„BOSANSKA GOLGOTA“ – NOVA SAZNANJA O STAROJ PRIČI (1.deo)

O Mitskim razmerama jedne tragedije:
Knjiga BOJANA DIMITRIJEVIĆA I NEMANJE DEVIĆA

Kako su u spomen-kosturnici na Tjentištu pomešane kosti partizana i ravnogoraca: Širom Zelengore ostale su samo kosti, urasle u zemlju i zasute lišćem. Te kosti nisu se razaznavale od kostiju njihovih ideoloških protivnika, partizana, koje su Nemci dve godine ranije pobili na ovim istim prostorima. Kada je 1953. godine podizana partizanska spomen-kosturnica na Tjentištu, kako je posvedočio Milovan Đilas, sakupljači kostiju nisu mogli utvrditi kojoj vojsci su pripadale kosti poginulih vojnika, pa su u kosturnici sahranjivani i ratnici Jugoslovenske vojske u otadžbini

Zločini koje je počinila pobednička partizanska vojska (tada Jugoslovenska armija) nad zarobljenicima, ranjenicima i civilima Jugoslovenske vojske u otadžbini, na njenom putu kroz Bosnu od oktobra 1944. do kraja maja 1945. godine, decenijama posle Drugog svetskog rata su prećutkivani i o njima se bar u tadašnjoj jugoslovenskoj državi nije smelo govoriti. Tek devedesetih godina prošlog veka počelo se pisati o ovim zločinima, ali se ta priča tada nije mogla čestito čuti u zaglušujućem huku burnih događaja koji su se u to vreme smenjivali na istorijskoj pozornici. Celovitu sliku, gotovo mitskih razmera, o toj tragediji, na više od 600 strana, sa oko hiljadu fusnota i oko dvesta uglavnom prvi put obelodanjenih fotografija, pruža upravo objavljena knjiga „Bosanska golgota: slom snaga JVuO u Bosni 1945. godine“ Bojana Dimitrijevića i Nemanje Devića. Knjigu je objavio beogradski izdavač „Svet knjige“.
Istoričari Bojan Dimitrijević i Nemanja Dević ovu knjigu zasnovali su na bogatoj arhivskoj građi koju su istraživali u više arhiva u zemlji i inostranstvu. Korišćeni su brojne monografije i članci objavljivani u Srbiji i rasejanju na srpskom, ali i nekim stranim jezicima. Ta građa omogućila im je da prate epski hod te vojske iz Srbije i Crne Gore preko bosanskih planina do Lijevče polja, Jasenovca i Zelengore, od mesta do mesta kojim su se kretali, od datuma do datuma. Pri tome su imenovane ravnogorske jedinice koje su učestvovale u tom pohodu, njihovi komandanti, protivničke partizanske jedinice, kao i jedinice Nezavisne Države Hrvatske s kojima su se ravnogorci tada borili. Pomenuta su imena više stotina ljudi koji su učestvovali u ovoj ratnoj drami. Sakupljani su podaci i o gubicima ravnogoraca, od njihovog prelaska iz Srbije u Bosnu, do pokušaja povratka u Srbiju. Samo na Zelengori, gde je vođena odsudna bitka, prema partizanskim podacima, koji bi mogli biti tačni, sredinom maja 1945. godine stradalo je 9.235 vojnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, od toga više od 300 oficira. Znatan broj ih se predao partizanima, koji su ih bez isleđivanja i suđenja streljali.
Ta vojska kretala se bosanskim planinama sa svešću da predstavlja legalnu vojsku iza koje je do juče stajala legalna izbeglička jugoslovenska vlada, ali i zapadni saveznici. U tom svom pohodu, koliko god je bilo moguće, pridržavala se ratnog prava. Ravnogorsku vojsku činile su na hiljade mladića nadahnutih kosovskim predanjem, vernih zavetu svojih predaka iz ustanaka s početka 19. veka i ratnika vojske Kraljevine Srbije iz balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Odazvali su se pozivu svoje Vrhovne komande i krenuli preko bosanskih planina onako kao što su njihovi dedovi i očevi 1915. godine krenuli preko Albanije u albansku golgotu.

