KAKO SE JAVLJA MRŽNJA PROTIV SRBA?

Ustaštvo i tragično srpsko državno povezivanje s Hrvatima (2)

Širi okvir političke mržnje dela hrvatskog stanovništva u Monarhiji dala je Rimokatolička crkva s podrškom Vatikana. Sredinom 19. veka ona Srbe označava „remetilačkim činiocem“, „šizmaticima“, „bizantincima“, „razbojnicima“. Mogućno je da je omraza tekla iz nacionalne zavisti. Srbi su u Monarhiji bili uspešni u trgovini, zanatstvu i bankarstvu. Negde se pominje biografski činilac: navodno Starčevićevu mržnju prema Srbima proizvelo je odbijanje Beogradskog univerziteta da ga primi na mesto profesora

Jače korene hrvatske mržnje koja će prerasti u ustašku genocidnu ideologiju treba potražiti na drugom, susednom mestu. Tokom druge polovine 19. veka u hrvatskom delu Monarhije je pripreman idejni, rasistički ustaški pokret, koji će 1941. omogućiti genocid. Za genocid je potrebna idejna priprema, prvo se pisalo o Srbima kao pasmini, onda su stvarane političke stranke, ideologija mržnje je širena u javnosti i na kraju je došlo do logora, ubijanja i genocida. Skerlić je zapisao već 1912. godine da „znatan deo Hrvata još živi u njegovim (Starčevićevim – Z. A.) idejama“. Međutim, sa stvaranjem Kraljevine SHS, rasplamsale su se ustaške ideje i uvećavanje broja onih Hrvata koji ih prihvataju.
Na ujedinjenju najviše su radili Jugoslovenski odbor (Ante Trumbić) i Narodno vijeće SHS iz Austrougarske monarhije, strani činioci, i Vlada Srbije. Nazaslužniji su u „zalaganju“ Jugoslovenski odbor a za „odluku“ Vlada i Skupština ratujuće Srbije. Dvojica Hrvata iz Jugoslovenskog odbora posebno. Ante Trumbić (1864–1938) pripada onoj hrvatskoj struji koja se zalagala za jugoslovensku opciju. Kao predsednik Jugoslovenskog odbora (predstavničko telo Hrvata, Srba i Slovenca iz Habzburške monarhije) zalagao se kod srpske Vlade i sila Antante za ujedinjenje. Pred smrt je Srbe nazivao „balkanskim hibridom Slovena i Turaka“, dok su Hrvati i Slovenci „čisti zapadnjaci“. A Crnjanski piše da 1934. godine, trideset godina posle Krfa, Trumbić „tapka najvišim idealima frankovluka“. Frano Supilo (1880–1917) sa Antom Trumbićem takođe se zalaže za projugoslovensku politiku Hrvata. Jedno vreme predvodi hrvatsko-srpsku koaliciju. U emigraciji jedan je od osnivača Jugoslovenskog odbora.
U toku Prvog svetskog rata u Niškoj deklaraciji od 7. 12. 1914. određuju se ciljevi rata – „oslobođenje i ujedinjenje sve naše neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca“, dakle reč je o jugoslovenskom, a ne srpskom ujedinjenju. Te ciljeve Vlada Srbije potvrđuje i u Krfskoj deklaraciji sve sa verom da se radi o „jednom narodu sa tri imena“.
Jugoslovenskom zanosu sa srpske strane doprineo je dogovor oko jezika. Afirmaciji je značajno doprineo Bečki dogovor o srpskohrvatskom jeziku iz 1850. godine. Pitanje jezika je tačka povezivanja, ali i tačka razdora s hrvatskom kulturom ceo vek. Najjači izvor konfliktnosti sa hrvatskom kulturom bio je jezik, pa tek potom različiti verski sistemi. Jugoslovensku ideju su branili srpski intelektualci pre i posle 1918: Daničić, Skerlić, Andrić, Crnjanski, Mitrinović, a od Hrvata Tin Ujević, Matoš. Ali „srpsko jugoslovenstvo“ kod drugih naroda izaziva antijugoslovenstvo i antisrpstvo.

