Svetionik – Boka Kotorska: Treća cirkumnavigacija

(PROGRAMSKI PUTOPIS)

Da je lako oploviti Boku Kotorsku, društvene bi mreže vrvjele od slavodobitnih fotografija onih koji su uspjeli u poduhvatu, no – takvih fotografija nema. Nema čak niti jedne turističke brodske linije koja nudi cirkumnavigaciju jedinim fjordom na Mediteranu: ni iz Kotora, ni iz Herceg Novog, ni iz Tivta. Zato se u istoriju obalne plovidbe upisuje svaka zalivska cirkumnavigacija. Ovo je priča o trećoj. Pazimo…

Nemalo sam se iznenadio kada sam, uređujući konačno izdanje „Istorije bokeljskog pomorstva“ Predraga V. Kovačevića – knjige od nacionalnog značaja (Knjižara So, 2015) – pronašao mnoge moje pomoračke pretke pod zastavom ruske carske mornarice. Kao čovjek od vrste koja hvali more, ali se drži kraja, porodični sam plavo-bijeli obraz, u familiji punoj pomoraca tokom čak 11 obalnih generacija, osvjetlao tako što sam godinama bio profesor srpskog jezika i književnosti u drevnoj kotorskoj Pomorskoj akademiji.
Da li na morskom putu od Uranopolisa do Jovanjice, da li na kopnenom putu do Atosa juna 2016. godine – rodila mi se ideja da postanem prvi Bokelj koji je oplovio Boku. Do tog trenutka to još niko nije uradio, pa sam povukao konce, i sa bokeljsko-beogradskom posadom, čiji sam i ja bio član, otisnuo se na put jedrilicom, na vijađ pun morskih tišina, ali i opasnih vjetrova, nazubljenih hridi, azurnih plićaka, sedam ostrva i tri stara grada.
Tokom moje prve cirkumnavigacije Bokom nagledao sam se do te mjere suvišaka ljepota da sam požalio što sa mnom nije i supruga Viktorija. Jer koliko god s kopna mislili da je Boka Kotorska lijepa, tek s mora vidimo da je upravo bajkovita. A da bismo je udvoje sklopili u oku, morali smo da je oplovimo u cugu, što je od cirkumnavigacije 2022. napravilo ljubavnu priču, tokom ljeta u kome još uvijek slavimo 30 godina otkako smo se u životu sreli. Pred nama je bilo, pa, jedno od možda svega tri putovanja našeg života.
Dana 4. septembra 2022. ukrcali smo se na brodić francuskog proizvođača „Banetu“, model „Antares 650“, s ugradnim engleskim motorom firme „Perkins“, koji razvija snagu od 80 konjskih snaga i brzinu od 12 nautičkih milja. Kapetan nam je bio ujedno i veliki prijatelj, otac Niko Urdešić, paroh najvećeg zalivskog poluostrva Luštica – 47 kvadratnih kilometara velike geografije, sa 18 pravoslavnih crkava i jednim ostrvskim manastirom.
Na put smo se zaputili s pola force, bez preše, brzinom od šest nautičkih milja, iz Kumbora, smjerom kontra kazaljke na satu, ne samo stoga što je takav svaki litijski put oko hrama koji proslavlja svoju slavu već i stoga što je lakše ploviti niz kurenat – morsku struju.
Vrijeme je na našem putu bilo lijepo, s malo oblaka i sa umjerenim vjetrom.
Prva fotografija koju sam napravio imala je u fokusu odavno napušteni hotel „Plaža – Zelenika“, jedini sačuvani hotelski objekat s početka 20. vijeka, iz 1902. godine, koja se računa kao nulta u razvoju modernog hotelijerstva u Boki Kotorskoj (treba li da kažem i u Crnoj Gori?). Drugi biser bio je kameni kompleks potpuno obnovljenog mletačkog lazareta s velikom marinom, pa onda manastir Savina sav u zelenoj dubravi, potom hercegnovski Stari grad, s kulom Forte mare i gradskom lukom Škver, u kojoj svak ko je u grad stigao morem opaža veliki bronzani spomenik kralja Tvrtka Prvog, koji je 1382. podigao ovdje „trg soli prodavanija“.

