Prof. dr Miladin Ševarlić – Strani investitori su okupatori (2.deo)

Za razliku od perioda prve etape tranzicije, kada su domaći privrednici bili privilegovani zbog sufinansiranja partiokratskih režima ili njihovih čelnika, danas su posebno privilegovani „strani investitori“, kojima se daruju enormni podsticaji bez bilo kakvih prava suvlasništva po tom osnovu, i oni su u nadređenom položaju prema srpskim privrednicima

U nastavku razgovora za „Pečat“, agroekonomista i poslanik u prethodnom sazivu Narodne skupštine Srbije Miladin Ševarlić govori o sistematskom devastiranju srpskog sela i svojim predlozima za njegovo oživljavanje.

Vlada Srbije izdvaja ogromna sredstva za subvencije stranim investitorima; jednom japanskom proizvođaču guma upravo je odobreno čak 84.000 evra po radnom mestu. Postoji li računica kojom može da se opravda ovakva odluka?
Od silnih milijardi za koje smo zadužili naše unuke i praunuke, a partiokratski režimi ih darivali stranim investitorima ‒ s direktnim ili barem indirektnim interesima onih koji odlučuju o tome ‒ Srbija nije dobila nijedan nacionalno i regionalno, a pogotovu ne evropski ili svetski poznati i tržišno priznati finalni proizvod sa oznakom Made in Serbia. Za razliku od perioda prve etape tranzicije, odnosno privatizacije kada su domaći privrednici bili privilegovani zbog sufinansiranja partiokratskih režima ili njihovih čelnika, danas su privilegovani „strani investitori“, kojima se daruju enormni podsticaji bez bilo kakvih prava suvlasništva po tom osnovu i oni su u nadređenom položaju prema srpskim privrednicima. A posebne privilegije stranim investitorima su date u nacionalno izuzetno osetljivim i značajnim segmentima kao što su bankarstvo, trgovina, eksploatacija prirodnih resursa ‒ bilo direktnim aranžmanom s državnim organima bilo akvizicijom kompanija domaćih vlasnika koji su ih stekli u prvoj fazi privatizacije, što je kopija modela viđenog u manjoj ili većoj meri i u drugim postsocijalističkim državama.
U jednom intervjuu pre nekoliko godina rekli ste mi da će Hrvati preuzeti srpsku poljoprivredu i prehrambenu industriju. Jesmo li dosad uspeli da im predamo ono na čemu se zasniva srpska ekonomija, pa i biološki opstanak nacije?
Formalno, to su „ćerke“ inostranih firmi registrovane u srpskoj Agenciji za privredne registre, i omogućeno im je da legalno posluju na srpskom tržištu i izvlače u svoje matične države najveći deo vrednosti prodatih proizvoda i usluga – izuzimajući PDV i minimalne plate za angažovanu radnu snagu iz Srbije. Nažalost, mislim da su inostrane firme postale gospodari najkvalitetnijeg dela i najvažnijih naših proizvodnih resursa ‒ obradivog zemljišta, izvorišta vode, lokacija i pogodnosti, posebno za pretfarmerski i postfarmerski sektor agrobiznisa koji su praktično uništeni antinacionalnim delovanjem bivšeg i sadašnjeg postoktobarskog režima.

