BRANISLAV STANKOVIĆ – Srbi, Hrvati i kultura sećanja

Posle svega, danas možemo samo sa setom da se sećamo reči koje je povodom sukoba koji su izbili između Srba i Hrvata prilikom otkrivanja spomenika pesniku Osmana 1893. godine, grof Frano Gundulić, tadašnji čelnik Dubrovnika i potomak slavnog pesnika izjavio: ,,Koliko ja znam, u kućama naših starih nikada se nije pričalo o hrvatstvu u Dubrovniku već o srpstvu“

Branislav Stanković rođen je 1967. u Šapcu. Od 2001. do 2004. godine rukovodio je etno-parkom Sovljak u Mačvi koji je u tom periodu revitalizovan. Od 2005. do 2014. bio je direktor Narodnog muzeja u Šapcu. Kao viši kustos danas radi u Narodnom muzeju u Šapcu.
Autor je knjiga: Mačva u Drugom srpskom ustanku; Srbi u Drugom svetskom ratu; Suffering of Šabac and Mačva in the Great war; Zvonari slobode; Izgubljeno nasleđe – dubrovački Srbi; Slika jednog grada, Neviđeni Beograd u objektivu Riste Marjanovića.
Autor je šesnaest izložbi od kojih navodimo: Janko Veselinović – život i delo (povodom stogodišnjice smrti pisca), Nemački propagandni plakat u Srbiji 1941–1945, Mali veliki Pariz – uticaj francuske kulture na društveni i kulturni život Šapca od XIX veka do početka Drugog svetskog rata, Nemojte nas zaboraviti, Srpski sanitet 1914–1918, Zvonari slobode – Mihajlo Pupin i Sveti vladika Nikolaj, O jednoj mladosti… Snimio je dokumentarni film Janko, drugo ime Mačve. Povodom stogodišnjice obeležavanja završetka Velikog rata 2018. u Parizu je predstavio projekat Nemojte nas zaboraviti. Dobitnik je nagrade „Mihailo Valtrović“. [restrict]

Da krenemo od simbolične činjenice strahotnog dejstva. Autor hrvatske himne je Josif Runjanin, Srbin, a himna je, u 19. veku, prvi put izvedena u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Glini, gde je 1941. godine ustaška horda izvršila pokolj pravoslavnih Srba. Tu, na mestu hrama, sada stoji „Hrvatski dom“. Kako je sve to postalo moguće?
U drugoj polovini XIX veka poklopili su se interesi bečkog dvora, hrvatskih šovinista predvođenih Antom Starčevićem, vođom Hrvatske stranke prava, i Vatikana, koji je još od pre raskola 1054. godine imao pretenzije da se širi na Istok. Te pretenzije nisu, kao što vidimo, prestale do danas. Na prvoj liniji fronta, nasuprot ambicija Beča i Vatikana, stajali su Srbi, koji su od strane svojih neprijatelja definisani kao remetilački faktor. Hrvatski filolog Tomo Maretić jednom prilikom je izjavio: „Starčević je paklenom mržnjom mrzeo Srbe i tu mržnju ulivao je tri decenije u veliki broj Hrvata.“ To je omogućilo da se od jednog dela Hrvata načini oružje, kojim će se velike sile poput Vatikana i Beča, a kasnije i Kominterne, obračunati sa Srbima. Kada imate tako moćne mentore, moguće je da svoju srbofobiju razvijate neometano i nekažnjeno čak i za tako užasan zločin koji se dogodio u glinskoj crkvi. Tu su Srbi, takoreći, ritualno ubijani po svedočenju Hilmije Berberovića, jednog od ustaških koljača, i Ljubana Jednaka, jedinog koji je preživeo pokolj. Hram je spaljen ubrzo posle tog zločina i nikada na tom mestu nije obnovljen. Naprotiv, danas se na njegovom mestu nalazi zgrada „Hrvatskog doma“ podignuta nakon Drugog svetskog rata, u doba komunizma. Na osnovu ovih činjenica mogli bismo izvući zaključak da između hrvatskih ustaša i hrvatskih komunista u odnosu prema srpskom narodu nema skoro nikakve razlike, osim u načinu i intenzitetu sprovođenja jedne te iste politike zatiranja Srba na zamišljenom prostoru hrvatskog državnog prava. Njihovi najbolji i najverniji saradnici na tom poslu su, od kongresa KPJ u Drezdenu pa do danas, srpski komunisti i titoisti, koji su omogućili da se dešavaju ovakva i slična nepočinstva, a da do sada srpske žrtve budu neprebrojane, što je širom otvorilo vrata za razne manipulacije na tom polju.