[restrict]

Odluci Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini da korpusi iz Srbije i crnogorska ravnogorska vojska pređu u Bosnu i tamo pokušaju da nađu slamku spasa prethodili su neki iznenadni događaji. Krajem 1943. godine saveznici, Englezi, stali su iza suparničkog komunističkog, partizanskog pokreta, naoružavajući ga ne samo pešadijskim naoružanjem nego i artiljerijom i avionima. Tako naoružana partizanska vojska svoju brojnost je znatno uvećala primajući u svoje redove vojnike Nezavisne Države Hrvatske i muslimanske SS „Handžar divizije“, koji su bili zarobljeni ili su se predali partizanima.
Bolje naoružane partizanske snage, posle bitke na Jelovoj gori kod Užica, u jesen 1944. godine prodrle su u Srbiju, zaposele sliv Zapadne Morave i veći deo Šumadije, usmeravajući se prema Beogradu. U isto vreme s istoka je nastupa Crvena armija koja se takođe usmerila prema Beogradu. Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadžbini, posle samo delimično uspele mobilizacije i apela kralja Petra Drugog iz Londona da se snage Ravnogorskog pokreta stave pod komunističku komandu, odlučila je da se ravnogorske snage povuku iz Srbije u Bosnu, i na širokom prostoru između Tuzle, Doboja i Banjaluke i reke Save stvore slobodnu teritoriju. Ako bi im to pošlo za rukom, nadali su se podršci zapadnih saveznika. Tu iluziju izgleda da im je podgrevao i pukovnik Robert Makdaul, šef američke vojne misije pri Vrhovnoj komandi.
Pre nego što je krenula na ovaj neizvesan put, Jugoslovenska vojska u otadžbini, u vreme kada je čekala da se zapadni saveznici iskrcaju na jadransku obalu, mogla je imati oko 50.000 ljudi pod oružjem. Kako se počelo pričati o povlačenju prema Bosni, taj broj se znatno osuo. U Bosnu se krenulo u dva pravca. Vrhovna komanda, s većim brojem civila, uputila se 11. septembra iz okoline Čačka, prošla između Valjeva i Lajkovca, pored Vladimiraca, nedaleko od Šapca prešla Drinu i kroz Semberiju prispela na planinu Ozren. Ostale jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini, koje su brojale oko 20.000 vojnika, krenule su 21. oktobra iz Ivanjice i, zaobilazeći partizanske snage, provukle su se pored Mileševe na Peštersku visoravan, zaposele Sjenicu, a zatim 9. novembra i Pljevlja. Bilo je sukoba s partizanima, a u tim borbama partizanima je pomagala i avijacija zapadnih saveznika. Kod Goražda su prešli Drinu, odakle su, preko Rogatice, i Han Pijeska, dospeli na širi prostor Ozrena, Trebave i