Pobedila je struja srpsko-hrvatske političke saradnje uoči Prvog svetskog rata i stvaranja Kraljevine SHS, a nasleđe hrvatske mržnje na Srbe je minimalizovano ili prećutano. Srpski političari nisu uvideli zlokobnu suštinu rasističke i šovinističke ideologije Starčevića, Kvaternika, Franka i drugih. U Kraljevini SHS posle 1918. godine jačaju hrvatske antisrpske ideje i pokreti. U senci borbe za federalizaciju širi krila ustaški pokret u zemlji i inostranstvu. U Musolinijevoj Italiji deluje oko 2.000 ustaša. Ubijeni su hrvatski poslanici u Skupštini 1928, a kralj Aleksandar 1934. Optužuju se Srbi za hegemonizam i unitarizam. Jačaju frankovluk, „Eugen“, Perčević, Kvaternik, Sarkotić, Pavelić, Pečec. Frankovluk je naziv za pristalice Frankove rasističke hrvatske politike prema Srbima. To je onaj element, zapisao je Crnjanski 1934. godine, „koji je i pre rata mrzeo Srbiju gore nego vraga i koji je i sada mrzi“. A u tekstu „Do toga mora doći“ piše da su Srbi u Kraljevini dovedeni u poziciju da 15 godina slušaju frankovačke zahteve. „Zar nisu obrnute uloge, zar srpstvo s dana u dan nije samo zato tu da sluša kako mu frankovačka diplomatija stalno preti, kako od rane zore do mrklog mraka ima da odgovara i da kao bena pravi ljubazno lice klevetama, zahtevima, bezobraznim izvikivanjima, izvoljevanjima. Izgleda kao da je sudbina srpska da pita: da li će to da se svidi gospodi frankovcima i kao da je aksiom postojanja i boljitka srpstva ljubav sa droljom frankovluka.“
Tragičnost jugoslovenstva bila je u tome što je nova država, Kraljevina SHS, bila oprečno shvatana među Hrvatima, ali i Srbima. Činjenica je da je 1918. stvorena država koja je omeđila stolećima podeljen politički prostor, a u tim podelama nalazile su se nepremostive razlike. Dakle, desio se „sudbinski idejnopolitički zaokret“: u stvaranju Kraljevine SHS pobedila je hrvatsko-srpska koalicija, a u Kraljevini Jugoslaviji vaskrsla je ustaška ideologija i na kraju pobedila.
Linija hrvatskog ustaštva nastavila se u toku rata 1941–1945 (genocid, Jasenovac) i posle rata u komunizmu sve do 1992. godine kada Hrvatska postaje nezavisna priznanjem Nemačke i Vatikana. U toku Drugog svetskog rata dr Juraj Krnjević, član jugoslovenske vlade u Londonu, odbija da prizna ustaške zločine i genocid nad Srbima. Na memorandum Srpske pravoslavne crkve o ustaškim zverstvima on odgovara da je to vređanje hrvatskog naroda. Slobodan Jovanović je uočio da je Krnjevićev cilj nezavisna hrvatska država oslobođena od jugoslovenstva i komunizma. Istovremeno je Krnjević ubeđivao Engleze o Velikoj Hrvatskoj.
I konačno Franjo Tuđman je izgovorio pobedničku rečenicu HDZ-a uoči višestranačkih izbora 1991. godine: „NDH nije bila samo puka kvislinška tvorba i fašistički zločin već izraz kako povijesnih težnji hrvatskog naroda za svojom samostalnom državom, tako i spoznaja međunarodnih čimbenika.“ To je rekao nekadašnji hrvatski partizan i komunista.