Stanje stvari Moja je namera bila da šest godina nakon „Bokeljske ekspedicije 2016“, medijski oglašene kao „Oplovljavanje prirodnih i kulturnih znamenitosti Boke Kotorske prije njihovog uništenja neznanjem i novcem“ – novo oplovljavanje Boke prođe u medijskoj tišini, no ipak kao ophod starosjedilačke straže u vezi sa obalnim stanjem stvari. Tri para očiju snimala su tokom cijelog dana, od jutarnjih časova do sumraka, kako je Boka nedopustivo napadnuta krupnim investitorima čije dozvole za gradnju unutar područja pod zaštitom Uneska imaju podgorički pečat, ali i zalivsko izdajstvo mjereno novcem s druge strane kantara. Bilo je mučno u početku ploviti pored ostrva Mamula, na ulazu u Zaliv, s restauriranom tvrđavom pretvorenom u luksuzni hotel za bogate goste – kad se zna da su na tom mjestu u Prvom i Drugom svjetskom ratu mučeni i ubijani rodoljubi. Prvi put za 79 godina, na Dan sjećanja od rasformiranja logora Campo Mamula, na ostrvo su 10. septembra sišli samo opštinari i subnorci, svi sa maslom pod pazuhom. To su ljudi koji su dali saglasnost da se od bokeljskog Aušvica napravi hotelski ostrvski kompleks.

Bilo je nečeg čudesnog naći se opet na pragu zalivskog kosmosa: s desne strane ostao je rt Ošto, u daljini plava linija koja se spaja na mjestu susreta neba i mora, i rt Arza s istoimenom monumentalnom austrougarskom tvrđavom zidanom utvrdo – s lijeve pak strane izlaza iz Boke.
Za razliku od mnogih mojih predaka zastupljenih u knjigama s plavo-bijelom tematikom, ja nikad nisam prešao nevidljivu liniju koju tvore rt Arza – rt Oštro. S druge strane Viktorija, moja supruga, koja je upijala dimenzije što ih kao Bokeljka sa Dorćola vidi prvi put, živjela je kao dijete u Maleziji, a u Burmi je na putu za školu svakog dana u Rangunu prolazila pored zlatne pagode Švedagon.
Prvu buteljku bijelog otvorili smo kad smo pasali Mamulu, jer bi prije toga bilo neprilično. Otac Niko je prvi put brodićem prebrodio plićak između rta Arza i manastira Vavedenja Presvete Bogorodice na školju, uronjenog u fluorescentnozelenu boju. Mahao nam je monah onaj tamo. I mi smo njemu. Plovili smo prateći vijugave konture Boke, sve vrijeme.
Otac Niko je prstopokazao na veliko poluostrvo Luštica. Njegov predak, Grk, tu se nasukao prije nekoliko vjekova, i ostao. Otac Niko je 12. pop iz kuće po ženskoj liniji, a po muškoj ima dar prozorljivosti, naslijeđen od đeda Spasoja Nikova i prađeda Nika Markova. Kad šakom dodirne nečije zapešće, prstima mjeri stepen negativizma i stresa. Otac Niko ima moć da unutar četiri posebna razgovora prati sva četiri, i da simultano odgovara na pitanja potekla sa četiri mjesta u isto vrijeme.
Na našem putu zdesna nalijevo, niz morsku struju, sretali smo sve vrste plovila: turističke brodiće, katamarane, jedrilice, jahte, brodice i barke, glisere, skutere…
Počesto, ljudi su nam mahali, i mi njima, jer tako nalaže nautički bonton tokom obalne plovidbe.
Na sredini unutrašnjeg dijela poluostrva, nakon prokopa za podmornice JNA, pored mjesta Pristan, preko puta luksuznog rizorta Portonovi, nalazi se gomila plutajućeg vojnog gvožđa koje sam uzeo da fotografišem. Pa su skočili oni tamo Crnogorci čineći mi mote rukama da prestanem da fotografišem, ali su mi samo mogli staviti soli na rep. Slegao sam ramenima i time im sa brodića poručio: Jebiga, dragi moji crnogorski vojnici. Dvadeset i prvi je vijek, podmornički dronovi samo što vam nisu ušli u pasulj sa kobasicom, a vi i dalje nekome zabranjujete da vas fotografiše?!
Na brodskom meniju su bile dvije delicije iz Viktorijine kužine. Gibanica i čokoladni kolač sa višnjama.
Otac Niko je, na pola prvog slatkog zalogaja, dok smo se približavali Krtoljskom arhipelagu sa trima ostrvima, Gospom od Milosti, Svetom Marku i Miholjskoj prevlaci, rekao da mu se plače. U ustima je imao baš-kolač od starinske vrste, sličan onom što ga je pravila njegova pokojna baba, Luštičanka.
Plovidbom kroz plićak između ostrva Sveti Marko i Miholjske prevlake, odali smo počast Svetom Savi koji je baš tu, 1219, na Prevlaci – što je plimom ostrvo a osekom poluostrvo – osnovao Zetsku episkopiju, preteču današnje Mitropolije crnogorsko-primorske.
Viktorija i ja smo se ljubili tu i tamo. U čelo, u rame, u usne. Nismo mogli da vjerujemo u što već satima gledamo. Ljepota, divota, krasota, punoća, u mediteranskom koloru, s blagoslovom, unutar jednog od zvanično najljepših zaliva na svijetu.
S jedne strane ostrva Sveti Marko bilo je kanda besplatno sidrište množine luksuznih jahti, a s druge strane prvo klasno razdvajalište Bokelja, luksuzno naselje i megamarina, Porto Montenegro. Kako taj porat opisati na malo prostora? Dužinski metar megajahte – milion evra.
Tokom druge flaše bijelog brodili smo duž obala idiličnog unutrašnjeg zalivskog poluostrva Vrmca.

