AMERIČKI PILOTI SA ŠAJKAČAMA I OPANCIMA

POBEDE SRPSKOG NARODA O KOJIMA SE DOVOLJNO NE GOVORI (2)

Srbi su tokom Drugog svetskog rata, takvog primera nema u istoriji modernog ratovanja, na prostoru okupirane i raskomadane jugoslovenske države spasli oko 2.300 savezničkih, uglavnom američkih avijatičara. Savezničke avijatičare spasavale su pristalice oba rivalska antifašistička pokreta, Jugoslovenska vojska u otadžbini i partizanski pokret, koji je vodila Komunistička partija

 

Nijedan drugi narod nije izveo takav podvig u istoriji avijacije kao što su Srbi to učinili u vreme surove nemačke okupacije, 1944. godine, kada su spasli mnoge savezničke avijatičare, čiji su avioni oboreni na nebu iznad Srbije, ili delova slobodne teritorije u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj gde su živeli Srbi. U Srbiji, kod Pranjana i Koceljeve, izgrađeni su aerodromi na koje su sletali američki transportni avioni i u njihove baze u Italiji vraćali spasene pilote. Jedan takav aerodrom podigli su Srbi na planini Ozrenu u severnoj Bosni, odakle je poleteo poslednji američki avion sa spasenim pilotima. Pošto je ovo junaštvo bilo izvedeno u organizaciji srpskog antifašističkog pokreta, poraženog u građanskom ratu koji se vodio među Srbima, o spasavanju američkih pilota i gradnji aerodroma decenijama se u Srbiji nije smelo govoriti. I danas se o tome ne govori koliko bi trebalo, premda je ove godine učinjen svojevrsni izuzetak, organizovanjem velike manifestacije u Pranjanima, kojoj su, uz brojne visoke zvanice, prisustvovali i predsednik Srbije Aleksandar Vučić i ambasador SAD u Srbiji Kajl Skot. Možemo slobodno reći – da je ovakvo delo uradio neki drugi narod, za njega bi se znalo u celom svetu.
A da su, s druge strane, današnji američki saveznici na Balkanu, Albanci, Hrvati i Bošnjaci, tokom Drugog svetskog rata spasli bar jednog američkog ili engleskog pilota, danas bi na mestima gde su se piloti uz pomoć padobrana dotakli tla bili podignuti spomenici, gde bi se američki i engleski ambasadori, rasejani po novim državama na Balkanu, takmičili koji će, u znak zahvalnosti, na te spomenike položiti raskošniji venac.

[restrict]