Vučjaka. Nisu uspeli da zauzmu Tuzlu, ali su preuzeli Modriču. Na tom prostoru koji su držali od februara do aprila 1945. godine bilo je dosta muslimanskih, ali i rimokatoličkih naselja. Vrhovna komanda izdala je naredbu da se vojska mora pažljivo ophoditi prema muslimanskom i rimokatoličkom stanovništvu. Ni jedni ni drugi, iako je bilo poneke muslimanske pružene ruke, nisu ih prihvatili. Za muslimane su to bili „đikani“ stigli iz Srbije.
Na Ozren, Trebavu i Vučjak početkom februara 1945. godine pristigle su i crnogorske ravnogorske snage s potpukovnikom Pavlom Đurišićem na čelu. Na ovaj put primorali su ih komunisti koji su nemilosrdno sprovodili u Crnoj Gori poslednju fazu građanskog rata. Krenule su sa Cetinja i iz okoline Podgorice početkom decembra 1944. godine. S vojskom su se peške preko snežnih bosanskih planina kretali mnogobrojni civili. Ta kolona vojske i naroda, kako pišu istoričari Dimitrijević i Dević, tonući u „neizvesnost zimi, sa samo najnužnijim stvarima i najbližim ukućanima deluje zaista epski. Put nacionalne Crne Gore pretvorio se u pravu golgotu pri prelasku u Bosnu“. U to vreme na prostor centralne i severne Bosne iz pravca Trnova, preko planina Romanije i Zvijezde, pored Zavidovića i Doboja, iz Hercegovine su prispeli ostaci Trebinjskog i Nevesinjskog korpusa Jugoslovenske vojske u otadžbini, predvođeni potpukovnikom Petrom Baćovićem koji su prišli Pavlu Đurišiću. Dočekali su ih domaći, bosanski ravnogorci koji su ratovali u drugim uslovima, bili su suviše vezani za svoje teritorije.
Sa Crnogorcima, kako tvrde istorijski izvori koje navode Dimitrijević i Dević, na prostor na kome su se zadržali ravnogorci stigao je i tifus koji je naglo uzeo maha i kosio vojnike i civile. Svuda su bauljale kolone tifusara pomračenog uma. Otvarane su mnoge priručne bolnice, a kako su one izgledale najbolje svedoči bolnica u selu Majevcu nedaleko od Doboja. Bolnica je bila u seoskoj školi i okolnim kućama. Oko hiljadu bolesnika ležalo je na podu po kome je bila prostrta slama. Mnogi umrli ležali su među živima, nije imao ko da ih sklanja i sahranjuje. Ovu bolnicu su 8. marta opkoli partizani, koji su, kako kaže jedan zapis, „bacili ručne bombe kroz prozore u odeljenje tifusara i teških ranjenika i ubijali svakog tifusara i ranjenika koji je davao znake života. U času napada na bolnicu na Majevcu, osoblje bolnice, deo tifusara i ranjenika pobegli su iz bolnice u raznim pravcima gonjeni panikom ili ludilom izazvanim tifusom“.

