ŠUCKORI KRENULI U DŽIHAD JOŠ 1914

Građa na kojoj se zasniva Stanićeva knjiga objavljena je u listu „Srpska zora“, koji je izlazio u Sarajevu od novembra 1918. do novembra 1922. godine. Sačuvano je vrlo malo primeraka ovog lista u čijoj su rubrici „Zahtijevamo u ime pravde, reda i mira“ objavljene 252 optužnice koje sadrže nekoliko stotina imena srpskih žrtava i njihovih dželata

Odmah posle Sarajevskog atentata Austrougarska je počela da sprovodi najbrutalniji teror, koji je trajao tokom celog Prvog svetskog rata, nad svojim državljanima Srbima iz Bosne i Hercegovine. Bez ulaženja u suštinu tog terora ne može se prosuđivati ni o pokoljima Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ali ni o srpskim stradanjima koja su se desila u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini u ratovima od 1991. do 1995. godine. Značajan doprinos razumevanju tog terora iz vremena Prvog svetskoga rata, koji je osmišljen i sproveden u okrilju Habzburške države, njegovog zamaha i obima pruža knjiga „Pod carskim vešalima: teror nad Srbima u Bosni i Hercegovini 1914-1918. prema izveštajima lista ’Srpska zora’“ istoričara Mileta Stanića koja se nedavno pojavila u izdanju beogradske izdavačke kuće „Svet knjige“.

Tokom Prvog svetskog rata životi Srba u Bosni i Hercegovini nisu imali nikakvu vrednost, ubijani su kao ptice, kao divlje životinje, a da za to niko nije odgovarao. Ceo srpski narod u ovom delu Habzburške carevine bio je podvrgnut sveopštem teroru koji su, uz podršku države, sprovodili šuckori, jedna vrsta milicije zadužene da kontroliše Srbe. Šuckore su činili uglavnom domaći, žitelji Bosne i Hercegovine muslimanske i rimokatoličke veroispovesti. Poticali su iz najuglednijih porodica, a neki od njih bili su državni činovnici kojima je data neograničena vlast. Za njima se povela većina muslimanskog i rimokatoličkog stanovništva, koje je pljačkalo i demoliralo srpske radnje i srpske čitaonice. U to vreme bila je zabranjena ćirilica, spaljivane su ćirilične knjige. Nekim Srbima oduzimano je državljanstvo, a iz Podrinja, kako bi se zaštitila austrougarska granica sa Srbijom, iseljavane su cele porodice i naselja. Zlostavljana su srpska deca, žene i starci, posebno je progonjeno i osuđivano srpsko sveštenstvo. Muškarci su odvođeni u taoce, zatvori su bili puni, osnivani su logori. Mnogi nisu dospeli do zatvora, ubijani su bez suđenja. Neki su se našli pred prekim sudovima, odakle su odvođeni na vešala. O tim zločinima svedoči tridesetak fotografija iz Stanićeve knjige, preuzetih iz Arhiva SANU, koje su snimili predstavnici austrougarske vlasti. Na tim fotografijama su opljačkane i demolirane srpske radnje i čitaonice, grupe Srba osuđenih na vešala, a najviše je fotografija na kojima su vešala sa Srbima i njihovim dželatima.

[restrict]

 Građa na kojoj se zasniva Stanićeva knjiga objavljena je u listu „Srpska zora“. Ovaj list izlazio je u Sarajevu od novembra 1918. do novembra 1922. godine, štampan je prvo tri, a zatim četiri, pa pet puta nedeljno. Sačuvano je vrlo malo primeraka ovoga lista, sve brojeve nema ni Narodna biblioteka u Beogradu. Nedostajući brojevi nađeni su u Univerzitetskoj biblioteci u Banjaluci. „Srpska zora“ značajna je zbog stalne rubrike „Zahtijevamo u ime pravde, reda i mira“, a ti zahtevi, bilo ih je 252, predstavljali su svojevrsne optužnice protiv šuckora koji su terorisali Srbe. Na stranicama ovog lista našlo se nekoliko stotina imena žrtava i njihovih ubica iz svih delova Bosne i Hercegovine. Navedena su brojna imena ubijenih Srba, ili onih koji su preživeli najraznovrsnija mučenja. Opisivane su okolnosti pod kojim su ta zlodela činjena. Navođena su i imena šuckora koji su podeljeni na „zločince“ i „zlikovce“, prvi su bili ubice, a drugi su se istakli u premlaćivanju i ponižavanju Srba, bez obzira na pol i uzrast, pljačkajući i uništavajući njihovu imovinu. Pored pojedinaca, teroru su bile izložene i cele porodice, pa i naselja. Optužnice sa stranica „Srpske zore“ prvo su upućivane Centralnoj vladi u Beogradu, a posle Narodnom vijeću u Sarajevu. „Zahtjevima u ime pravde“, koje su potpisivali svedoci šuckorskih zlodela, upozoravala se nova vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca da mora da izvede pred sud šuckore na čijim je rukama bila krv, ili su se isticali u teroru nad Srbima.

