MILORAD EKMEČIĆ, PISAC ISTORIJE

Još kao mlad istoričar Ekmečić je shvatio da nema ništa od istorijske nauke bez arhivskog istraživanja. Zbog toga je, od samog početka bavljenja naukom, znao da zasuče rukave da, iako slabašne i krhke građe, sakupi ogromnu energiju, naoruža se strpljenjem i tokom čitavog radnog veka mnogo vremena posveti fizički i psihički nimalo lakom arhivskom istraživanju

Za pisanje svojih studija Milorad Ekmečić je tragao za građom gotovo u svim, ne samo većim nego i manjim arhivima širom bivše Jugoslavije. Ali građu je pronalazio i u inostranstvu, u Beču, Londonu, Oksfordu, Sautemptonu, Moskvi, Parizu, Budimpešti, Varšavi, Atini, Krakovu, Vašingtonu i Torinu. Zahvaljujući serioznom arhivskom istraživanju, Ekmečićevi radovi nisu vredni i značajni samo zbog lucidnih zaključaka o mnogim pitanjima naše istorije već i zbog bogatstva novim činjenicama. Iako je vredno tragao za arhivskim podacima, Ekmečić nije bolovao od „arhivitisa“. Umeo je da iščita određene dokaze i da ih originalno tumači i iz već poznatih podataka. Nikad u svojim tumačenjima nije zalutao u obilju faktografije, nije gubio iz vida glavnu istraživačku ideju, zlatnu nit istine za kojom je tragao. Nije se događalo da od mnogo drveća ne vidi šumu. Rezultat je to njegovog talenta, ali i temeljne istorijske škole „svestrane metodološke spreme, široke učenosti i enormne erudicije“.
Po prirodi Ekmečić je bio izuzetno vredan i radan. Kad nije istraživao i pisao nije se odvajao od knjiga i to ne samo istorijskog već i mnogostruko drugačijeg tematskog sadržaja. O njegovoj vrednoći svedoči bogata bibliografija sa više od 400 jedinica, među kojima 15 knjiga. Pisanjem se počeo baviti još kao student, kada se oglašavao kraćim prilozima.
Posebna odlika akademika Ekmečića kao istoričara je u tome što je bio podjednako dobar poznavalac i nacionalne i opšte istorije i što je pojave i zbivanja iz naše nacionalne prošlosti znalački umeo da poveže sa dešavanjima iz opšte istorije. Izuzetno obrazovan, raspolagao je prostranim znanjima iz raznih naučnih oblasti, posebno onih iz društvenih nauka, kao što su sociologija, ekonomija, psihologija, filologija, filozofija istorije i druge. Široka učenost i izuzetno dobra obaveštenost krasile su studije istoričara Ekmečića, koji je bio odličan analitičar i još bolji sintetičar. Ogrešili bismo se kad ne bismo pomenuli da je posedovao izraženu imaginativnu moć koja je posebno dolazila do izražaja u njegovim monografskim delima. U nauci je zapaženo da Ekmečić kao pisac istorije nije zazirao od istorijske distance. Podjednako uspešno bavio se i našom starijom i najnovijom istorijom. Posebno se odlikovao time što nije izbegavao da iz prošlosti sagledava sadašnjost a iz sadašnjosti naslućuje budućnost. [restrict]

OD SREDNJEG VEKA DO DANA DANAŠNJEG Ekmečićevo tematsko interesovanje veoma je raznovrsno i zahvata vreme od kraja srednjeg veka do naših dana. Pisao je o socijalnim i nacionalno-oslobodilačkim pokretima u Bosni i Hercegovini u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Jedna od ključnih tema njegovog naučnog interesovanja bili su Istočno pitanje, odluke Berlinskog kongresa i politika velikih sila prema Balkanu. Znatnu pažnju posvetio je nacionalnim pokretima jugoslovenskih naroda, problemima agrarnih društava i osnivanju nacionalnih država na Balkanu. U najtešnjoj vezi s tim pitanjem u žiži njegovih izučavanja bili su jugoslovenska ideja i stvaranje Jugoslavije 1918. godine. Od tema iz opšte istorije, posebnu pažnju posvetio je izučavanju osnova autoritarnih režima u Evropi između dva svetska rata. Pisao je o Prvom srpskom ustanku, revoluciji 1848‒1849. godine, Garašaninovom Načertaniju, odnosima Austrije i Austrougarske prema Srbiji, odnosima Rusije i Srbije, odnosima Srba i SAD, Prvom svetskom ratu, položaju Srba u unitarnoj i federativnoj Jugoslaviji od 1918. do 1992. godine, ulozi rimokatoličke političke ideologije i Vatikana prema Srbima, klerikalizmu kao novom poretku, odnosu fašizma prema religiji, ulozi islama u socijalnom i političkom razvoju Evrope, odnosima islama i Evrope, značaju jezika u politici, revoluciji 1941‒1945. i raznim drugim pitanjima. U svim tim temama Ekmečić je naučno istraživao odnos religije i nacije u srpskom i južnoslovenskom prostoru, nacionalno i socijalno u revolucijama balkanskih naroda u XIX veku, i odnos Srba i evropskog sveta u našoj borbi za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje.