SRBI KAO PRESEDAN Srbi su tokom Drugog svetskog rata, takvog primera nema u istoriji modernog ratovanja, na prostoru okupirane i raskomadane jugoslovenske države spasli oko 2.300 savezničkih, uglavnom američkih avijatičara. Savezničke avijatičare spasavale su pristalice oba rivalska antifašistička pokreta, Jugoslovenska vojska u otadžbini i partizanski pokret, koji je vodila Komunistička partija. Krajem 1943. godine, kada se na bojištima određivao ishod rata, američka vojska podigla je u južnoj Italiji nekoliko avio-baza sa oko pet stotina bombardera i stotinu lovačkih aviona. Iz tih baza bombarderi su tokom 1944. godine najčešće leteli prema centralnoj i istočnoj Evropi, prelećući Crnu Goru, Srbiju i delove Bosne i Hercegovine, Kosovo i Metohiju, bombardujući nemačke vojne ciljeve u istočnoj Evropi. Posebno su bombardovana naftna postrojenja u Pleoštiju u Rumuniji koja su bila izuzetno važna za snabdevanje gorivom nemačke ratne tehnike. Saveznički avioni gađali u to vreme gradove u Srbiji, razarajući stambena naselja i ubijajući nemilice civile. Najčešće su bombardovani Beograd, Niš, Kragujevac, Leskovac.
Od proleća do kraja jeseni 1944. godine let američkih aviona mogao se golim okom pratiti sa zemlje kako iz pravca Italije lete prema istoku. Letilice su se kretale na velikoj visini u poretku koji je podsećao na jata ptica selica. Razaznavali su se krupniji bombarderi koje su pratili lovački avioni. U sličnom poretku, posle obavljenih zadataka, vraćali su se nazad u baze u Italiji. I u dolasku i odlasku jednolični zvuk američkih aviona remetili su pucnji nemački protivavionske artiljerije i nemačke lovačke avijacije. Američki avioni, prelećući okupiranu jugoslovensku državu, nadletali su predele koje su u to vreme zaposedale razne vojske. Prostore istočne i zapadne Bosne, naseljene muslimanima, kontrolisala je muslimanska SS „Handžar divizija“, čiji su vojnici nosili fesove i bili obučeni u nemačke uniforme. Najvećim delom Raške oblasti (Sandžaka) gospodarile su razne muslimanske milicije. Mnoge delove Nezavisne Države Hrvatske, tamo gde su bili Hrvati, „čuvala“ je hrvatska vojska. U najvećem delu Kosova i Metohije, gde su živeli Albanci, gospodarila je SS divizija „Skenderbeg“. Svim ovim vojskama upravljali su Nemci. Delovi Bosne i Hercegovine i Crne Gore, naseljeni Srbima, u to vreme ubrajani su u slobodne teritorije, koje su kontrolisale dva srpska antifašistička pokreta, Jugoslovenska vojska u otadžbini i komunistički partizanski pokret. U okupiranoj Srbiji gradove su kontrolisali Nemci, a ostali prostor Jugoslovenska vojska u otadžbini.
Svi oni, Srbi, Hrvati, muslimani i Albanci, kada bi se čuo prepoznatljiv zvuk američkih aviona, upirali su pogled u nebo i sa različitim osećanjima pratili njihov let. Za Srbe su to bili saveznički avioni koji posle teških ratnih iskušenja i stradanja najavljuju mir i pobedu. Za ostale su to bili zlokobni neprijateljski neželjeni gosti, čiji je let praćen mržnjom i nadom da će sa njima izaći na kraj pobedonosna nemačka avijacija i protivvazdušna artiljerija koja se redovno oglašavala.
Dešavalo se da se posle dejstva nemačke protivavionske artiljerije ili lovačke avijacije, iz grupe savezničkih aviona u letu izdvoji pokoja pogođena letilica, koja počinje da zaostaje, a onda ponire prema zemlji. U vreme sunčanih dana moglo se sa zemlje pratiti kako iz pogođenih aviona iskaču avijatičari, kako im se šire padobrani i oni padaju na zemlju. Prema pogođenim avionima koji bi tresnuli o zemlju, i prizemljenim padobrancima, trčalo je seosko stanovništvo, i neka od vojski koja se tu zatekla. Muslimani, Hrvati i Albanci, opsednuti mržnjom, trijumfalno su se okupljali oko ostataka srušenih aviona, a zatim su lovili padobrance koje su, kao da su Srbi ili Jevreji, čerečili na licu mesta, ili su ih predavali Nemcima.
Jedino su Srbi tugovali za oborenim američkim avionima i prijateljski dočekivali američke pilote koji su se prizemljili padobranima. Srbi su se na teritorijama koje je kontrolisala Jugoslovenska vojska u otadžbini, ali i partizani, na isti način ophodili prema američkim avijatičarima. Primali su ih prijateljski, delili s njima i poslednji zalogaj. U to vreme Englezi i Amerikanci zaigrali su na partizansku kartu i komuniste prihvatili kao svoje glavne saveznike. Okrenuli su leđa do tada slavljenoj Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini i povukli svoje vojne misije iz Srbije. U partizanskoj vojsci bile su engleske i američke vojne misije. Te misije su se brinule da se avijatičari, koje su spasli Srbi na teritorijama koje su kontrolisali partizani, na različite načine, zemaljskim, morskim i vazdušnim putevima prebace u američke avio-baze.