Pored ideologa ustaške i neoustaške ideologije treba dodati i negovanje kolektivne memorije u Hrvatskoj. Sve značajne ličnosti ove ideologije dobile su svoje ulice, od Ante Starčevića do Franje Tuđmana, svoje spomenike, neka imena su dodata institucijama. A s druge strane minimalizuje se srpski činilac u Hrvatskoj, zločini i genocid takođe i gotovo jednovekovna težnja da se reši srpsko pitanje likvidacijom ili proterivanjem.

SRPSKI PREVID Šta su Srbi prevideli prilikom stvaranja Jugoslavije? Gde se nalazi njihova istorijska državna zabluda? Kako su Srbi dopustili da budu „prevareni“ državno i politički? Kako su Srbi uleteli u zamku ustaštva?
Na hrvatskoj političkoj sceni nekoliko decenija uoči stvaranja Jugoslavije deluju dva ideološka, nacionalna i politička tabora: jedan je antisrpski (šovinistički i rasistički), drugi je prosrpski. Prvi predvode Starčević, Kvaternik, Frank, Pilar, a drugi braća Radić, Trumbić, Supilo.
Drugi politički tabor među Hrvatima nije bio antisrpski pre stvaranja Kraljevine, ali je u novoj državi slabilo njegovo jugoslovenstvo i odanost novoj državi: Radićeva borba za federalizam, Maček, Banovina Hrvatska 1939. godine, Hrvati u izbegličkoj vladi, svi rade za hrvatske interese. I pored hrvatskog političkog rada za hrvatske interese, Slobodan Jovanović piše uoči Drugog rata da Srbi imaju dva zadatka – da čuvaju Jugoslaviju i da brinu o svojim interesima, a da svi drugi štite samo svoje nacionalne interese.
Srbi, a to su političari i intelektualci, ni pre ni posle 1918. nisu politički ozbiljno razmotrili stanje i kretanje u političkoj stvarnosti. Srbi nisu uvideli duboko i snažno delovanje katoličke crkve i njenu borbu protiv pravoslavne crkve, borbu za pravoslavne duše da se priklone „pravoj veri“. Nije moguće da nisu znali za proces pokatoličavanja Srba.
Srbi nisu predvideli rad „Crno-žutog pauka“, poražene Austrougarske protiv Srbije. Politički mrtvac nije sahranjen i delovao je svom oštrinom protiv srpskih nacionalnih interesa. Srpski politički um nije računao na antisrpski rad Kominterne. Ovaj komunistički međunarodni savez takođe se pridružuje hrvatskim optužbama Srba. U njenim dokumentima se optužuje celi srpski narod! U rezoluciji na 5. kongresu navodi se da je „Jugoslavija produkt imperijalističkog rata u kojoj se kao vladajuća nacija javlja srpska (podvukao Z. A.), koja ugnjetava sve ostale nacije“. A jugoslovenski komunisti osnivaju 1937. godine KP Hrvatske i Slovenije, ne i Srbije (tek u maju 1945).
I konačno nisu računali na one Srbe koji su optuživali Srbe (S. Pribićević, M. Đurčin, Miloš Bogićević…). A morali su da znaju za jednog Jovana Damjanića iz 1848/1849, Srbina koji je postao mađarski general Janoš Damjanič i koji je ostao zapamćen po neviđenoj mržnji prema svom srpskom rodu. Morali su znati za Đorđa Nastića, kršteno ime Risto (1884–1919), koji je bio austrijski špijun, a u početku član nacionalnih srpskih organizacija. Moralo se takođe znati o Milošu Bogićeviću, poslaniku Srbije u Berlinu od 1907. do 1914. godine, koji je izveštavao Nemce o tajnim sporazumima Srbije i podupirao strane optužbe o „krivici“ Srbije za rat 1914. godine.

SRPSKA ZABLUDA Šta možemo da mislimo o kobnom, nesrećnom razdoblju srpske istorije od 1918. do 1991. godine, o jugoslovenskoj državnoj avanturi, političkom savezu s Hrvatima? Srbi nisu pokazali da poseduju onaj deo političke mudrosti koji se tiče procene nacionalnih idejno-političkih nasleđa, kao ni budućih državnih rešenja. Srbi „nisu promislili sve posledice“ stvaranja Kraljevine Jugoslavije.