Naučno delo akademika Ekmečića u znatnoj meri je obeleženo tumačenjem uloge religije i crkve u istoriji južnoslovenskih naroda. Svojim radovima pokazao je i dokazao da je religija bila i da je do danas ostala sveprisutni činilac u istoriji srpskog i drugih slovenskih naroda na Balkanu. Dokaze o tome da su nacionalni identiteti kod muslimana, Hrvata i Srba nastajali na religioznoj, a ne na lingvističkoj osnovi pronašao je u evropskoj literaturi, ali i u arhivskim dokumentima.
Središnje mesto u Ekmečićevom veoma razuđenom tematskom delu zauzima izučavanje neprestane zainteresovanosti velikih sila tokom XIX veka oko podele Balkana, kao i držanje malih balkanskih naroda prema tim zavojevačkim težnjama. Borba za prevlast velikih sila na Balkanu bila je glavna smetnja balkanskim narodima u njihovim nastojanjima da se oslobode turske vlasti i da stvore svoje samostalne i nezavisne države. Takav politički odnos velikih sila (Habzburške monarhije, Velike Britanije i Rusije) prema balkanskim narodima omogućio je dugotrajno opstajanje Turske na Balkanu, i činio je suštinu Istočnog pitanja, jednog od najznačajnijih i najsloženijih političkih pitanja novije istorije, zapravo borbe za podelu turske evropske baštine. U nauci je zapaženo da je Istočno pitanje, koje je u isto vreme i srpsko i balkansko i evropsko pitanje, Ekmečiću bilo stalna naučna i intelektualna preokupacija, i to od vremena kada je pisao doktorsku disertaciju, do samog kraja života. Nimalo nije slučajno da je dva puta (1965. i 1996) pisao predgovore za Istočno pitanje, briljantnu knjigu Vasilja Popovića. Zanimljive su i neke definicije Ekmečića o Istočnom pitanju. U ranom periodu bavljenja tim pitanjem tvrdio je da se Istočno pitanje „mora svesti na užu vremensku oblast krize turske vlasti nad njenim evropskim i arapskim posjedima“. Kasnije je napisao: „Istočno pitanje je pitanje preraspodele ubrzanja moći i teritorija između konsolidovane zapadne Evrope i Rusije na račun Osmanlijskog carstva u vreme njegovog istorijskog nazadovanja od 1683. do 1923.” Zapravo, Ekmečić je tokom čitave naučne karijere pokušavao da razmrsi taj teško razmrsivi splet raznih okolnosti koje su činile Istočno pitanje. A njegovu suštinu, kako je napisao akademik Čedomir Popov, prikazujući Ekmečićeve radove o Istočnom pitanju, „činila je bespoštedna međusobna borba mnogobrojnih učesnika za ovladavanje strateški i politički prevažnim područjima Balkana i Jugoistočne Evrope. Borba je vođena između Osmanlijskog carstva i evropskih sila, između evropskih sila međusobno, između porobljenih balkanskih naroda i Turske, između balkanskih naroda i evropskih sila, između balkanskih naroda međusobno. Iz svega toga ne mogu se izostaviti ni konfesionalni sukobi (pravoslavlje‒katoličanstvo‒islam) najveće žestine, ni nerešive i nezaustavljive socijalne borbe (hrišćanskog seljaštva i islamskog begovata), ni maksimalna haotičnost unutrašnjih socijalno-političkih odnosa u Osmanlijskoj državi. Sve je to Istočno pitanje“. Rešavajući tako složena i teško rešiva pitanja, kao što je Istočno pitanje, u čijoj neraskidivoj vezi je bilo i srpsko pitanje, čak je i jedan Ekmečić, uporni, vredni i lucidni istraživač, morao da uzdahne i da prizna da je ono „stvarno nesaznatljivo“.