NAUČENA LOZINKA „TITO“ Narod u okupiranoj Srbiji, čiju je teritoriju, ako se izuzmu gradovi, u to vreme držala Jugoslovenska vojska u otadžbini, iskazao je veliku hrabrost i dovitljivost u prihvatanju američkih avijatičara. Srbija je u to vreme bila pod okupacijom, gde su se lakše gubili životi nego u drugim delovima okupirane jugoslovenske države. Ponekada su srpski spasioci odvodili američke avijatičare ispred nosa nemačkih potera. Nađen je način da se ubrzo ti avijatičari prebace iz Srbije u svoje matične baze u Italiji. Na usamljenim planinskim poljanama, ali nedaleko od gradova u kojima su bili nemački garnizoni, građeni su aerodromi na koje su noću sletali i odakle su uzletali američki transportni avioni. Sa tih aerodroma avijatičari su prebacivani u Italiju. Najznačajniji je bio aerodrom izgrađen na Galovića polju u selu Pranjanima kod Gornjeg Milanovca, sa koga je u operaciji „Halijard“ prebačeno više stotina američkih avijatičara.
Najupečatljivije svedočenje o tim događajima ostavio je kapetan Zvonimir Vučković, komandant Prvog ravnogorskog korpusa Jugoslovenske vojske u otadžbini, kome je početkom marta 1944. godine stigla depeša iz Vrhovne komande: „Formacije savezničkih aviona, dejstvujući na objekte na neprijateljskoj teritoriji, preleću našu zemlju. Iz oštećenih aviona posada se spasava iskakanjem. Spaseni avijatičari iz svih krajeva zemlje biće upućivani vama. Pripremite zaštitu, snabdevanje i evakuaciju istih – general Mihailović.“
Malo pre nego što je dobio ovo naređenje, Vučković se na Zlatiboru sreo sa savezničkim pilotima, gledao ih je kako iskaču iz pogođenog aviona, i padobranom se spuštaju na zemlju. Dok još nisu dotakli zemlju, zabeležio je Vučković i ovaj detalj, zlatiborski seljaci i vojnici Jugoslovenske vojske u otadžbini hvatali su ih za noge kako bi im, pri dodiru s tlom ublažili pad i zaštitili ih od povreda. Padobranci su u njihovim bazama bili pripremani kako da se ponašaju ako njihovi avioni budu oboreni, a oni se nađu među lokalnim stanovništvom. Bili su naučeni da je dovoljno izgovoriti jednu reč: „Tito“. Tu reč su, na zaprepašćenje prisutnih, izgovorili ovde na Zlatiboru. Događalo da su se prema mestima gde su bile olupine oborenih aviona, u čijoj su se blizini spustili avijatičari, utrkivali Nemci i vojnici Jugoslovenske vojske u otadžbini. Bilo je i oružanih sukoba u kojima se ginulo. Ponekada bi padobranci, prilikom prizemljivanja polomili nogu ili ruku pa im je pružana pomoć. Lekara je bilo malo, slomljene noge i ruke, koristeći drvene daščice, uspešno su nameštali seoski vidari.

 

PODVIG ZA VEČNOST

Operacija „Halijard“ koju su izveli ravnogorci bila je u istoriji najveća operacija spasavanja oborenih američkih i savezničkih vazduhoplovaca