Prvo i drugo istorijsko oplovljavanje Boke Kotorske Zvuči kuriozitetno, ali niko, da se zna, nije oplovio vijugave konture Boke Kotorske do 2011, kada su Vlatko Ignatoski i Bokelj Miro Marušić, članovi ekipe „Obala naših unuka“, u sklopu istoimenog međunarodnog projekta, snimili liniju Boke Kotorske i Crnogorskog primorja u HD tehnologiji. Za taj podvig saznali smo neposredno uoči druge cirkumnavigacije! Četvoročlana posada jedrilice „Bavižela“ pak, koju sam okupio kao ideolog „Bokeljske ekspedicije 2016“, oplovila je 27. avgusta 2016. godine Zaliv uz oficijelni narativ: „Oplovljavanje prirodnih i kulturnih znamenitosti Boke Kotorske prije njihovog uništenja neznanjem i novcem.“ Članovi posade, u jedrilici nazvanoj po pitomom peraškom vjetru, bili su kapetan Zlatan Zlatković, jedriličar i svjetski putnik s preko milion kilometara u točkovima (Beograd); Milan Todorović, izdavač, čovjek koji je na jedrenjaku preplovio Pacifik (Beograd); Siniša Luković, novinar i publicista, najbolji poznavalac prugastoplave istorije jedinog fjorda na Mediteranu (Tivat), i ja, pisac (Herceg Novi). Svi smo mi, članovi „Bokeljske ekspedicije 2016“, bili uniformisani u mornarske majice, hranili smo se tunom iz konzerve, hlebom i voćem, a na rtu Gospa od Anđela dobili smo litar mostarske „Žilavke“ od Mira Marušića – prvog Bokelja koji je oplovio Boku. Plovidba vijugavim zalivskih konturama jedrilicom „Bavižela“ trajala je 15 i po sati

Budući odličan pojac, otac Niko je zapjevao, klapski: – Ju te san…
A mi smo otpjevavali: – Ju te san se, zaljubija.
I onda zajedno: Druge ne bi, poželija… I dalje. Ljubavna pjesma, u obliku pisme, orila se Zalivom. Za njom druga, i sve tako, iz tri grla.
Ušli smo u tjesnac Verige, između rtova Sv. Nedjelja i rta Opatovo, gdje je Zaliv najuži i gdje je sićušna Crkva Gospe od Oriza na mjestu na kom se u legendarnim davninama nasukao jedrenjak pun pirinča.
Ušli smo u dio Zaliva koji je pod protektoratom Uneska. A i tu se gradi kao da Unesko ne postoji. Ili kao da nikog nema ko bi Unesku mogao da dojavi.
Unutrašnji dio Boke sa Kotorom kao turističkom mekom, Perastom kao baroknim biserom, Dobrotom kao naseljem punim kapetanskih kamenih kuća i palata – ima inu vibraciju, kulturološki je drukčiji, s više vidljive Venecije, s potisnutim pravoslavljem i ušuškanom između rimokatoličkih crkvi prvom kopijom Njegoševe kapele u Prčanju, s mnogo evidentnog novca uloženog u nekretnine koje sežu do opasno okomitih kaskada, elitni je dio jedinog fjorda na Mediteranu. Kada kažem elitni, tada mislim da će svaki sezonski stanovnik Porto Montenegra ili Luštica Beja, doći na poklonjenje Kotoru.
Kotor bi trebalo da bude glavni grad Boke. No ni sa jedne strane ulaska u Boku ne piše: Boka Kotorska. Umjesto da kotorski vlastelini finansijski kolonizuju nekadašnju varoš Podgoricu, podgorički su političari sebi vremenom finansijski podredili Kotor. Grad sa fortifikovanim brdom iznad jezgra što ga je Stefan Nemanja zvao slavnim, stonim i ljubljenim, sada je montenegrizovan, kroatizovan i umnogome inostran vlasništvom. U Kotoru stoluju biskup i hrvatski konzul, tu je masonska loža, tu je špijunsko poigrište, dok Bokokotorskog arhijerejskog namjesništva, gle, više nema (ukinuo ga pok. mitropolit crnogorsko-primorski).
Pobratim posestrimi Veneciji, Kotor je civilizacijska oaza u kamenoj pustinji, iz koje mu stalno dolaze nove generacije da bi ga osvojile. Zašto Kotor, kome se slatke vode ljeti zaslanjuju, dopušta sopstveno razvodnjavanje, zašto se ne brani? Biće zato što je i on obolio u epidemiji tokom koje su postradali svi umovi s bijelim bubrezima koji su promišljali globalno a djelovali lokalno. Podgorica će upropastiti Kotor. Crna Gora ne zna da ima izlaz na more.

