Dr Ivica Todorović – Da li se Srbi spremaju za veliku pobedu? (1. deo)

O zagonetkama naše istorije, o Kosovskom zavetu i obrascu zavetnog nacionalnog identiteta razgovaramo s naučnim savetnikom u Etnografskom institutu SANU i autorom niza monografija i tekstova posvećenih temama i izazovima srpske povesti

Razgovarao Vladimir Dimitrijević

Dr Ivica Todorović (1971) doktorirao je na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i već više od dvadeset godina radi u Etnografskom institutu SANU, gde je od 2016. u najvišem naučnom zvanju naučnog savetnika. Naš sagovornik autor je pet obimnih monografija i blizu dve stotine naučnih radova i članaka. Dosad je uredio više tematskih zbornika, član je redakcija niza naučnih časopisa i naučnih udruženja, bio je rukovodilac međunarodnih i domaćih naučnih projekata, urednik leksikografskih izdanja, učesnik i organizator brojnih terenskih istraživanja i naučnih skupova. U susret obeležavanju Vidovdana, on za Pečat tumači i pojašnjava pitanja i probleme koji se tiču ne samo nacionalne istorije već i su to upiti živi, važni i aktuelni i danas.

Mnogi naopaki tumači naše povesnice tvrdili su da je Kosovski zavet nihilističko slavljenje poraza. Ali nas je Kosovo uvek nadahnjivalo na oslobodilačku borbu, a ne na defetizam. Kako je moguće obnoviti značenje kosovske borbenosti u uslovima s one strane postmoderne? Da li zaista slavimo kosovki poraz?

Ovde bi se možda mogla postaviti i uzvratna pitanja: Da li je i hrišćansko proslavljanje Velikog petka i Vaskrsa – a Kosovski zavet u sebi sadrži sećanje na oba ova praznika – takođe „nihilističko slavljenje poraza“? Da li je i spuštanje Blagodatnog ognja svake godine – što je i religijski i naučno utvrđena činjenica, koju je nemoguće osporiti, kao što je teško osporiti i Torinsku plaštanicu itd. – takođe „mitološka obmana“? Naime, upravo duhovna sfera primarno određuje stvarnost pojedinca, a još više etnosa – upravo zaveti i mitovi, shvaćeni u pravom smislu reči. I u uslovima „s one strane postmoderne“ srpski identitet je zasnovan na tačno utvrđenim obrascima, koje je nemoguće menjati. Njih je moguće usložnjavati, u skladu s već postojećim strukturama i obrascima, ali ne i menjati, osim po cenu ubijanja čitavog jednog naroda. Pored ostalog, zbog tog razloga je i projekat nametanja „jugoslovenstva“, kao direktno usmeren protiv projekata nadahnutih idejama Novog Izrailja i Kosovskog zaveta – uz prateći pokušaj uništenja srpskog imena i identiteta – jednostavno rečeno morao da propadne, kao što će propasti i svaki drugi plan koji se odnosi na „promenu srpske svesti“. Raznolike specifične predstave o posebnom značaju Srba – o njihovoj drevnosti, raširenosti i plemenitom poreklu, kao i o vrhunaravnoj zavetnosti, misiji i specifičnoj ulozi ovog naroda u globalnim istorijskim zbivanjima – zasnivaju se na realno postojećim, prototipskim obrascima, definisanim pre mnogo vekova. Tada je, u vreme Svetog Save, formulisano ono što nazivamo i podrazumevamo pod srpskom idejom i srpskim etničkim bićem. Štaviše, i motiv pranaroda, koji se naslanja na predstave o izabranosti – a u određenim aspektima im i prethodi – u osnovi predstavlja izuzetno složen i višeslojan fenomen, koji je vredan pažljivog naučnog proučavanja, tj. nipošto ne treba da bude poligon za malograđanska izrugivanja i izlive antisrbizma. On je, kao što pokazuju istraživanja, zasnovan na teško osporivoj činjenici da je etnonim Srbi u dubljoj prošlosti označavao domaće, zajedničko i opšterašireno ime za potonje Slovene – što su argumentovano dokazivali Vuk Stefanović Karadžić, Šafarik, Dobrovski, Budimir, Kobičev, Rudeljev i mnogi drugi. Ovo je povezano i s činjenicom da je – kao što takođe dokazuju vodeći naučni autoriteti, počev od najznačajnijih slavista, O. N. Trubačova i srpskog akademika Predraga Pipera u novije vreme, pa do Šafarika i mnogih drugih nekada – pradomovina Slovena upravo Podunavlje, tj. podunavsko-panonsko-balkansko-karpatski prostor, odakle su proterivani i vraćali se, kao što tvrdi Nestorov letopis i drugi autentični, stari domaći slovenski izvori (poljski, češki, ruski). (S druge strane, što se tiče navodnih veza između Ilira i Albanaca, naučno je dokazano, od strane više autoriteta i brojnih činjenica, da Albanci ne vode poreklo od Ilira i da se kasno – odnosno posle Slovena i romanofonih grupacija – pojavljuju na teritorijama koje sada zauzimaju. Pri tome se na Balkanu prvi put pominju u XI veku.)
[restrict]