U Pranjanima u opštini Gornji Milanovac u nedelju, 15. septembra, obeleženo je 75 godina od operacije „Halijard“. Svečanosti su prisustvovali predsednik Srbije Aleksandar Vučić i ambasador SAD u Srbiji Kajl Skot.
Priča o hrabrosti i prijateljstvu meštana ovog kraja i američkih vojnika te 1944. godine još je živa. U pranjanskoj školi „Ivo Anrić“ jedan hol posvećen je ovoj akciji, a tu su i fotografije i sećanja na misiju „Halijard“.
Meštani ovog kraja u posleratnim godinama uspeli su da stupe u kontakt s nekim od američkih pilota koje su čuvali. Skrivali su ih i hranili tokom nekoliko meseci pre nego što su evakuisani u vazdušnu luku Bari.
Godine 2015. osnovana je i Halijard fondacija koja ima za cilj da edukuje ljude o značaju ove akcije kako u Srbiji, tako i u SAD. Fondacija kroz razne akcije pomaže ovaj kraj, a plan je i da se na Galovića polju u budućnosti izgradi i Memorijalni centar.
„Sa vojnog aspekta ova misija je neverovatna. Spasti 500 pilota bez žrtava i gubitaka podjednako je važno kao i humani aspekt ove priče. Ovde su se večeras prvi put srele porodice Roberta Kola i Čarlsa Dejvisa koji su bili u istom avionu koji je oboren. Obojica su preživela. Čuvali su ih Srbi“, kaže Džon Kapelo, predsednik Halijard fondacije.
Oni su posle nastavili život, osnovali porodice i njihovi su se potomci prvi put sreli, došli su da odaju počast Srbima koji su spasli njihove očeve i takvih priča ima mnogo, navodi Kapelo i dodaje da je taj humani deo misije „Halijard“ najvažniji.
Operacija „Halijard“ bila je u istoriji najveća operacija spasavanja oborenih američkih i savezničkih vazduhoplovaca. Spasavanje je organizovano od avgusta do decembra 1944. godine, sa pista napravljenih u seoskim delovima okupirane Srbije. Iz Pranjana je evakuisano više od 500 pilota.
„Pre 75 godina, kao što mnogi ne znaju, jer je to bilo zabranjeno, kao što je bilo zabranjeno građenje auto-puteva kroz Srbiju, američke trupe koje su išle na žestoki napad na nemačke snage u Rumuniji, savezničke snage Amerikanci, Kanađani i Englezi, žestokom silom išli su da sruše svaku vrstu logističke podrške nacističkim snagama. Nemci su se stravično borili, naneli ogromne gubitke savezničkim borcima. Mnogi od njih su svojim oštećenim avionima sletali ovde na improvizovanu pistu. Mnogima je Srbija bila spas. Mnogima je narod u Pranjanima bio spas za važnu operaciju 1944. godine. Ponosan sam na činjenicu da smo mi Srbi od početka bili u sukobu sa nacističkom armadom“, kazao je Vučić.
Ambasador SAD u Srbiji Kajl Skot, koji je uoči ove svečanosti, u petak, u Univerzitetskoj biblioteci „Svetozar Marković“ otvorio i izložbu „75. godišnjica spasilačke misije Halijard“, rekao je da će SAD zauvek biti zahvalne srpskim saveznicima. „Misija ’Halijard’ bila je najveća misija te vrste u istoriji ratovanja. Bili smo saveznici, rame uz rame, protiv zajedničkog neprijatelja“, rekao je Skot.
(RTS/Tanjug)

 

 

VEZA S AMERIČKOM KOMANDOM Spaseni saveznički piloti planski su prihvatani, preuzimala su ih imućna seoska domaćinstva, presvlačeni su u seosku odeću, dobijali su opanke i šajkače. Prema njima su se domaćini odnosili kao prema dragim gostima, davali su im za jelo najbolju hranu koju su imali, častili ih rakijom. Organizovane su i seoske straže kao bi se, u slučaju da se iznenada pojave Nemci, mogli izvući. Avijatičari su znali jedni za druge, između sebe su izabrali oficire koji su ih predstavljali. Nađen im je i tumač, beogradski advokat Radoje Vukčević, koji je znao engleski jezik.
U to vreme zapadni saveznici su pustili niz vodu Jugoslovensku vojsku u otadžbini. Savezničke vojne misije otišle su iz Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini, nije bilo moguće uspostaviti radio-vezu sa savezničkim komandama u južnoj Italiji ili na Bliskom istoku, ni uputiti obaveštenje o tome da Jugoslovenska vojska u otadžbini spasava pilote, da se o njima brine. Veza je uspostavljena tek kada je u okolini Ljiga jedan avion pao na mekano rastresito tlo i nije se zapalio. Prema avionu su u isti mah krenuli i Nemci i vojnici Jugoslovenske vojske u otadžbini kojima je komandovao kapetan Gaga Topalović. Nadomak mesta gde je pao avion vođena je borba. Srpski vojnici i seljaci uspeli su da sa aviona, pored mitraljeza, demontiraju radio-uređaj i donesu ga američkim avijatičarima. Radio-uređaj je brzo osposobljen za rad, pa je tako uspostavljena veza sa savezničkom komandom u južnoj Italiji. Posle ovog događaja saveznička komanda saznala je da je Jugoslovenska vojska u otadžbini prihvatila brojne njihove pilote. Tek tada se počelo razmišljati o njihovoj evakuaciji, o izgradnji aerodroma na koji bi sleteli saveznički avioni.
Mesto na kojem će biti izgrađen aerodrom odabrao je kapetan Zvonimir Vučković. Bila je to poljana Galovića polje, zaklonjena šumom, na okrajku sela Pranjani kod Gornjeg Milanovca, duga kilometar a široka oko trista metara. Gradnju aerodroma vodio je rezervni kapetan, inženjer Nikola Verkić, koji ranije nije gradio aerodrome. Gradilo ga je krampovima i lopatama, uglavnom noću, nekoliko stotina seljaka, od građevinske tehnike koristili su drvena kola koja su vukli volovi. U to vreme u Gornjem Milanovcu postojao je nemački garnizon. U slučaju da Nemci saznaju šta se zbiva u Pranjanima, izgrađen je rezervni aerodrom kod Ljiga, ali on nikada nije korišćen.
Zahvaljujući opremi koja je krajem jula demontirana iz američkog aviona koji je pao u okolini Ljiga, kako svedoči kapetan Zvonko Vučković, major Bruks i njegovi telegrafisti uspostavili su vezu sa američkom komandom, sa Petnaestim vazduhoplovnim korpusom čija je komanda bila u Italiji, odakle je ubrzo stigao odgovor da će na aerodrom u Pranjanima vrlo brzo poslati avione koji će evakuisati američke pilote. U to vreme u selima oko Pranjana, pod budnim okom njihovih srpskih domaćina, čekalo je više od dve stotine američkih avijatičara, među kojima je bilo i Engleza. Pored njih u selima oko aerodroma bilo je i Italijana, koji su, posle kapitulacije Italije, došli u dodir sa Jugoslovenskom vojskom u otadžbini. Bilo je tu Francuza i Rusa koje su Nemci zarobili na nekom od dalekih ratišta, zatim doveli u Borski rudnik da tamo rade. Svi su se oni, izuzev Rusa, borili za mesto u američkim avionima.