Brodski sonar Brodić oca Nika imao je sonar, pa smo, zapričani, sve vrijeme bacali pogled na trenutnu dubinu, izgled morskog dna i na jata riba iznad kojih smo prolazili. Do tog sam trenutka mislio da je more postalo bunar, što se riba tiče. Pa, iako nije bilo izlovljeno, po riječima ne samo ribara nego i dobrovoljnog vatrogasca, svestranog oca Nika, more su stale da naseljavaju ribe koje je sve teže uloviti. Proporcionalno tehnici, koja ih kao uvijek gladne pronalazi u nevelikim zalivskim dubinama, postale su mudrije.

U brodiću smo pred Kotorom nazdravljali. To je moj rodni grad. Viktorija i ja živjeli smo godinama u kamenoj kući na obali mora i uspavljivali se šumom talasa. Planina Pestingrad uvijek je, kao Ararat, sidrila oko sebe oblake. Na dva metra razdaljine prošli smo pored jedrenjaka-kruzera u kotorskoj luci i nastavili dalje…
Zajedno s nama, oko Boke, plovile su Bogorodica Trojeručica i neke druge male ikone, s namjerom da i one učine cirkumnavigaciju. Tokom „Bokeljske ekspedicije 2016“ fototipsko je izdanje prvog Njegoševog Gorskog vijenca iz 1847. g. zajedno s posadom oplovilo Zaliv, dočim su ovoga puta ikone bile te koje su u litijskom poretku, zdesna nalijevo, pod nebeskom kupolom, same sebe osveštale plavo-bijelim iskustvom.
Za razliku od prve i druge cirkumnavigacije tokom kojih je bilo izlazaka na kopno, treća cirkumnavigacija obavljena je bez izlaska, što podvigu daje dodatnu čaroliju unutar navigacije po kori od oraha.
Tokom druge oplovidbe, u moru temperature 26 stepeni, između Orahovca i Perasta su se, s vinom u rukama, okupali kapetan, otac Niko, i Viktorija. Prva žena koja je, da se zna, učinila nautički đir po Zalivu.
Plovidba između Perasta i tamošnja dva ostrva, Svetog Đorđa i Gospe od Škrpjela, nastavila se vodama Risanskog zaliva, sve po obodu, pa pored Turskog rta ponovo moreuzom Verige, do Tivatskog zaliva, i kumborske tačke iz koje smo krenuli okolo.
Pominjali smo u priči patrijarha srpskago, gejeve, Miholjsko ljeto što slijedi, kad i veliki rat pred nama.
Plovidba vijugavim zalivskim konturama u dužini od oko 100 kilometara trajala je devet sati, brzinom od šest nautičkih milja (1852 m).
Tročlana posada obišla je zalivski kosmos kao starosjedilačka narodna straža. Opazili smo metastaze Boke Kotorske na svim mjestima gdje su se, razmičući drevni način postojanja, silom umetnuli luksuzni rizorti. Gore od toga – što može biti samo smrt zapravo – jeste orijentacija svih zalivskih komunitadi prema geopolitički samoubistvenoj Podgorici.

Programski format Svetionika jeste da bljeska s upravo bokokotorske nulte nadmorske. S jedine geografije na svijetu na kojoj naš narod i dalje živi uz more