takve države. Budući da je mentalitet, odnosno karakter naša sudbina, opravdane su frustracije i strah od ponavljanja istorije i stvaranja neke nove zajedničke države koja bi mogla opet da postane naša sudbina. Dok se nekritičkim odnosom prema činjenicama i veličanjem Jugoslavije uvećava i potencijal njenog obnavljanja, kritičkim sagledavanjem čitavog projekta jugoslovenstva prestaju investicije ka takvoj mogućnosti koja postaje nemogućnost i jednom za svagda završen istorijski period.

Pitanje identiteta Iz istorije Jugoslavije možemo spoznati da smo sa stvaranjem zajedničke države prekoračili granice sopstvene moći, da je zbog te neobazrivosti, infantilnosti intelektualne elite, plaćena velika cena izgubljenog veka, jer smo se na kraju prinudno vratili svom početku. To iskustvo nam govori da se svaki novi identitet na višem nivou, kao komplementaran osnovnom, ne sme da gradi potiskivanjem i negiranjem realnog identiteta na nižem nivou opštosti. Nadnacionalno, kao jugoslovenstvo, i sada evropsko, može biti realno ostvarivo u kontekstu drugih nacija, ali prvenstveno poštovanjem sopstvenog nacionalnog identiteta.
Jugoslovenstvo kao idealtipsko samoodređenje koje se nekritički uzima kao identitet na višem stepenu opštosti a istovremeno ignoriše realna nacionalna identitetska osnova, postaje ograničavajući činilac samorazumevanja sopstvene prošlosti i procene svojih tradicionalnih kulturnih vrednosti. Mentalitetski obrazac jugoslovenstva u formi titoističkog komunizma, predrasudno se odnosi prema nacionalnim interesima. O njegovom svesnom i nesvesnom delovanju govori i činjenica da je Srbija oslobođena jugoslovenstva sticajem istorijskih okolnosti u kojima to nije bio njen izbor, već posledica izbora drugih naroda. Dok su svi drugi narodi u zajedničkoj državi dobili ono što su hteli, jedino su Srbi dobili ono što nisu želeli: sopstvenu nacionalnu državu. Opijeni jugoslovenstvom, oni se bude iz svog istorijskog mamurluka u stvarnosti koja bi trebalo da deluje otrežnjujuće. Težnja Srba za nacionalnom samostalnošću nije postojala, a nakon niza učinjenih istorijskih grešaka i poraznog ishoda njihovog jugoslovenskog nastojanja da s drugim balkanskim Slovenima, Slovencima i Hrvatima, pre svega, stvore zajedničku državu, vraćaju se u realnost i k sebi da bi mogli da nastave putem sa kojeg su gotovo pre jednog veka skrenuli. Ta realnost u koju su Srbi i Srbija prisilno vraćeni ukazuje na ogromnu razliku između srpskih želja za Jugoslavijom i stvarnosti zajedničke države koja dugoročno, s obzirom na težnju Hrvata za samostalnošću i antisrpstvo kao odgovor na jugoslovenstvo koje je sprečavalo tu samostalnost, nije bila moguća.

Kulturni obrasci Počevši od obnavljanja i formiranja svoje moderne države, Srbi su stvorili više kulturnih obrazaca. Nakon gotovo stogodišnjeg stvaranja svog prepoznatljivog nacionalnog kulturnog obrasca, formiraju u zajedničkoj državi sa Slovencima i Hrvatima, novi jugoslovenski kulturni obrazac koji je trajao do početka Drugog svetskog rata. Komunističke vlasti stvaraju novi jugoslovenski kulturni obrazac, a nakon rušenja Jugoslavije i secesionističkih ratova u Srbiji se prinudno uspostavlja drugačija kulturna realnost. Iako bi trebalo da ima neupitno dominantno nacionalno obeležje, u toj nedovoljno jasno definisanoj i utemeljenoj realnosti se prepoznaju i nekoherentni elementi jugoslovenstva koji ometaju formiranje adekvatnog nacionalnog kulturnog obrasca i jasno definisanje nacionalnih i državnih interesa.

Rečnik nepostojećeg jezika Nesumnjivo je da je srpski jezik osnov srpske kulture i da od njegovog adekvatnog određenja i zavisi definisanje svih bitnih činilaca srpskog kulturnog prostora. Greške u određenju jezika, učinjene iz ideoloških razloga i loše kulturne politike, odrazile su se ne samo u odnosu prema kulturi i nacionalnom identitetu, već i prema definisanju, odbrani i ostvarenju nacionalnih interesa. Sama ideja da se zarad problematičnog zajedništva, neadekvatno imenuje sopstveni jezik proizvela je i niz drugih grešaka, od kojih je najtragičnija, s obzirom na istorijske posledice, ona o preimenovanju srpskog naroda. Kada je zbog političke pragmatičnosti i nejasnog nacionalnog cilja, najpre etnički, narod pogrešno definisao složenicom Srbo-Hrvati, onda se i izgubila mogućnost određenja nacionalnog kulturnog prostora i njegovih granica. Ovu tragičnost uvećava i činjenica da je preimenovanje izvršeno pod plaštom tadašnje nauke koja je političkim idejama davala legitimitet i za promenu nacionalnog i kulturnog identiteta.
Inercijom srpskog jugoentuzijazma, održao se i neadekvatan naziv za srpski jezik koji se u tom duhu i dalje naziva srpsko-hrvatski. Budući da se najveći domaći leksikografski projekat Instituta za srpski jezik SANU realizuje kao Srpsko-hrvatski rečnik, postavlja se pitanje zašto se ne radi na rečniku srpskog kao stvarnog jezika već se i dalje izrađuje rečnik tog nepostojećeg jezika?