 

RAZLIČITE BROJKE: ARHIVI ČEKAJU ISTORIČARE

Različiti podaci o broju spasenih savezničkih vazduhoplovaca obavezuju i srpske i američke istoričare da se ozbiljno pozabave ovom temom, da još upornije istražuju vojne arhive i da se ovaj podvig srpskog naroda, jedinstven u istoriji, još detaljnije obradi i osvetli.
Najčešće se pominje da je spaseno oko 500 savezničkih pilota čiji su avioni 1944. godine oboreni na nebu iznad Srbije i bivše jugoslovenske države.
Jedan od najistrajnijih istraživača Ravnogorskog pokreta Miloslav Samardžić navodi podatak da je sa dva aerodroma u Srbiji i jednog sa severnobosanske planine Ozren, i čamcima iz Boke kotorske poslato u svoje baze u južnoj Italiji više od šest stotina avijatičara. Samardžić navodi i izveštaj generala Donovana upućen krajem Drugog svetskog rata američkom predsedniku Ruzveltu gde se saopštava da je na tlu bivše Jugoslavije spaseno 1.088 savezničkih pilota, od toga broja Jugoslovenska vojska u otadžbini spasla je 561, a partizani njih 527. Samardžić podseća da je među avijatičarima koje su spasili partizani znatan broj onih koji su u svojim pogođenim avionima uspeli da dolete do partizanskog aerodroma na jadranskom ostrvu Visu i tu slete.
Prema Samardžićevoj računici sa aerodroma Pranjani u baze u južnoj Italiji odletelo je 277 pilota, 20 je prebačeno je s aerodroma u Koceljevi, dok su na aerodrom kod ozrenskog sela Boljanića saveznički avioni sletali tri puta i prebacili u svoje baze 60 pilota. Čamcima iz Boke kotorske prebačeno je 15 pilota.
„Vikipedija“ nudi drugačiju računicu. Od 31. maja 1944. do februara 1945. sa aerodroma koje je podigla Jugoslovenska vojska u otadžbini evakuisano je 512 savezničkih pilota. Jedinica za spasavanje vazduhoplovnih posada pod komandom generala Ikera s tla okupirane jugoslovenske države evakuisala je ukupno 2.350 savezničkih avijatičara, od toga 343 s prostora koje je kontrolisala Jugoslovenska vojska u otadžbini, a više od 2.000 s partizanske teritorije.