Poredeći srpski i ruski mesijanizam, najveći mislilac naše dijaspore, sorbonski doktor Marko S. Marković, ukazao je na to da je ruski mesijanizam svečovečanski, a srpski više nacionalan. Pa ipak, istakao je, „srpski mesijanizam ima izvesnih prednosti nad ruskim: on sadrži ujedno i Raspeće i Vaskrsenje, baš kao i poljski mesijanizam, a to znači da predstavlja vernije podražavanje Hristu nego mesijanizam Dostojevskog i Berđajeva. A iznad svega – i to je ono najvažnije – u njemu se nalazi ideja priopštavanja Hristovoj žrtvi putem evharistije, što nije obrađeno u ruskom mesijanizmu“. Zašto su na srpsku istoriju tako primenljivi arhetipovi smrti i vaskrsenja, jasno vezani za Kosovski zavet?

Srpski narod ima jedan „problem“, vezan prvenstveno za činjenicu da je srž etničkog bića ovog naroda neposredno utemeljena i zasnovana na kulturno-duhovnom programu koji je izuzetno zahtevan i koji se u novije vreme ne ostvaruje do kraja, tj. realizuje se uz brojne, ponekad teško premostive prepreke, u međuprostoru između neprestanih raspeća i vaskrsenja. Tokom proučavanja srpske duhovne kulture, nasleđa i etnosa u celini, ustanovljeno je da je u srpskoj tradiciji, predstavljajući njen najsuštinskiji i najviši izraz, posebno naglašena ideja o osobenoj istorijskoj misiji, tj. o jednoj vrsti izabranosti. Do ove konstatacije dolazimo sledeći istraživanja i zaključke uvaženog istoričara, akademika Miloša Blagojevića i drugih naučnika, ali i najistaknutijih teologa i duhovnika, kao i različitih izraza narodne tradicije. Prethodno pomenuta ideja je bazirana na novozavetnom idealu, prenesenom na ravan svetske istorije i čovečanstva, a upravo Kosovski zavet / mit predstavlja tipičan i neposredan izraz ovog novozavetnog, hrišćanskog obrasca. Pri tome je Kosovo, svakako, jedan od najsuštinskijih pojmova srpske tradicije u celini, koji ne poseduje samo nacionalnu već i svečovečansku poruku, utemeljenu na načelima mira i ljubavi. Podrazumeva se, s druge strane, ovo je i sastavni deo srpske samosvesti, bez kojeg je nemoguća njegova egzistencija, a mislim da je bespredmetno i potpuno neumesno razmišljati o tome, kao što to rade srbofobi ili mondofašisti, ima li srpski narod pravo na postojanje ili ne.

Šta znači svest o svojoj izabranosti?

Kao što ste primetili u sklopu svog pitanja, mesijanska ideja o posebnoj istorijskoj misiji, kao i o izabranosti i Bogočovečanstvu, sveprisutna je u slovenskoj, ali prvenstveno u pravoslavno-slovenskoj civilizaciji – između ostalog i preko danas naširoko poznatih, ruskih zavetnih ideja o Trećem Rimu i Svetoj Rusiji. O slovenskoj istorijskoj misiji nadahnuto govore mnogobrojni filozofi i književnici, teolozi, umetnici, naučnici, mistici i drugi – usložnjavajući osnovno idejno jezgro odgovarajućeg kulturno-civilizacijskog kompleksa, kojem svakako pripadaju i Srbi, a srpske idejne matrice su neposredno povezane sa ruskim. Štaviše, važno je naglasiti da se prisustvo srodnih predstava i motiva u kolektivnoj svesti Rusa direktno nadovezuje na srpski prototip, kao što primećuje Džejms Bilington. Međutim, kada je reč o osnovnoj srpskoj ideji i njenoj neposrednoj realizaciji, utisak je da se ona – iako odavno uobličena, predstavljajući prototip za srodne ruske ideje – još uvek revitalizuje i ustoličuje u definitivnoj izgradnji/povratku svesti o sopstvenoj duhovno-istorijskoj misiji, koju srpskom etnosu kontinuirano saopštavaju središnji i idealtipski izrazi tradicije. Jer kretanje srpskog kolektivnog bića uglavnom je bilo konstantno, u vernosti srpskoj ideji, ali se ponekad čini i da je ovo kretanje prilično „instinktivno“, mahom usmeravano nesvesno-nagonskim mehanizmima i procesima, koji proizlaze iz nepromenljivih kodova odgovarajuće idejne matrice. Drugim rečima, stiče se utisak da ono (još uvek) ne predstavlja izraz visokoprosvećene samosvesne aktivnosti savršenog naroda – kao takvog definisanog na bazi svetosavskih principa, novozavetnih vrednosti i načela već tokom srednjeg veka, na šta ukazuju pomenuti Miloš Blagojević, Dimitrije Bogdanović i drugi u svojim studijama. Saobrazno tome – mit/zavet još uvek nije osvešćen u onoj meri koja omogućava opšti kvalitativni preobražaj društva i (samo)ostvarivanje programa sa ne samo nacionalnim, već i svečovečanskim misionarskim kulturološkim predznakom. Međutim, on nije osvešćen prvenstveno zbog toga što trenutno predstavlja jednu vrstu u većoj meri prećutane – pa čak i posredno zabranjene – a ne tajne tradicije. Sasvim suprotno površnim tumačenjima izvesnih savremenih pojava – ideje o Srbima kao izabranom narodu i o Srbiji kao svetoj zemlji, koja se ujedno doživljava i u smislu određene vrste metafizičkog središta sveta, kao i o posebnom značaju Srba i njihovoj jedinstvenoj eshatološkoj istorijskoj misiji, nisu proizvod novijeg vremena niti su nešto što zavisi od konkretnih, aktuelnih političkih okolnosti. Iako pomenute okolnosti potencijalno potpomažu usložnjavanje i neposrednu manifestaciju sadržaja navedenog tipa.