„Ekonomski tigar“ na kolenima Prema najnovijim podacima najveću cenu rada po satu od 42 evra ima Danska, dok ona u Francuskoj iznosi 35,6 evra, u Mađarskoj 8,3 evra, Rumuniji 5,5 evra, Bugarskoj 4,4 evra, a najmanja je u Srbiji i iznosi 1,4 evra ili 165 dinara, što je iznos koji se dobije kada se minimalna cena rada od 275 evra ili 32.000 dinara podeli na 24 radna dana od po osam sati dnevno. Znači, u odnosu na Dansku, Srbija je „ekonomski tigar na Balkanu“ – zahvaljujući pre svega bogatim inostranim investitorima koje mi više od osam puta izdašnije subvencionišemo po radnom mestu nego naše mlade poljoprivrednike (ne računajući druge „džabaluke“: placeve u vlasništvo bez plaćanja naknade za promenu namene najkvalitetnijeg obradivog zemljišta, kompletnu infrastrukturu, ubrzani postupak dobijanja dozvola, čak i izuzimanje iz obaveze poštovanja ekoloških standarda!?) – „nagrađuju“ svoje srpske ROBO-radnike „sa samo 30 puta manjom satnicom“ i plaćaju ih čak 1,4 €, tako da oni cenu radnog sata u hladnoj kapitalističkoj Danskoj ili u dalekoistočnoj „Juri“ (uz nošenje pelena tokom radne šihte) mogu da zarade tek za 3,75 radnih dana i ekstra povećanjem minimalne cene rada naredne godine za 2 rsd ili 1,7 €-centa po satu! To znači da srećno zaposlenom u otadžbini Srbiji, ako izdržava četvoročlanu porodicu – posle podmirenja troškova „porodičnog uzdržnog obroka“ (30 dana h 1,1 € h 4 člana) u iznosu od 132 € ili 48 odsto mesečne zarade (a izdaci za hranu iznad 25% zarade su karakteristika NErazvijenih, odnosno siromašnih zemalja!), od mesečne najamnine preostaje 143 € za troškove komunalija, obuću, odeću, školske potrepštine, ili možda za sedmične porodične izlaske vikendom u restorane i dvonedeljni porodični odmor na turskom moru sa all inclusive i pride troškove puta čarter letom sa Air Serbia. Bilten PIO Fonda za decembar 2020. ukazuje da je Srbija imala ukupno 162.183 korisnika seljačkih penzija (9,58% od ukupno 1.692.282 penzionera) s prosečnim mesečnim iznosom od 11.895 RSD odnosno 101,23 € ili dnevno raspoloživih 3,37 €. Obračunati pokazatelji po vrstama „seljačkih penzija“ kreću se od NAJvećih invalidskih (12.847 korisnika sa po 12.656 RSD odnosno 107,71 € mesečno ili 3,59 € dnevno), preko NAJbrojnijih sa Osrednjim iznosom starosnih (129.944 korisnika sa prosečno 12.292 RSD odnosno 104,6 € mesečno ili 3,49 € dnevno), do NAJmanjih porodičnih penzija (19.392 korisnika – uglavnom žene sa po svega 8.735 RSD odnosno 74,34 € mesečno ili 2,48 € dnevno) – čiji mesečni iznos je manji od cene dva sata rada u Danskoj!?

Šta, ili ko, sprečava Srbiju da iskoristi prednosti bilateralnih sporazuma koje ima s Rusijom, Belorusijom i Kazahstanom na planu izvoza hrane, i zašto individualni poljoprivredni proizvođači ne uspevaju da se organizuju u zadruge ili klastere uz pomoć kojih bi svoju hranu ovim zemljama izvozili preko distributivnih centara izgrađenih na odgovarajućim mestima? 
Pre svega, budžetska devastacija srpske poljoprivrede i sela zbog pljačkanja, u pojedinim godinama i polovine od minimalno pripadajućih pet odsto ukupnih budžetskih poreza po Zakonu o podsticajima u poljoprivredi i ruralnom razvoju ‒ što je u dve godine ovakvog režima rezultiralo smanjenjem subvencija za biljnu proizvodnju za „samo“ 15 puta; prvo smanjenje subvencionisane površine zemljišta sa 100 na 20 hektara ili za pet puta, a naredne godine i smanjenje iznosa subvencija po hektaru sa 12.000 na 4.000 RSD (34,04 €/ha), ili za tri puta! Posledica takve budžetske eutanazije srpske poljoprivrede ogleda se u drastičnom smanjenju njihovog broja za 220.000 PPG.
Zatim, problem je i logistika – velike izvozničke firme s kadrovima osposobljenim za analizu konkurentnosti i tržišno pozicioniranje srpskih poljoprivredno-prehrambenih proizvoda (PPP) na tim udaljenim tržištima, koje ne mogu da nadomeste organizaciono-posredničku ulogu uništenih poljoprivrednih zadruga i pratećih otkupno-skladišno-doradno-prerađivačkih kapaciteta za mnogobrojne usitnjene proizvođače s heterogenom ponudom u pogledu vrste i kvaliteta ‒ čak i unutar iste vrste PPP.