U komunizmu sve je činjeno da se zaboravi da su postojali Srbi rimokatoličke vere, naročito Dubrovčani, i da se njihov spomen zatre. Iako spev „Osman“ Ivana Gundulića podrobno opisuje sudbinu starca Ljubdraga, potomka despota Đurđa Brankovića, i njegove kćeri Sunčanice, Gundulić, koji nema nikakve veze sa Hrvatima, proglašen je Hrvatom. O čemu je tu reč?
Da je Dživo Gundulić srpski pesnik, to su Dubrovčani i znali i osećali. Inicijativu za podizanje njegovog spomenika u Dubrovniku je pokrenula Srpska dubrovačka omladina 1880. godine. Novac za podizanje spomenika sakupljan je po svim srpskim zemljama, pa i u mom Šapcu. Najveći novčani prilog dao je Aleksandar Obrenović. Staro dubrovačko plemstvo u svakoj prilici potvrđivalo je svoju pripadnost srpskom nacionalnom korpusu. Dubrovnik je bio uporište Srba katolika, kojih je bilo u celoj Dalmaciji; Dubrovniku, Cavtatu, Šibeniku, Zadru, Splitu… Među kojima su se isticali Medo Pucić, Luko Zore, Marko Murat, Ivo i Lujo Vojinović, Antun Fabris, Valtazar Bogišić, Ivan Stanojević, Matija Ban, Milan Rešetar… i mnogi drugi. Austrougarski popisi iz 1890. i 1900. godine pokazuju da se 87% stanovništva Dubrovnika i okoline izjasnilo da govori srpskim jezikom, ostali su govorili: italijanskim, nemačkim, ruskim, češkim… i nijedan jedini čovek nije se izjasnio da govori hrvatski. Mogli bismo sebi, povodom ovih popisa, postaviti pitanje kako smo stigli do tačke da se danas u Dubrovniku niko ne izjašnjava da govori srpski već hrvatski, iako je reč o istom jeziku kojim su Dubrovčani govorili i u vreme pomenutog popisa. Verujem da su temelji rasrbljavanja Srba katolika udareni na „Prvom hrvatskom katoličkom kongresu“ održanom početkom septembra 1900. godine Zagrebu. Na kome je pored ostalog zaključeno da širenje rimokatoličanstva treba sprovesti kroz jačanje hrvatstva, što je između ostalog značilo i da svi katolici moraju biti Hrvati. Cela priča je dobila neslućene razmere u obe Jugoslavije, naročito u drugoj. O tome svedoči slučaj jedne knjige profesora Pavla Popovića. Naime, Popovićeva knjiga Pregled srpske književnosti iz 1912. godine uvrštena je 1967. u univerzitetsku literaturu, što je bilo dovoljno za ideološku hajku. Knjiga je proglašena šovinističkom jer dubrovačku književnost smatra delom srpske književnosti. Čitava polemika vođena je na stranicama tadašnjeg lista Borba. Pored Popovićeve knjige, u univerzitetsku literaturu bila je uvrštena i knjiga Mihovila Kombola Povijest hrvatske književnosti, koju je u NDH tadašnje ministarstvo prosvete preporučilo kao udžbenik. Setimo se da je ministar prosvete NDH bio i Mile Budak, čije je rešenje srpskog pitanja u Hrvatskoj glasilo: trećinu pobiti, trećinu pokatoličiti, a trećinu proterati. Dakle, knjiga koja je u NDH bila udžbenik uz blagoslov Mila Budaka i njemu sličnih, u komunističkoj Jugoslaviji nije bila sporna, dok je to bila knjiga Pavla Popovića. Ceo slučaj je završen tako što je u maju 1968. godine CK Srbije obavestio Mirka Tepavca da je doneta odluka prema kojoj se dubrovačka književnost „obrađuje kao deo hrvatske književnosti“. Posle svega, danas možemo samo sa setom da se sećamo reči koje je povodom sukoba koji su izbili između Srba i Hrvata prilikom otkrivanja spomenika pesniku Osmana 1893. godine, grof Frano Gundulić, tadašnji čelnik Dubrovnika i potomak slavnog pesnika izjavio: ,,Koliko ja znam, u kućama naših starih nikada se nije pričalo o hrvatstvu u Dubrovniku već o srpstvu“.