Posebno mesto u Ekmečićevom izučavanju Istočnog pitanja zauzima njegovo prikazivanje politike Austrije i Rusije. Koliko je pouzdan u ocenama austrijske agresivne osvajačke politike, koja je svesno i smišljeno produbljivala jaz između katolika i pravoslavnih na Balkanu, posebno između Srba i Hrvata, toliko je objektivan u prikazivanju ruske balkanske politike, kojoj je bio cilj da na tom prostoru, kako je napisao, održi „isfragmentirano“ stanje, a ne da pomogne oslobođenju podjarmljenih naroda i stvaranju slobodnih balkanskih država. Zvanična ruska politika, napisao je Ekmečić, gledala je na Srbe, u skladu sa uverenjima slovenofila, kao na svoje istovernike, s kojima je moguća saradnja samo ako prihvate politiku pod vođstvom ruskog cara. Takva politika dovela je najpre do mira u San Stefanu, a zatim na Berlinskom kongresu. A kad je reč o Berlinskom kongresu, Ekmečić ga je ocenio kao pobedu velikih evropskih država, a poraz nacionalno-oslobodilačkih nastojanja balkanskih naroda. Bio je to poraz srpske revolucije 1875‒1878. godine a pobeda Austrougarske, kojoj su okupacijom Bosne i Hercegovine porasli osvajački apetiti prema Balkanu, u čemu je zaustavljena tek kapitulacijom 1918. godine. U svakom slučaju, razložno je zaključio Ekmečić, Berlinski kongres je zaustavio proces prirodne integracije nacionalnih pokreta sa suverenim nacionalnim državama na etničkim i prirodnim temeljima.

ČOVEK IZUZETNOG UGLEDA U ovom kratkom portretisanju istoričara Milorada Ekmečića želim da istaknem još nekoliko činjenica koje se tiču njegove ličnosti. Ekmečić je svojim delima ne samo u naučnim krugovima već i u našoj javnosti stekao veliki ugled. O tome svedoče mnogi iskazi o njemu i njegovim naučnim radovima. To ćemo ilustrovati s nekoliko primera, ocenama više istoričara. Tako je o Ekmečiću napisano da je „jedan od naših najistaknutijih istoričara“; da je „jedinstvena pojava u našoj istoriografiji“; da je „čovek snažnog integriteta“; da se „odlikovao velikom naučnom hrabrošću“; da je „vrhunski savremeni srpski pisac nacionalne i opšte istorije“; da je „naučnik basnoslovne erudicije“; da je „majstor naučne sinteze“; da je „čovek široke erudicije i opšte kulture, britke i jasne misli, sa velikim ugledom i u međunarodnim krugovima“; da je „njegovo stvaralaštvo predstavljalo srpsku naučnu zaostavštinu nemerljive vrednosti“; da je „jedinstven po bogatoj podlozi koja mu je poslužila za njegovo analitičko rasuđivanje ili sintetički način izlaganja“; da je „napisao izuzetno delo, možda najznačajnije od svih koja su se iz pera jednog istoričara pojavila u našoj posleratnoj istoriografiji“; Ekmečićeve knjige „u ozbiljnom intelektualnom svetu nikad ne prolaze nezapaženo, bez diskusija, pa i osporavanja. To im je i svrha. Na njima se mere nivoi naučne i duhovne zrelosti sredine kojoj su namenjene“; „Ekmečić je bio, i − ostao, nacionalni autoritet od te najređe vrste, autoritet koji se uvažava, sluša, i što je možda najvažnije i najdragocenije – voli!” Istoričar Ekmečić „je posvećen, ne samo svojoj nauci (u kojoj je pripadao najvišim krugovima vanserijskih pojedinaca) već bezrezervno, i odvažno, posvećen i sudbini svog naroda i razumevanju složenih istorijskih, geopolitičkih i najširih kulturoloških i antropoloških okolnosti koje su odlučivale i uticale na tu sudbinu, istoričar kadar da svojim mudrim i celovitim uvidom razgoni tminu i nespoznatljivost društvene stvarnosti i pomenutih datih prilika koje živimo, i u kojim ćemo, nažalost, tek živeti.“ Tako i u tom smislu mogli bismo ređati slične ocene i mišljenja o akademiku Ekmečiću i njegovom naučnom radu, što dokazuje da je uživao veliki ugled i zasluženo poštovanje i priznanje i u uskim naučnim i stručnim krugovima i u širim slojevima našeg obrazovanijeg dela društva.
Veoma uvažavan, popularan i od mnogih medija tražen da im bude sagovornik, akademik Ekmečić nije bio naročito raspoložen za javne nastupe. Ne može se reći da je izbegavao javno istupanje, ali tu vrstu promocije nije želeo, pa je birao trenutke kada i gde će se pojaviti, a kada se pojavljivao, to je nailazilo na lep odjek posebno u širim intelektualnim krugovima. Ceneći rad i veoma korisnu aktivnost književnika i publiciste Miloša Jevtića, autora kolekcije „Odgovori“, koju čini više od 200 knjiga, prihvatio je razgovore s njim. Rezultat tih razgovora su knjige Živa reč Milorada Ekmečića, objavljena 1990. i knjiga Istoričari, objavljena 1992. godine.