Drugi razlog je starosna struktura vlasnika porodičnih poljoprivrednih gazdinstava (PPG, prosečna starost 61 godina ‒ prema anketi iz 2018. godine), posebno onih koji nemaju naslednika na svom gazdinstvu zbog čega su nezainteresovani da unapređuju i osavremenjuju proizvodnju na svom PPG.
Treći razlog, izuzetno važan u 21. veku kada je znanje najznačajniji resurs za unapređenje poljoprivrede, jeste izrazito malo savetodavaca u poljoprivredno savetodavnim i stručnim službama (PSSS) ‒ manje od 300 stručnjaka svih profila na oko 560 hiljada PPG (prosečno čak 1.867 gazdinstava po savetodavcu!), što je, u odnosu na pojedine pokazatelje obezbeđenosti kadrovima, za četiri do šest puta manje nego u Hrvatskoj ili čak 10 do 12 puta manje nego u Sloveniji! A prvi ministar poljoprivrede sadašnje vlasti Goran Knežević je samo jednom SMS porukom u avgustu 2012. godine – bez prethodnog otkaznog roka „raskinuo ugovore i otpustio čak 1.658 asistenata-savetodavaca“ koje je prethodni režim angažovao na određeno vreme i koji su pojedinačno, u zavisnosti da li su pokrivali ravničarska i ušorena ili brdsko-planinska i razbacana naselja, bili zaduženi za 250 do 350 PPG. Odsustvo stručnih kadrova izrazito je i u najvećem delu „patuljastih“ zadruga sa po, često samo formalno, upisanih pet članova ili poznanika koji ne moraju ni da poseduju PPG!?

„Rio Tinto“ donosi eko-genocid  Otvaranje rudnika „Jadar“ u Podrinju s kraterom dubine 700 m do rudnih stena, prvog od šest istraživanih rezervi litijuma na lokacijama u Srbiji (Dobrinja, Pranjani, Mušići, Rekovac i Vranje), upućuje na zastrašujuće podatke o eko-genocidnim, agrarnim proizvodno-ekonomskim i devastirajućim demografskim posledicama koje će nam „darovati“ „Rio Tinto“ – najkontroverznija multinacionalna kompanija iz sektora rudarstva u svetu: Rudnik će zauzeti minimalno 20,3 km2 ili površinu 2.300 igrališta za fudbal! Pojedini nezavisni stručnjaci govore da nema 10% sadržaja litijuma u rudnim stenama već svega oko 1,5%! Potrebno im je 300.000 litara vode na sat, odnosno za samo dva dana rada koristiće dnevnu potrošnju vode za sedam miliona stanovnika Srbije. A tu potrebnu vodu će preuzimati iz Drine i dovesti posebnim cevovodom – za čiju trasu će se eksproprisati dodatno poljoprivredno zemljište! Trošiće dnevno po 1.000 tona koncentrovane sumporne kiseline, odnosno 100 vagon-cisterni dnevno, samo za rudnik „Jadar“! Bor ne može proizvoditi toliku količinu koncentrovane sumporne kiseline! Odakle će je uvoziti, i kuda i kako transportovati izuzetno opasan teret? Srbija se obavezala da će „Rio Tintu“ izgraditi prugu, puteve…, a srpski građani decenijama čekaju da im se tucanikom ili šljunkom naspu putevi da bi mogli barem traktorima da dođu do svojih kuća i njiva! Da bi se oprala sumporna kiselina korišćena u procesu eksploatacije rude treba pet puta više vode, koje nema!  Jadar će biti mrtva reka koja će zagaditi i Drinu, Savu i Dunav, kao i sva izvorišta vode za piće za sedam većih gradova u kojima živi 35% stanovnika Srbije! Srbija će ostati bez vode za svoje stanovništvo, a navodnjavanje u poljoprivredi će ostati samo teorijski pojam! Za prehrambenu održivost dovoljno je 0,2 ha zemljišta po stanovniku, odnosno na 2.300 ha može se obezbediti hrana za 11.500 stanovnika godišnje (2.300 h 5)! Vreme stvaranja u prirodi novih 30 cm obradivog zemljišta je 150.000 godina! A to je vreme 2.000 generacija žitelja s prosečno 75 godina života!  