Da bi se razumeli uzroci tadašnjih, ali i potonjih stradanja bosanskohercegovačkih Srba, Mile Stanić predočava jedan vrlo važan u istoriografiji nekorišćen podatak: bosanskohercegovački muslimani sprovodili su teror nad Srbima uz blagoslov austrougarske vlasti, proglasivši ga kao džihad, kao Sveti rat. Stanić navodi opširan izveštaj iz „Sarajevskog lista“, zvaničnog glasila Zemaljske vlade u Sarajevu, od 12. decembra 1914. godine, pod naslovom „Proglašenje džihada u Bosni i Hercegovini“, gde je saopšteno da se prethodnog dana u sarajevskoj Husrev-begovoj džamiji i u njenom dvorištu okupilo oko tri hiljade ljudi među kojima je bilo i austrougarskih vojnika muslimanske veroispovesti, pristiglih iz obližnjih garnizona. Ovaj skup sazvao je verski poglavar, reis-ul-ulema Mehmed Džemaludin Čaušević (1870–1938). Okupili su se i verski prvaci, muftije sarajevskog, mostarskog, tuzlanskog, bihaćkog, travničkog i banjalučkog okruga. Na tom skupu obelodanjeno je da bosanskohercegovački muslimani kreću u džihad, čiji su ciljevi bili istovetni sa tadašnjim ratnim ciljevima Habzburške monarhije. U poslanici upućenoj Islamskom mešihatu i bosanskom reis-ul-ulemi navodi se: „Pravednim je sudom istorije utvrđeno da je Rusija zločinački neprijatelj islama i neumitni dušmanin islama. Rusiji su se u tim njenim podlim ciljevima i zločinačkoj politici pridružili još Engleska i Francuska sa svojim pomoćnicima, podupiračima.“ Među tim „pomoćnicima i podupiračima“ bila je i Kraljevina Srbija. Na ovom skupu podršku džihadu dao je i dr Safet-beg Bašagić, predsednik Bosansko-hercegovačkog sabora, i ostali visoki dužnosnici muslimanske veroispovesti, kao i predstavnici begovskog staleža, begovata. U to vreme ni Vatikan nije sedeo skrštenih ruku, stavio je pod svoju kapu Unijatsku crkvu, čiji su vernici uglavnom bili Ukrajinci koje je Austrougarska naselila u Bosnu.

Džihad je poveden protiv nezaštićenog srpskog naroda koji je s muslimanima delio isti prostor, bližu i dalju prošlost, gde se govorilo istim jezikom. Svete ratnike džihada predvodili su predstavnici najuglednijih muslimanskih porodica. U Kalinoviku i njegovoj okolini šuckorima je zapovedao Ali-beg Čengić, a njegovi pomoćnici bili su Šemsi-beg i Osman-beg Čengić. Šuckore na Gatačkom polju u istočnoj Hercegovini predvodio je Arif Tanović, koji je lažnim svedočenjima odveo na vešala, podignuta u Avtovcu, oko 20 Srba iz gatačkih sela. Među desetinama šuckora, čija imena navodi Stanić, isticao se Muhamed Grba, sa svojih 27 saboraca, koji je žario i palio u ondašnjem Semizovcu kod Sarajeva. Koju meru je dostizala mržnja prema nezaštićenom srpskom narodu potvrđuje još jedan detalj zabeležen na stranicama „Srpske zore“, kada je lekar iz Ljubuškog Hasan Mahić, pozvan da pregleda srpsko dete na umoru, odgovorio: „Neću! Ne idem! Manje jedno pseto.“ Drugom prilikom odbio je da pomogne jednoj Srpkinji koja se porađala: „Dosta je pseta, ne treba ih više.“ Neki šuckori iz Konjica optužili su Fehim-bega Bektaševića da voli Srbe. Bektašević je zamalo izbegao logor, prvo je osuđen na kućni pritvor, a onda upućen u vojsku na front.

Rame uz rame, u istim šuckorskim četama, Srbe su terorisali austrougarski podanici rimokatoličke vere. Bilo je tu i fratara, među kojima se isticao fra Mijo Čujić iz Županjca (Duvna), a bilo je i prosvetnih radnika, činovnika i žandarma. U akcijama šuckora učestvovalo je i celo Školsko odeljenje Zemaljske vlade koje su uglavnom činili ugledni prosvetni radnici rimokatoličke veroispovesti. Isusovačka gimnazija u Visokom jedno vreme je bila zatvor za Srbe u kome su zatvarane i mučene cele porodice. Srbi su prvo dolazili u ruke sudskom zapisničaru Ferdi Tomašiću koji ih je terao da jedu so, a onda ih je morio žeđu. Posebnim mučenjima bile su izložene žena i ćerke Nike Ilića. Trudna žena Žarka Radivojevića, četiri sata posle mučenja, pobacila je dete. Posebnu okrutnost prema Srbima u bihaćkom logoru pokazao je Karlo Hurkijević.

Među šuckorima bilo je i nešto Srba koji su potkazivali i pljačkali svoje sunarodnike. Uglavnom su to bili seoski knezovi, šumari i žandarmi. Među njima se isticao seoski knez Tode Kovačević iz sela Medna kod Mrkonjić Grada, „špijun za sve“, koji se obogatio pljačkajući svoje seljane i prijavljujući ih da su protivnici vlasti. Mnogi od njih su završili u logoru u Aradu.