Ceo široki prostor Trebave, Ozrena i Vučjaka opkoljavale su i blokirale jake partizanske snage, ustaše i domobrani i muslimanska milicija. Protiv ravnogoraca, s petokrakama na kapama, borili su se i malo ranije mobilisani Šumadinci, koji su upućeni na bosanska ratišta, a 14. korpusom partizanske vojske, koja je atakovala na teritoriju koju je zaposela Jugoslovenska vojska u otadžbini, komandovao je bivši oficir jugoslovenske kraljevske vojske Radivoje Jovanović Bradonja, koji je prišao komunistima. Kako su izgledale te borbe govori jedan izveštaj 19. srednjobosanske brigade, koja je napala ravnogorske položaje. Zbog nestašice municije ravnogorci su „davali jak otpor, jurišali su sa noževima na puškama i odstupali su sa nekog položaja tek poslije dužeg otpora, tako da nadiranje partizanskih snaga nije išlo lako“.
Dolazak vojske Pavla Đurišića s mnogim civilima, kako svedoče istorijski izvori na koje se pozivaju Dimitrijević i Dević, pogoršao je ionako teško stanje na teritoriji u severnoj Bosni koju su kontrolisali ravnogorci. Đurišić nije želeo da se povinuje naređenjima Vrhovne komande, došlo je do nesuglasica između njega i Draže Mihailovića. Đurišić je rešio da krene na zapad, stopama Dinarske divizije Momčila Đujića. Ni u Đurišićevoj vojsci nije bilo sloge, odjednom su počeli da dižu glavu „zelenaši“. Prethodno je Đurišić uspostavio vezu sa crnogorskim separatistom Sekulom Drljevićem, bliskim saradnikom Ante Pavelića. Drljević je u to vreme boravio u Zagrebu, gde je imao nekakvu crnogorsku separatističku vladu, pa čak i vojsku. Drljević je Đurišiću garantovao da će njegova jedinice i narod koji je za njim krenuo moći bezbedno da pređu kroz Hrvatsku i preko Slovenije odu na zapad. Crnogorci su s Vučjaka krenuli prema Banjaluci 17. marta. Priključili su im se i Hercegovci Petar Baćovića, a među njima je bio književnik Dragiša Vasić.
Iako su tekli poslednji dani postojanja Nezavisne Države Hrvatske, kod Hrvata se nije gasila žeđ za srpskom krvlju. Crnogorcima je napravljena zamka na Lijevče polju, između gornjeg toka Vrbasa, Sane i Save. Tamo ih je 4. aprila čekala 7. hrvatska divizija s tenkovima. Iznad njih su leteli hrvatski avioni koji su bacali letke kojima se od Crnogorca tražilo da polože oružje i nesmetano nastave put kroz Hrvatsku, na zapad. Istovremeno, kao po dogovoru, s druge strane ravnogorce iz Crne Gore i Hercegovine napadale su partizanske jedinice. U toj bici na Lijevče polju stradalo je mnogo ravnogoraca.
Pored toga Drljević je pripremio klopku u koju su upali Đurišić i njegovi najbliži saradnici. Našli su se u zatvoru u Staroj Gradiški, gde su izvedeni pred vojni sud crnogorske separatističke vojske. Sudije su bile Boško Agram, Slobodan Pavlović i Vukosav Drljević. Pavle Đurišić i njegovi najbliži saradnici osuđeni su na smrt, dopremljeni su 21. aprila u Jasenovac, došli su u ruke koljača koje je predvodio Dominik Pičili. Bilo je to poslednje veliko klanje u Jasenovcu, koje se nije razlikovalo od zločina činjenih na ovom gubilištu prethodnih godina. Nekoliko dana kasnije Jasenovac su zaposele snage 28. slavonske partizanske divizije. O prizoru koji je tamo zatekao svedočio je komandant ove partizanske jedinice Radojica Nenezić, koji kaže da je u Jasenovcu „zatekao 750 te noći ubijenih četnika Pavla Đurišića. Bili su životinjski masakrirani. Nekoliko uhapšenih ustaša, a među njima i jedan ustaški bojovnik potvrdili su da su ustaške jedinice prethodne noći ubile 750 četnika. General Nenezić priča da tokom rata nije video nijedan tako grozni prizor. Na stepeništu kule i po sobama bila je posvud krv, negdje mozak pa pomiješana krv sa mozgom, uhvaćen je samo jedan preživjeli četnik, žandarmerijski kapetan Kastratović. Tijelo Pavla Đurišića bilo je u bunaru. Bio je ubijen maljem“. Nenezić je naredio da se Đurišićevo telo sahrani u obližnjem groblju.