Izgubićemo zemljište koje može da prehrani 23.000.000 stanovnika za 75 godina (2.000 generacija h 11.500 stanovnika)! Ako bismo na 2.300 ha uzgajali borovnice, prihod bi bio: 1 ha borovnice = 60.000 €; 2.300 ha h 60.000 € = 121.800.000 €, što za 50 godina donosi prihod koji iznosi 6,090.000.000 € (50 godina h 121.800.000 €)! I ostaje nezagađeno poljoprivredno zemljište za proizvodnju zdrave hrane za nove generacije žitelja Srbije! Zašto Vlada Srbije ne odgovori: Koliko će biti prihoda u budžetu od 5% rudne rente? „Rio Tinto“ će se obogatiti eksploatišući litijum čija cena stalno raste, a Srbija će, pored minornih 5% rudne rente, dobiti „pride“ besplatno devastirane kratere kao na Marsu – po dijagonali kroz centralnu Srbiju od Podrinja do Vranja! Oprosti im Bože, ne znaju kakvo zlo Srbiji čine, ali znaju za čije interese! Svetske rudarske kompanije sada istražuju rezerve različitih ruda na 30 lokacija u Srbiji, šume u državnom vlasništvu nemilice seku radnici javnih preduzeća „Srbijašume“ i „Vojvodinašume“ – bez javno dostupnih informacija kome se tolika količina drveta prodaje, po kojoj ceni i gde odlazi taj novac, prodali smo 80% izvorišta vode – uključujući i Zavojsko jezero, a najveće jezero pijaće vode Gazivode smo poklonili američkoj kompaniji da bismo odobrovolji Trampa da podrži Izrael da prizna „nezavisnu Republiku Kosovo“…

Kada biste bili u poziciji da s neke važne državne funkcije odlučujete o strategiji agrarne proizvodnje u Srbiji, kojim biste merama dali prioritet?
Predložio bih sadejstvo više međusobno povezanih mera za unapređenje poljoprivrede, demografsko oživljavanje i infrastrukturno uređenje sela: (1) vraćanje pojma „selo/seosko naselje“ koji ne postoji ni u metodologijama popisa od 1981. godine, a ni u Zakonu o teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije (koji je u tom periodu menjan i dopunjavan barem 30 puta!); (2) propisao bih da se za infrastrukturu u selima izdvaja minimalno 70% po stanovniku od iznosa koji se svake godine po stanovniku izdvaja u sedam gradskih opština u centralnom delu grada Beograda (za centralnu Srbiju) odnosno u gradu Novom Sadu (za AP Vojvodinu), prema broju koji su imali po popisu stanovništva 1961. godine – jer su sela dala gradovima i državi najvrednije što su imala, mlade devojke i momke – od kada je počela intenzivnija demografska devastacija sela); (3) odredio bih naselja varošice – seoske centre za više susednih sela u poluprečniku 15 do 20 km, s kompletnom infrastrukturom za potrebe stanovništva koje gravitira seoskim centrima (asfaltirane glavne saobraćajnice ka susednim seoskim centrima i opštinom/gradom, kao i obavezno nasutim mlevenim kamenom ili šljunkom i uvaljanim putevima do ulaza u dvorište svakog domaćinstva, uz održavanje kanalske mreže pored puteva i propusta ispod puteva; mesna zajednica sa stalno zaposlenim sekretarom – predstavnikom opštine za osnovne administrativne potrebe seoskog stanovništva; seoski vodovod i kanalizacija ‒ organizovani u vodne zadruge s državno-privatnim partnerstvom; zdravstvena stanica s priručnom apotekom i zubnom ordinacijom, i terenskom lekarskom ambulantom za bolesne i starije stanovnike i članove udaljenijih domaćinstva – organizovane u zdravstvene zadruge koje su postojale u Srbiji do 1954. godine; električna mreža sa stabilnim naponom za trofazne potrošače; pošta s bankomatom za korisnike platnih kartica svih banaka; osmogodišnja škola s obdaništem i bibliotekom, kao i besplatnim prevozom, udžbenicima i užinom za učenike i decu; benzinska