Najveća stradališta bili su logori za Srbe koje je na tlu Bosne i Hercegovine otvorila Austrougarska. Najstrašniji logor bio je u Doboju kroz koji je za nepune dve godine postojanja prošao 45.791 logoraš. Tu su bile zatočene cele porodice s decom, gde se zbog mučenja, gladi i bolesti masovno umiralo. Drugi logor bio je u Bihaću.

Među austrougarskim mučilištima ostao je zapamćen logor u Aradu i njegov upravnik, potpukovnik Hegediš. Da bi prikazao ovaj logor u kome su bili zatočeni Srbi iz Kraljevine Srbije i svih delova Austrougarske monarhije, pa i bosanskohercegovački Srbi, Stanić je koristio knjigu o Aradskom logoru istoričara Pavla S. Stanojevića. U ovom logoru bilo je mesta za hiljadu ljudi, a bilo ih je tri puta više. Uslovi pod kojima su živeli logoraši bili su užasni, a taj užas kreirao je upravnik logora, potpukovnik Hegediš. Vesti o njegovim zverstvima dospele su do viših austrougarskih vojnih vlasti. U Arad su upućeni inspektori koji su utvrdili da logoraši borave u kazamatima koji se nisu grejali, da im se zakida na ionako oskudnoj logorskoj hrani. Kako stoji u izveštaju jednog inspektora, „usljed ove bijedne hrane umnožile su se bolesti stomačne, te su internirani, naročito djeca, masama umirali. Kad je došla zima, pomor se još većma uvećao, naročito među onima koji su ležali na golom kamenu u školama i to u takvoj mjeri, da su u jedno vrijeme iznosili iz logora dnevno do 40 leševa… U takvim prilikama dostigla je nevolja interniranih lica po novoj godini 1915. svoj vrhunac; mrtvi su ležali u štalama po čitave dane i noći među živima koji nijesu imali ni toliko snage da iznesu leševe, mada su se ovi već počeli raspadati; djevojke su se naočigled svojih matera morale podavati strastima pijanih narednika-nadzornika… Jedna Srbijanka, koja u takvoj nevolji oslobodila se novorođenčeta, nije dobila ni malo vode da opere sebe i svoje dijete.“

U izveštaju se navodi da su u Aradskom logoru stradali najmlađi logoraši, u vreme inspekcije zatečeno je „oko 30-40 male dječice; to je bio ostatak od više no 400 djece, koja su tamo bila zdrava dovedena i ondje bijedno izginula… Vidio sam“, kako navodi jedan od inspektora u izveštaju, „oko 15 dječaka između 10 i 20 godina kojima su bili amputirani udovi, koji bjehu promrzli: nekima su falile obje noge sve do bedara, drugima do koljena, a nekima podlaktica ili cijela ruka. Ovi mi mladići kazivahu da su svi došli zdravi u logor i da su im udovi promrzli na kamenom podu u štalama.“

Ovom izveštaju Stanić je dodao spisak Srba iz Bosne i Hercegovine koji su umrli u Aradskom logoru, preuzet iz Stanojevićeve knjige. Spisak na kome su 494 imena sačinio je jerej Uroš Kovačević. Uz svako ime naznačeno je njegovo rodno mesto, godina života i datum smrti.

Po uzoru na ove logore, koristeći se iskustvom koje su stekli njihovi osnivači i čuvari, nemački nacisti i njihovi sledbenici su tokom Drugog svetskog rata otvarali koncentracione logore. Ugledajući se na dobojski i bihaćki logor, Hrvati su tokom Drugog svetskog rata stvorili „Jasenovac“, a tokom ratova 1991–1995, splitsku „Loru“.

 List „Srpska zora“ u svojim „Zahtjevima u ime pravde, reda i mira“ pratio je šuckore koji su zapamćeni po zlodelima nad Srbima. Većina njih dočekala je krajem rata pobedničku srpsku vojsku na svojim službenim mestima na koje ih je postavila prethodna austrougarska država. Oni su se poklonili pobedničkoj vojsci i novoj vlasti koja se stvarala. Zauzeli su iste ili su se domogli još boljih položaja. Nova vlast se nije osvrtala na zlodela koja su činili Srbima. Sve im je oprošteno, čime je na određeni način potvrđeno njihovo staro uverenje da su Srbi bezvredna bića i da ih je u određenim istorijskim okolnostima moguće ubijati. Oni i njihovi potomci, posle sloma Kraljevine Jugoslavije, sa cvećem i poklicima dočekali su 1941. godine Hitlerovu vojsku, a zatim, raširenih ruku, i novostvorenu Nezavisnu Državu Hrvatsku, kada su s još većim žarom nastavili da ubijaju Srbe, s uverenjem da za to, kao i u prethodnom ratu, neće biti kažnjeni. Potomci šuckora i Pavelićevih ustaša nastavili su u versko-građanskom ratu 1992–1995. obračun sa Srbima, započet 1914. godine.

[/restrict]