Posle odlaska Pavla Đurišića, na zaposednutim teritorijama ostale su samo snage iz Srbije i ravnogorci iz istočne Bosne i sa Ozrena. Vrhovna komanda s đeneralom Dražom Mihailovićem na čelu preduzela je mere da se konsoliduju položaji koje je držala Jugoslovenska vojska u otadžbini kako bi se izbegle zamke koje su im pripremali partizani, uglavnom 14. korpus Radivoja Jovanovića Bradonje. Da bi zauzeli što bolje strateške pozicije, bilo je pomeranja prema Vučjaku. Sredinom marta pristupilo se novoj reorganizaciji vojske. Mnogobrojni vojnici ispali su iz stroja, mnogi su izginuli, bili ranjeni, zarobljeni, ili su se razboleli. Neki su se samovoljno u manjim grupama vraćali u Srbiju. Cela ta vojska koja je prethodne jeseni krenula iz Srbije svela se na nešto više od deset hiljada ljudi, svrstanih u Gorsku gardu, Avalski, Šumadijski, Rasinski, Toplički, Valjevsko-moravski i Cerski korpus, Grupu komandosa i Đačku grupu. Neke jedinice gotovo da su ostale bez municije. Posle reorganizacije nastupilo je kratko zatišje, bilo je vremena za politički rad s vojskom, sprovođena je dopunska obuka mladih vojnika a bilo je i sportskih takmičenja. Zatišje je kratko trajalo, u noći između 24. i 25. februara napale su ih hrvatske snage.
Istoričari Dević i Dimitrijević, pozivajući se na veći broj istorijskih izvora, prateći iz dana u dan dramu poslednjeg jezgra Jugoslovenske vojske u otadžbini, osvetljavaju događaje koji su se brzo smenjivali. Vrhovna komanda odlučila je 8. aprila da napusti Vučjak, rešili su da se pomere na zapad, prema planini Motajnici i ušću Vrbasa u Savu. Jedno vreme razmišljalo se o tome da se krene prema Sloveniji. Pokušavalo se neuspešno da se uspostavi veza s „mačekovcima“ u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, kako bi se našli nekakvi zajednički interesi s Hrvatima, pružio ozbiljniji otpor komunistima i podstakli zapadni saveznici da pruže pomoć Ravnogorskom pokretu. Brzo se uvidelo da od tih planova neće biti ništa.
Kolona 17. aprila 1945. godine menja pravac kretanja, Vrhovna komanda odlučuje da se preostala vojska i narod vrate u Srbiju, skreću prema jugu, pa onda prema jugoistoku, usmeravajući se prema gornjem toku reke Drine gde su nameravali da pređu u Srbiju. Iz te velike kolone osipale su se neke bosanske jedinice, koje su ostale na svojim zavičajnim terenima, gde su ubrzo bile uništene. Teški ranjenici ostavljani su u selima kroz koja se prolazilo. Zaokret prema Srbiji učinjen je na planini Motajnici, s koje se krenulo 19. aprila. U noći između 18. i 19. aprila, pred polazak prema Srbiji, partizani su upali u selo Nožičko, gde su ubili dvadesetak ravnogoraca, uglavnom ranjenika.
Na put prema Srbiji krenulo se u tri kolone koje su planski pratile jedna drugu. Stigli su do Čelinca, skrenuli na jug prateći tok reke Vrbasa. Kod Kotor Varoši skrenuli su prema centralnoj Bosni. Teške borbe vođene su u selu Šnjegotini kod Čelinca. U okolini Teslića, dok su se kretali planinskim masivom Borja, na prostoru sela Mladikovina, sačekala ih je 53. partizanska divizija i njena 18. srednjebosanska brigada. U zoru 27. aprila napadnut je Šumadijski jurišni korpus. Razvila se borba u kojoj su ravnogorci imali gubitaka. Za nekoliko dana borbe poginulo je oko trista, a zarobljena su 272 ravnogoraca. Zarobljenici su streljani, mrtvi su sahranjivani, a srpski seljaci pamtili su mesta gde su bile grobnice. Na putu u iznenadnim napadima partizana ginuli su najhrabriji oficiri i vojnici koji su prethodnih godina prošli kroz sva ratna iskušenja. Spustili su se na planinu Vlašić, između Travnika i Zenice, preko Fojnice, krećući se između naselja u kojima su uglavnom živeli muslimani i rimokatolici. Na planini Vranici dočekala ih je jedna partizanska jedinica koju su činili muslimani mobilisani u Prizrenu, naoružani sovjetskim oružjem. Ovamo su dovedeni, a da prethodno nisu imali osnovne vojne obuke. Kolona je prošla pored Fojnice, Kreševa, prema Bradini. U toj koloni bio je i đeneral Draža Mihailović, koji je sa svojim vojnicima delio sve patnje i neizvesnosti ovoga marša.

[/restrict]

Nastaviće se