Bespuće jugoslovenstva Sa demonskim semenom jugoslovenstva i šteti koju čini nacionalnim interesima Srbije i srpskog naroda, suočavamo se kao odgovorom kada se zapitamo zašto u SANU desetinama godinama nema predstavnika etnologije i antropologije kao identitetske discipline bitne za utemeljenje ove ustanove? Ukoliko znamo da je pokretanjem edicije Srpskog etnografskog zbornika, njegovo Prvo odeljenje nazvano Naselja srpskih zemalja, jer su kao predmet istraživanja bile i oblasti koje nisu bile u sastavu tadašnje države Srbije, onda je neshvatljivo što je nakon Prvog svetskog rata i uspostavljanja nove države, ova edicija promenila naziv u Naselja i poreklo stanovništva.
Nacionalno neutralnim nazivom, datim saglasno novoj državnoj ideologiji, naivno se krenulo u bespuće stvaranja novog jugoslovenskog identiteta na višem stepenu opštosti bez utvrđivanja i poštovanja nacionalno identitetskih osnova srpskog naroda. Umesto dotadašnjeg, srpskog, započelo je stvaranje novog jugoslovenskog kulturnog obrasca, a ovakav odnos prema srpskom kulturnom nasleđu dobio je svoj kontinuitet u okviru komunističke vlasti nakon Drugog svetskog rata. Prihvatanje pogrešnih i neprimerenih ideoloških koncepata odvodilo je u decenijska lutanja sa kojih je kolektivno vraćanje počecima pokazivalo ne samo izgubljeno vreme, već i gubitak materijalnih i duhovnih resursa potrebnih za samopotvrđivanje nacionalnog i državnog identiteta.
Uklanjanjem identitetskih disciplina rastemeljena je Srpska akademija nauka i umetnosti iz koje je onda kao potpuno legitiman i mogao da se iskaže defetistički glas o odnosu prema trenutno okupiranoj južnoj srpskoj pokrajini. Samo je u tom kontekstu i mogla da se javi misao čelnika ove ustanove da je jedina politička mudrost kako „sa elementima dostojanstva“ napustiti područje Kosova i Metohije koje de fakto i de jure nije više u rukama Srbije. Smatrajući da je to istina koju neko treba da kaže narodu, iskazao je slobodno ideološki stav komunista koji su decenijama podržavali ideju o potrebi srpskog odricanja od ovog dela svoje teritorije i njeno prepuštanje agresivnim Albancima.

Vitalnost jugoslovenske zablude Nestajanjem zajedničke države njen dotadašnji geografski prostor se određuje kao postjugoslenski, što ne znači da su nestali i svi tragovi njenog postojanja. Međutim, ti tragovi su nejednako prisutni u državama nastalim na ruševinama Jugoslavije, a činjenica da su na svakom popisu stanovništva, od svih bivših republika, najviše građana u Srbiji izjašnjavalo kao Jugosloveni, govori ne samo o apsurdnoj težnji za pripadanjem toj fiktivnoj naciji, već i o vitalnosti takve zablude. Osećaj pripadanja nepostojećem nacionalnom entitetu preovladava nad svešću o apsurdnosti takvog opredeljenja i nesvesnog potiskivanja realnog nacionalnog identiteta. U takvom odnosu, najraširenijem među srpskim intelektualcima i umetnicima, uočava se da se u opredeljenju za fiktivno jugoslovenstvo iskazuje latentni antisrpski stav. Evidentno je da su u Srbiji najizraženiji tragovi nekadašnje zajedničke države, a Muzej Jugoslavije, kao naslednik nekadašnjeg Titovog Muzeja 25. maj, predstavlja institucionalizaciju jedne nacionalne zablude kojoj je kao takvoj najpre mesto u Istorijskom muzeju Srbije. Bez kritičkog odnosa prema toj nacionalnoj zabludi, njeno institucionalno negovanje podgreva nadu na mogućnost ponovnog pokušaja njenog ostvarenja.
Nazivi značajnih srpskih ustanova koje su zadržale pridev jugoslovenski, poput Jugoslovenskog dramskog pozorišta, Jugoslovenske kinoteke, Tanjuga, upućuju na vreme kada su oni imali smisla i opravdanja. Kada ne postoji odgovarajuća svest o važnosti adekvatnog imenovanja sopstvenog jezika, onda se, iako spada u besmislenu tvrdoglavost i inaćenje, čini logičkim insistiranje da se ove ustanove i dalje nazivaju jugoslovenskim.
U senci tih institucionalnih ostataka jugoslovenske Atlantide, osnovane su nove kulturne manifestacije koje su svojevrsna terapija za jugonostalgičare. U Užicu se već 27. puta u novembru održava Jugoslovenski pozorišni festival sa podnaslovom „Bez prevoda“. Manifestaciju, na koju se pozivaju pozorišta iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske i Srbije, finansira Ministarstvo kulture Srbije, nevladine organizacije i grad Užice. Identičan koncept ima i niški festival Teatar na raskršću, koji je, uz eventualno učešće pozorišta iz Grčke i Bugarske, prvenstveno festival drame i pozorišta jugoslovenskog kulturnog prostora.