Najjači udarac srpska nacionalna ideja doživela je s jugoslovenstvom početkom 20. veka, stvaranjem nove nacije. Veća privrženost jugoslovenskoj naciji nego srpskoj bila je značajan činilac ove misli. Srpska nacionalna elita je stala na branik te države od 1918. do 1991, što je nacija platila ogromnom cenom. U svim kriznim razdobljima, čak i posle ustaškog genocida, delovi političke i intelektualne elite beskompromisno su branili jugoslovenstvo – ideološki i državotvorno.
Tvrdnja da je jugoslovenstvo najveća srpska politička zabluda, da su Srbi državno potrošili uludo jedan vek, mogla bi se osporiti iskazom da je reč o naknadnoj pameti. O prošlim događajima se razmišlja na više načina, a jedan je i ovaj koji se omalovažava kao naknadna pamet. Zašto? O političko istorijskim događajima se razmišlja o uzrocima, tokovima i posledicama, ali i o „mogućnostima“ drugačijeg ishoda. (Šta je moglo da se dogodi a da ne dođe do Prvog ili Drugog svetskog rata – pitanje je takođe za „naknadnu pamet“). Ali jedan produbljen pogled na političko-nacionalna kretanja u drugoj polovini 19. veka u Austrougarskoj, na delovanje Rimokatoličke crkve, na pisanje šovinističkih tekstova Starčevića, Kvaternika, Franka, i rad njihovih stranaka, moralo je da bude upozorenje. Moralo je da se promisle sve tendencije takvih kretanja.
Srbi su zakovali svoj pogled za one hrvatske političare koji su podržavali ujedinjenje „jednog plemena sa tri imena“. U stvaranju Jugoslavije pobedila je hrvatsko-srpska koalicija iz Austrougarske monarhije (Jugoslovenski odbor). Međutim, posle 1918. sve više jača ustaška hrvatska politika među Hrvatima i evropskim državama (totalitarna Italija i Nemačka). Ono što se nije videlo pre 1918. videlo se posle, ali je bilo kasno. Crnjanski piše u „Idejama“ o frankovluku, „austrijanštini“ koja sipa „mržnju na Srbiju“. U tekstu „Eugen“ 1934. da je to „omiljeno ime hrvatskih frankovaca… inkarnacija frankovluka, mržnje na Srbiju, na sve što je narodno, a naročito na seosko, naše, seljačko“. Ali ta mržnja nije rođena u Kraljevini SHS. „Eugen, to je uostalom isto tako davno izvor svih kleveta protiv srpskog naroda kroz čitav 19. vek.“
Dakle, moralo se znati za frankovluk i pre 1918. godine. Ko je „krivac“ za ovakvu istorijsku stranputicu? Može se personalizovati odgovornost, ali dublji razlog je u jednom, nazovimo to, srpskom načinu političkog mišljenja ili onome što je deo političke kulture.