Naročiti zločin je hrvatsko prisvajanje Nikole Tesle, sina srpskog pravoslavnog sveštenika i sestrića srpskog pravoslavnog vladike, onog Tesle koji je, u „Njujork tajmsu“, 1934. godine pisao: „Hrvati i Slovenci nisu nikad bili u mogućnosti da se bore za svoju slobodu. Srbi su bili bitke za slobodu i cena oslobođenja plaćena je srpskom krvlju. Svi pravi Hrvati i Slovenci priznaju to sa zahvalnošću…“ Do kada ćemo trpeti „desrbizaciju“ Tesle? Hrvati ga stavljaju na „svoj“ evro, i u EU „strukturama“ pričaju priče o Tesli kao Hrvatu?
Ove godine, početkom juna, navršilo se 130 godina od posete Nikole Tesle Beogradu. Tom prilikom, obraćajući se studentima Više škole, Tesla im je, pored ostalog, rekao: „U vama gledam ja mlado Srpstvo, koje ima da radi na opštem zadatku sviju Srba. Vi ste budućnost Srpstva. Ja sam – kao što vidite i čujete – ostao Srbin i preko mora, gde se ispitivanjima bavim. To isto treba da budete i vi, i da svojim znanjem i radom podižete slavu Srpstva u svetu.“ Ovde je svakako vredno pomena i pismo Tesline rođene sestre Marice Kosanović, koje mu je uputila 25. juna 1894. godine: „Čitala sam onaj tvoj članak o Zmaju preveden u Srbobranu, a Bog ti dao kad si ga onako lijepo elegantno napisao! Ono više vrijedi za Srpstvo nego puno velikijeh dela. Za ovo nekoliko godina od kako ga ti proslavi, poskočilo je Srpstvo u cijeni pred stranijem narodima, a i Hrvati moraju uvlačiti roge u se. Svakako ne smiju ti reći više da si Hrvat, nego svuda vele, ’naš dični, naš veliki zemljak’…“ Ovakvih i sličnih dokaza da je Tesla bio ne samo Srbin već Srbenda ima na svakom koraku, samo ako neko hoće da ih vidi. Ti dokazi su sabrani i sistematizovani u knjizi Hrvatima s ljubavlju, čiji smo autori Aleksandra Ninković Tašić i ja, a koju je objavila izdavačka kuća „Vaskrsenje“. Ova knjiga, pisana hladne glave, čistog srca i mirne savesti, trebala bi za svakog dobronamernog čoveka da stavi tačku na raspravu kom nacionalnom i duhovnom korpusu pripada Nikola Tesla.