Opasnosti jugonostalgije Danas ovi nazivi, kao delovi potonule zemlje, izviruju kao znaci upozorenja na opasnost nekog novog jugoslovenstva koje kao ideja, ali i ideologija postoji u još uvek živom sentimentu nostalgije za prošlim vremenom. Bez odgovarajuće kritičke svesti o poraznom ishodu srpskih težnji za zajedničkom državom, jugoslovenstvo se tematizuje kao narodno predanje o vremenu prosperitetne države u kojoj se živelo slobodno i dobro. Ovo predanje o srećnoj zemlji podstiču masmediji u kojima se i nekritički predstavlja komunistička vlast i njen doživotni diktator Josip Broz poznat kao Tito. Tužno je što pojedini intelektualci, poput reditelja i pisca Živojina Pavlovića, koji su upravo na sopstvenoj koži osetili svu strahotu komunističkog totalitarizma, nazivaju taj period titoizma Periklovim dobom kulture i umetnosti. Vreme atinske demokratije u kojem su slobodno mogli da stvaraju najveći umetnici i mislioci, koji su svojim delima zadužili čovečanstvo, nikako se ne može porediti sa vremenom komunističkog totalitarizma u kojem je ljudima, umetnicima i naučnicima, ne samo bilo uskraćeno osnovno pravo da slobodno i kritički misle i stvaraju, već su bili i prinuđeni da kreiraju i slave kult jednog polupismenog komunističkog diktatora čije kičizirane predstave konkurišu danas za antologiju nacionalnih gluposti.
Produženo delovanje zablude jugoslovenstva se iskazuje u Srbiji u kojoj su jugoslovenstvo i kriptojugoslovenstvo postale osnova drugosrbijanske ideologije kojom se negira srpska nacionalna tradicija i kultura, ne zarad njenog pukog poništavanja, već zbog ponovnog uspostavljanja zajedničkog kulturnog i ekonomskog prostora. U svesti aktera te ideologije, čije se antisrpstvo iskazuje u formi mondijalizma i globalizma, a period komunističke vlasti i Titova vladavina se idealizuju u odnosu na dugotrajuću krizu u Srbiji, proističe jugonostalgija kao čežnja za prošlim vremenom i pritajena želja za vraćanjem tog perioda i obnavljanjem Jugoslavije. Zato je sada za te jugonostalgičare važnije šta se događa u susednim zemljama Balkana od kulturnih zbivanja u Srbiji.
Potenciranje značaja kulturnih događaja u regionu, posebno u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sloveniji, prezentira se ovdašnjoj javnosti bez reciprociteta kulturne saradnje. Dominantna mesta koja upravo takvi prezenteri zauzimaju u kulturi i medijima u Srbiji onemogućava uspostavljanje adekvatnog kritičkog odnosa prema titoizmu i još neprepoznatom velikom zlu koje je komunistička vladavina nanela srpskom narodu.
Mentalitet jugoslovenstva do posebnog izražaja dolazi u nekritičkom odnosu prema Titu i njegovom kultu koji cveta u masovnoj kulturi. Pogodni uslovi za ovu pojavu su bili u periodu tranzicije, u kojem je pljačkaška privatizacija tzv. novih demokratskih vlasti dovela do privrednog i kulturnog pustošenja Srbije. U takvim okolnosti očaja, Tito je postao simbol sećanja na period socijalne sigurnosti i materijalnog blagostanja. U takvom ambijentu preovladava ružičasta nostalgija koja uspešno anestezira kritičku svest o tragičnim posledicama komunizma i jugoslovenstva u srpskoj kulturi i društvu i umesto negativnog daje pozitivno značenje tom bolnom iskustvu koje veliki broj pojedinaca doživljava kao činilac sopstvenog identiteta.

Jugoslovenska ideja i jugoslovenstvo u srpskoj kulturi i umetnosti
Ovaj projekat je sufinansiran iz Budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.