U više navrata Ekmečić je prihvatio razgovore za nedeljnik „Pečat“ i za „Novosti“. U tim intervjuima govorio je o političkom položaju Srba i Srbije posle raspada Jugoslavije, politici Rusije posle raspada Sovjetskog Saveza, Sjedinjenim Američkim Državama i njenim geopolitičkim pretenzijama, jačanju turskog uticaja, promenama granica na Balkanu i demografskim promenama, i o istorijskim zbivanjima koja su uticala na savremene svetske tokove. Izjavio je da se varaju američki stratezi kada misle da će Srbe unutrašnjim rastakanjem njihove politike, kulture i stila života osloboditi obaveze da na Balkan pošalju pola miliona vojnika u slučaju neke veće krize njihovih odnosa s Rusijom. Govorio je o tome kako velike sile Zapada ucenjuju Srbiju, o tužnoj evoluciji Amerike i davljenju malih država i naroda. Naglasio je da u ovakvu Evropu, kakva je ona danas, Srbija ne treba da žuri. Veoma kritički obrazlagao je svoje stavove o demokratiji američkog biznisa, naciji i korupciji, vojnoj organizaciji NATO-a i globalizaciji divljeg kapitalizma. Nagovestio je da „dolazi era prljavih manjih i većih ratova na svim područjima oko Rusije“. Analizirao je složene i uznemirujuće svetske prilike, posebno rastuću pretnju od izbijanja globalnog i velikog ratnog sukoba. Ekmečić je pokazao da je kao obrazovani istoričar nacionalne i opšte istorije sjajan politički analitičar. Nije se uzdržavao od britkih ocena i upozorenja o političkim kretanjima kod nas i u svetu. Nije se obazirao na to da li će se njegove ocene nekome dopasti ili im se neće dopasti. Kao istoričar smatrao je da je dužan da i u javnim nastupima kao politički analitičar otvoreno i bez zadrške saopštava svoja naučna saznanja. Takvim stavom on je, ne tako brojnim intervjuima, stekao poverenje velikog dela čitalaca.
Na kraju ovog prikaza ličnosti akademika Ekmečića treba reći nekoliko reči o njemu kao čoveku, kolegi i prijatelju. Iako je imao razloga da se od detinjstva napuni mržnjom i težnjom da zlo koje mu je u mladosti naneto vrati zlom, Ekmečić nije bio čovek zlobe. On nije umeo da mrzi. Bio je maksimalno racionalan, gospodstven i dobronameran. Prema kolegama odnosio se s puno poštovanja i spremnosti za saradnju. Ustanove u kojima je radio posle izbeglištva iz Sarajeva, a to su Filozofski fakultet u Beogradu, Istorijski institut Srbije, Srpska akademija nauka i njeno Odeljenje istorijskih nauka, kao i Matica srpska, imale su u njemu jednog od najkreativnijih, najinicijativnijih i najodanijih saradnika. U svemu odmeren i umeren, staložen i razložan, bio je uzoran, čovek kojeg je valjalo slediti. Po svojim uverenjima, Ekmečić je od svoje mladosti do zrelih godina, do raspada Jugoslavije bio Jugosloven. Ali sve to vreme nije prestao da bude Srbin. Kada je raspadom Jugoslavije jugoslovenstvo bilo obesmišljeno a Srbi i Srpstvo se našli na udaru onih koji su rušili Jugoslaviju, Ekmečić se, kao častan i visoko moralan čovek svim svojim bićem posvetio Srbima i Srpstvu. Da bi pomogao svom narodu, on se tada, nakratko, po nuždi, uključio u politiku, ali se brzo povukao iz nje pošto njegovoj prirodi nije odgovarala aktivna politika. Da je nastavio da se bavi politikom, danas bi verovatno bio jedan od haških osuđenika, jer je kao prvorazredni intelektualac pripadao samom vrhu tadašnjih srpskih političara iz Sarajeva. Sreća je i za njega i za našu nauku što ga je više privlačila istorija od politike. Zahvaljujući toj činjenici on je većim brojem novih i značajnih radova, među kojima je i knjiga Dugo kretanje između klanja i oranja, uspeo da zaokruži i privede kraju svoje naučno delo. Ceneći njegove naučne rezultate i želeći da ih predstave našoj javnosti, Pokrajinska vlada, Arhiv Vojvodine i izdavačko preduzeće „Pravoslavna reč“ odlučili su da ih objave u celini, u vidu sabranih dela.

[/restrict]