pumpa s radionicom za održavanje i osnovne popravke automobila i poljoprivredne mehanizacije; kablovska TV i internet; dom kulture s prostorijama za različita udruženja i salom za venčanja; višenamenski sportski tereni; odrediti lokacije i opremiti protivgradne stanice i kontejnere za smeće i datum mesečnog iznošenja kabastog smeća…); (4) potraživao bih s pripadajućom kamatom neisplaćene podsticaje za razvoj poljoprivrede i sela do minimalnih pet odsto ukupnih poreskih prihoda, jer je u periodu od 2013. do 2021. godine vlast opljačkala poljoprivrednike i žitelje sela za preko milijardu evra – što je protivvrednost prodatih 10 Poljoprivrednih korporacija Beograd (sa 170.000 hektara uređenog zemljišta, kompletnom odvodnom kanalskom mrežom i 40% površina pod sistemima za navodnjavanje, svim poslovnim i ekonomskim objektima, desetak hiljada pogonskih i priključnih poljoprivrednih mašina i uređaja, 50 zavisnih preduzeća…), ili protivvrednost 50.000 traktora srednje jačine po nabavnoj ceni od 20.000 evra po traktoru, ili protivvrednost 400.000 steonih visokomlečnih junica po ceni od 2.500. evra po grlu, ili….; (5) otpisao bih sve kamate na nenaplaćena potraživanja od poljoprivrednika za PIO i zdravstveno osiguranje, kao i dugovanje za zdravstveno osiguranje poljoprivrednika u periodu kada nisu imali overene zdravstvene knjižice i nisu mogli da koriste usluge državnih zdravstvenih ustanova, a dugovanja za PIO reprogramirao bih beskamatno na period od 10 godina do navršetka minimalno 15 godina penzijskog staža; (6) po modelu subvencija u EU proporcionalno bih smanjio sume iznosa subvencija za velike investicije; (7) vratio bih seoskim zajednicama tzv. utrine za napasanje stoke i pribavljanje dela ogrevnog drveta za žitelje sela kojima pripadaju; (8) sproveo bih komasaciju zemljišta sa učešćem Republike odnosno Pokrajine u iznosu 50% troškova, opštine ili grada sa 35% i vlasnika ili korisnika poljoprivrednog zemljišta sa 15% ukupnih troškova uređenja zemljišta; (9) u naselju koje je odabrano za centar sela predložio bih da se odredi i ogradi lokacija za tzv. stočna groblja, stočnu pijacu i otkupna mesta za voće i povrće, prodaju drva za ogrev…;  (10) da se formira sistem rezervi mesa u živoj stoci s davanjem uz obavezu vraćanja do pet godina priplodnih grla: do 20 steonih junica mlečne ili tovne rase, do 100 sjagnjenih dviski i sjarenih kozica i do 20 suprasnih nazimica; (11) da se urede korita i zaštitni bedemi za vodotoke, izgrade ili rekonstruišu mostovi preko vodotoka za savremenu poljoprivrednu mehanizaciju; (12) da se dodatno podstiču: (a) nezaposleni agronomi kao vlasnici ili nosioci registrovanih poljoprivrednih gazdinstava (RPG), (b) mladi poljoprivrednici; (v) domaćinstva s više članova i (g) domaćinstva učesnika ratova – prednost domaćinstvima poginulih i invalidnih učesnika otadžbinskih ratova; (13) da se podstiču nacionalna, regionalna i gradska/opštinska granska i opšta udruženja poljoprivrednika; (14) da se posebno podstiče organska i biodinamička poljoprivreda i njihova udruženja; (15) da se podstiče podizanje plastenika/staklenika s prednošću onih koji koriste termalne izvore vode; (16) da se podstiče podizanje savremenih voćnjaka i vinograda, ribnjaka, pčelinjaka, objekata za proizvodnju gljiva i za otkup, doradu i plasman samoniklog bilja i šumskih plodova; (17) da se podstiču zadruge drugog nivoa za zajedničko korišćenje poljoprivredne mehanizacije, izgradnju kapaciteta za preradu i promet PPP…

Kraj