U kontekstu ove priče, ne treba zaboraviti i uvek treba iznova ponavljati da su hrvatske ustaše početkom avgusta 1941. godine, gotovo istovremeno kada su obavljale klanje Srba u glinskoj crkvi, u Smiljanu i okolini ubile više od 500 Srba, samo zato što su bili Srbi. Među njima i desetak njih iz familije Tesla. Da se kojim slučajem tog dana zatekao u Smiljanu, sigurno ne bi bolje prošao ni Nikola. Njegov spomenik u Gospiću su srušile hrvatske neoustaše početkom devedesetih godina prošlog veka i skinule natpis sa zajedničke grobnice Smiljančana pobijenih u Drugom svetskom ratu koji do danas nije vraćen. Iako su Teslina kuća i crkva obnovljeni, grobnica je i dalje bezimena, pa turisti koji zbog Tesle obilaze Smiljan ne znaju da su u grobnici mučeničke kosti njegovih srodnika i sunarodnika.
Verujem da bi pored drugih činjenja, za odbranu Teslinog srpstva, blagotvorno bilo da se njegova urna konačno pohrani u Hram Svetog Save, jer Tesla je kao što znate sahranjen po svim pravoslavnim običajima uz melodiju jedne od najlepših srpskih pesama, „Tamo daleko“.
Ivo Andrić, čija ste nacionalna izjašnjavanja kao Srbina dokumentovali fotografijama, svoje srpsko opredeljenje nikad nije menjao. Kako je moguće da se i pojedini Srbi odriču Andrića, pa ga „jugosloveniziju“ i „kroatizuju“. Otkuda toliko duha samoporicanja kod nas?
Onog dana kada smo stvorili Jugoslaviju dobili smo karcinom kao narod, koji je, nakon Drugog svetskog rata, i dolaska komunista na vlast u Srbiju, metastazirao. Njegov uticaj na rastakanje nacionalnog i duhovnog bića našeg naroda je nesaglediv, i Bog sveti zna do kada će se njegove posledice osećati, ako ikada prođu. Samo pod tim i takvim uslovima, tačnije rečeno okupacijom, moguće su ovakve teme i razgovori, u kojima dokazujemo šta je neko, za koga sa sigurnošću znamo da je bistrog uma i čiste pameti, kao Ivo Andrić, koji je sam sebe odredio i u više dokumenata upisao kao Srbina. On se tokom Drugog svetskog rata, pored toga što se u ličnu kartu upisao kao Srbin, upisao i kao ateista, iako se do tada upisivao kao rimokatolik, jer, po njegovim rečima, zbog zločina koji su izvršeni nad Srbima u NDH on nije želeo da pripada istoj crkvi kojoj pripada Alojzije Stepinac koji ništa nije učinio da zaštiti Srbe. Uvidom u njegove autografe videćete da je svoja dela pisao ćirilicom, a jedina stvar koju je sa sobom poneo na dodelu Nobelove nagrade bila je ploča „Marš na Drinu“.
Nažalost, za jedan deo ovdašnje kulturne javnosti, iskorenjene iz bića sopstvenog naroda, nema dovoljno jakog argumenta da odbrani bilo šta što naginje ka srpstvu i srpskom stanovištu. Njihov autošovinizam je obrnuto srazmeran njihovoj kroatofiliji.
Kako drugačije objasniti činjenicu da dvestota godišnjica rođenja najvećeg srpskog pesnika Petra Petrovića Njegoša, o kome je jedan od najboljih eseja napisao upravo Ivo Andrić, gotovo da u Srbiji nije ni obeležena. A iako jeste, bilo je više nego skromno za tako važan događaj u srpskoj kulturi.
Iste te godine u Beogradu je organizovan višemesečni Festival pisca posvećen Miroslavu Krleži, proverenom srbomrscu, zaštitniku Savića Markovića Štedimlije, crnogorskog ustaše i idejnog tvorca Hrvatske pravoslavne crkve u NDH.

Bavili ste se krvavim zločinima habzburške soldateske prema civilima Šapca i okoline u Prvom svetskom ratu. Među najrevnosnijim ubicama Srba tada su bili Hrvati u službi Beča. U Drugom svetskom ratu, ustaše, s befelom Nemaca, opet upadaju u Šabac, i ubijaju Srbe u „krvavom maršu“. Pamtimo li to, ili smo i dalje pod opsenom „bratstva i jedinstva“?