U političkom delovanju Srba previše je jakih emocija, a politički prvaci, kao i verno članstvo, trude se da ih iskoriste za svoje praktične partijske potrebe. Na toj osnovi raste „hipertrofija ličnog ja“ u političkoj kulturi u kojoj je lično i grupno jače od opšteg interesa, nadmudrivanje iznad razložnosti, nezajažljivost za slavu i moć iznad socijalne racionalnosti političke odgovornosti. Političke emocije slabe razum i političku mudrost a sve to utiče na državno-političke odluke od dalekosežnog značaja. Na jednom mestu Crnjanski je napisao da se u međuratnom periodu „u srpskoj politici mrzi bezumno“. Okolnost da je ličnost političara i njegovih pristalica u središtu javnih i privatnih debata i da je kao takva važnija od odnosa prema državi, od ideja, načela, vrednosti za koje se zauzimaju, nedvosmisleno upućuje na zaključak o neshvatljivo visokom učešću emocionalno-voljnog faktora u srpskoj politici. A kad je biografija političara osnovni instrument borbe za vlast, provala emocija i volje je neminovna. To je glavni razlog zašto u srpskoj političkoj kulturi nije bilo onog kvaliteta politike koji se utemeljuje na činjenicama društvenog života, na realnom poznavanju situacija, proceni spoljnopolitičkih tokova, karaktera ljudi. Politika (političari) rešava temeljne probleme naroda, ona treba da otvara perspektive, a vlast je samo instrument da se dobri ciljevi ostvare. Borba za vlast bila je osnovna preokupacija većine srpskih političara tokom dva poslednja veka. S kakvim strastima i voljom za moći oni treba da odlučuju o pravcima razvoja srpskog naroda? S mržnjom, besom, pretnjama, zastrašivanjima?
Srpski političari nosili su u sebi višak osećanja, manjak smisla za realnost i problematične političke planove. Slobodan Jovanović je tačno primetio da u međustranačkoj borbi izbija na videlo „naša plahovitost i isključivost. Otuda i sklonost ka jednostranim i preteranim odlukama“. U novijoj srpskoj kulturnoj istoriji ako uporedimo politiku s drugim delatnostima – privredom, naukom, vojskom, umetnošću, sportom – lako ćemo zaključiti da je najslabija po kvalitetu, rezultatima i ličnostima.
Kada se podvuče crta ispod izgubljenog državnog veka, možemo da zaključimo da su, istorijski gledano, srpski političari pokazali tri osnovne slabosti. Prva je odsustvo vizije srpske države (srpsko-jugoslovenska); druga je odsustvo prednosti nacionalnih interesa nad stranačkim; treća, jedan violentan nacionalni karakter koji sprečava uspostavljanje saradničke kulture o najvažnijim pitanjima i političke rasprave bez mržnje i zlobe.
I da se, na kraju, podsetimo reči Crnjanskog iz 1934. godine: „Najveća greška i nesreća naša, sa nacionalističkog gledišta, pre sedamnaest godina (1918 – Z. A.), nije bila u tome što smo se ubrzo našli pred novim teškoćama, nego u tome što nije jasno rečeno da ima pobeđenih i pobednika.“ Koji se amblemi iz 1918. godine mogu porediti sa srbijanskom državom, vojničkim zastavama, imenom, međunarodnim ugledom Srbije, svim tim duhovnim i političkim i moralnim kapitalom? A za ovih 15 godina „jugoslovenskog bridža srpska strana je stalno gubila, od nje se tražilo sve, a kojoj se nije davalo ništa“.
A ta dosadna komedija, zaključuje Crnjanski, završiće se još jednom kao srpska tragedija. I dogodila se ne jednom već dva puta, 1941. i 1991. godine. Srpski politički um je uzeo 1914–1918. u državno razmatranje onaj tabor hrvatske politike koji je optirao za hrvatsko-srpsku koaliciju u Austrougarskoj monarhiji. Bio je potpuno slep za hrvatsku ustašku ideologiju sa Starčevićem, kao i za delovanje Rimokatoličke crkve pre stvaranja nove države. A posle 1918. godine ustaško krilo je nastavilo da se širi u Kraljevini SHS, a prosrpska hrvatska politika laganim koracima se približavala frankovluku. Ustaše su delovale silom, oružjem, a radićevci i mečekovci, kabinetski, dogovorima i parnicama. Cilj im je bio isti: samostalna Hrvatska. A nama Srbima preostaje da duboko promislimo sopstveno političko biće, kako nam se ovakve nacionalne tragedije, ovakvi nesrećni državni savezi sa neprijateljskim nacijama, ne bi ponovili. Nadajmo se da će Srbi menjati jedan veći deo sopstvene političke kulture u kojoj će mišljenje o državi i naciji biti daleko iznad ostrašćene borbe za vlast.