 

 

SVE ZA GOSTE „PALE S NEBA“ Od 1. avgusta očekivali su se američki avioni zbog kojih su noću oko aerodroma u Pranjanima paljene ugovorene signalne vatre. Prvi avion kružio je noću iznad aerodroma na Ilindan, 2. avgusta. Iz aviona padobranima se na aerodrom spustilo nekoliko Amerikanaca koji su imali zadatak da provere da li aerodrom u Pranjanima zbilja može da primi avione. Prvih šest američkih transportnih aviona prizemljeni su na pranjanskom aerodromu 10. avgusta. Vojska koja je izgradila aerodrom, prihvatila američke avijatičare i organizovala njihovu evakuaciju, očekivala je da će ovim avionima stići i vojna pomoć. Ali samo u prva dva aviona bilo je nešto tereta, uglavnom sanitetskog materijala. U avione se smestilo više desetina američkih pilota, letilice su sletele po poretku po kome su doletele u Pranjane. Posle se saznalo da su avioni prilikom uzletanja iz avio-baza u Italiji bili puni vojne pomoći, oružja i municije. Taj tovar su usput noću, na vatrama označenim mestima, padobranima upućivali partizanima.
Istoga dana u pratnji šest lovaca koji su kružili iznad Pranjana na aerodrom je sletelo osam američkih transportnih aviona, koji su prebacili u Italiju više američkih pilota. Tokom avgusta i septembra na poljanu u Galovića polju u Pranjanima često su sletali američki transportni avioni. Posle su prilike nalagale da se gradi još jedan aerodrom kod Koceljeve, sa koga je u drugoj polovini septembra evakuisano pedesetak pilota.
Kao i iznad Srbije, Nemci su podjednako pogađali savezničke avione u njihovom letu iznad Bosne i Hercegovine koja je tada bila u sastavu Nezavisne Države Hrvatske a gde su takođe bili nemački garnizoni. Spasli su se samo piloti koji su imali sreću da se padobranima spuste u srpska naselja, gde su, kao i u Srbiji, prihvatani s najvećom pažnjom i ljubavlju. Srpska sela u kojima su prihvatani američki piloti bila su spaljena, stanovništvo je živelo u bajtama podignutim na okrajcima šuma ili su podigli krovinjare na zgarištima svojih kuća. Ovde se još teže živelo nego u Srbiji. I ovde su srpski seljaci poslednje zalogaje delili s gostima koji su im „pali s neba“. Ta naselja kontrolisale su partizanske snage ili Jugoslovenska vojska u otadžbini. Za pilote prizemljene na teritorije pod kontrolom snaga koje su priznavale Dražu Mihailovića izgrađen je aerodrom kod sela Boljanića na Ozrenu, planinskom predelu između Doboja i Tuzle, gde je živelo srpsko stanovništvo. Sa ovog aerodroma poletela je poslednja grupa američkih pilota.

IRONIJA ISTORIJE Amerikanci i Englezi još nisu čestito zahvalili srpskom narodu za ovakve žrtve i podvige. Za vreme dok su Srbi spasavali i čuvali američke pilote, saveznički avioni su bombardovali srpske gradove. Moguće je da se i to desilo, za šta nemamo konkretnih dokaza, da su neki od pilota spasenih u Srbiji već u septembru bili posada aviona koji su nemilosrdno bombardovali Srbiju. Još je veća istorijska ironija u tome što su iz tih istih avio-baza u Italiji 1995. uzletali američki avioni i Srbe u Republici Srpskoj zasipali bombama i raketama sa osiromašenim uranijumom. Činili su to u nastojanju da Bosnu i Hercegovinu pretvore u islamsku državu. Nemilosrdno su gađani ciljevi na planini Ozrenu. Potom su, tokom agresije na Saveznu Republiku Jugoslaviju 1999. godine, u misiji „Milosrdni anđeo“, preduzetoj i organizovanoj u neskrivenom cilju stvaranja druge albanske države na srpskom Kosovu i Metohiji, s italijanskih avio-baza koje su postojale i 1944. godine uzletali američki avioni i širom srpskih prostora ispaljivali hiljade projektila sa osiromašenim uranijumom. Podsetimo, na raketama koje su ispaljivane na pravoslavni Uskrs 1999. ispisivane su poruke: „Srećan Uskrs“.

[/restrict]