U Šapcu i Mačvi otpočeo je genocid nad srpskim narodom u HH veku. Šabac je u Velikom ratu izgubio polovinu svog stanovništva i gotovo je sravnjen sa zemljom. Postao je simbol stradanja i od predratnog Malog Pariza pretvorio se u srpski Verden. Te zločine su uglavnom počinili Hrvati u austrougarskoj vojsci. Nakon rata, u znak pomirenja srpskog i hrvatskog naroda, u Šapcu je podignut rimokatolički hram Svete Ane. Ništa manje Šabac i Podrinje nisu stradali od Kraljeva i Kragujevca u Drugom svetskom ratu. Dovoljno je da pomenemo jadarska sela Draginac i Cikote. U Dragincu, u oktobru 1941, ubijeno je oko 3.000 civila, najmlađe dete bilo je staro dva dana, a u Cikotama je u jednom danu ubijeno 150 dece mlađe od 15 godina, što je jedinstven primer u toku celog Drugog svetskog rata.
Na vaše pitanje, da li sve ovo pamtimo ili smo i dalje pod opsenom „bratstva jedinstva“, najrečitiji odgovor daće nam primer malog i stradalnog, u oba rata, gradića Krupnja, koji se nalazi nedaleko od Šapca. Naime, njegova glavna ulica i danas nosi ime maršala Tita, austrougarskog kaplara, koji je upravo na tom prostoru ratovao i ubijao naše pretke. U toj ulici, koja je pre dolaska komunista nosila ime počasnog građanina Krupnja Arčibalda Rajsa, nalazi se crkva spomen-kosturnica Vaznesenja Gospodnjeg, u kojoj su pohranjene kosti junaka sa Mačkovog kamena, udaljenog 10 kilometara vazdušnom linijom od te ulice. Polijelej u crkvi napravljen je od srpskog oružja. Na ovu ulicu nastavlja se ulica raspopa Vlade Zečevića, Brozovog ministra, koji je potpisao ukaz o zabrani povratka na Kosovo i Metohiju Srbima koje su tokom rata proterali albanski balisti. Jednom prilikom kada sam u Krupnju skrenuo pažnju na ovaj nerazum, jedan od lokalnih komunista mi je rekao: „Izmestite crkvu“.
Hoće li država Srbija ikada institucionalizovati sećanja na sve ono što smo doživeli od bivše braće? Kada će već jednom prestati svojatanje srpskih velikana od strane onih koji su nastojali i nastoje da Srba u Hrvatskoj nema?
Do institucionalizacije istine o genocidu i tragediji koju smo kao narod doživeli doći će kada se Srbija vrati sebi, a kada će to biti, zavisi od nas. Danas, kada se Jugoslavija raspala, ne postoji nijedan razlog da se ne dozovemo pameti i ne raščistimo sa svim zabludama iz prošlosti. Nažalost, imam utisak da se taj proces presporo odvija, i da ozbiljnog preumljenja nema ni na vidiku. Svakog dobronamernog i za ovu temu zainteresovanog čoveka obeshrabruje činjenica da se na čelu Muzeja žrtava genocida nalaze ljudi koji smanjuju broj žrtava stradalih u Jasenovcu. Na ovo je pažnju skrenula i grupa akademika, ali odziva i smene od strane nadležnih bilo nije. Naprotiv, Muzej žrtava genocida je odlikovan. S druge strane jedan od profesora s Katedre za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu tvrdi da ćirilicu pišu samo ludaci i da su Srbi biološki otpad. A SANU još uvek izdaje Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika.
Sve dok takva klima bude među nama, Hrvati nikada neće prestati da svojataju srpsku kulturnu baštinu. Kada već nismo valjano institucionalizovali brigu o našem stradanju i našem duhovnom i kulturnom prostoru, obaveza je svakoga od nas da je brani i čuva. U toj borbi, naše reči neka budu blage, a argumenti jaki.

[/restrict]