Otkada počinje ta svest o svojevrsnoj izabranosti Srba? I kakva je izabranost u pitanju? Da nije to gordost koja vodi šovinizmu?

Temu izabranosti su jasno videli, nagovestili i pokazali istraživači na polju srpske srednjovekovne istorije, naglašavajući da su ključne odrednice navedenih ideja sveprisutne već u XIII veku, između ostalog i kao neposredan rezultat truda Svetog Save i Svetog Simeona „da učvrste pravoslavlje u svom otačastvu, s jasnim ciljem da Bogu: predaju čeda svoga otačastva, koja su procvala raznim cvetovima, dobrom verom i čistotom bogoljublja, i da mu pripreme savršen narod, naoružan istinitim pokajanjem“. Iz navedene Domentijanove rečenice – kao što je u svom radu pokazao Miloš Blagojević – saznaje se „da su Sveti Sava i Sveti Simeon misionarskom delatnošću pripremali svoje saplemenike, da u pobožnosti postanu savršen narod, kojeg će kao takvog privesti Gospodu“. Podrazumeva se, nastavlja M. Blagojević, „od stvaranja savršenog naroda koji ima savršenog oca otačastva, pa do nastanka izabranog naroda samo je jedan korak“, a ovo je dosledno i realizovano u nemanjićkoj Srbiji, kao što su jasno i argumentovano pokazali merodavni naučnici. Oni takođe dosledno ukazuju i na značaj pominjanih predstava o izabranom narodu i o svetoj zemlji za srpsko osobeno samopoimanje i nacionalno samopoštovanje, kao i na raširenost ovakvih predstava kod Srba. Tako je, između ostalog, primera radi, u Žitiju kralja Stefana Dečanskog sasvim neposredno navedeno da „ovaj beše (car) velikoga i najslavnijega naroda srpskoga“. I u kontekstu ovog žitija se, kao i u Domentijanovom Žitiju Svetog Save, srpski narod, kao izabrani, posmatra iznad starozavetnog Izrailja i drugih naroda (pri čemu i srpski etnički prostor – shodno navodima iz žitija – u vreme XIV veka, pre najezde Turaka, zauzima izuzetno veliku teritoriju). Pomenuti sadržaji, ukoliko se shvate na pravilan način, ne utiču na gordost i etničko preuznošenje, već pred narod postavljaju izuzetno visoke ciljeve, sasvim u duhu hrišćanske samorealizacije, prvenstveno po uzoru na učenje i put Isusa Hrista. Posebno značajno je naglasiti i da ovakvo samotumačenje suštinskih kodova srpske tradicije i istorijske misije nije ograničeno isključivo na domen vladajuće elite, kao i elitnih crkvenih krugova i odgovarajuće tradicije, koja bi – u okvirima takvog pristupa – bila suštinski odvojena od naroda i narodnog bića. Naprotiv, može se – sa stanovišta istorijsko-dijahronijskog pristupa, kao što su naglašavali ugledni teolozi i naučnici – zaključiti da je celokupno narodno biće prožeto ovakvim idejama.

Dolazimo do zagonetke srpske istorije. Kako je ona rešiva?

Poznato je da je ključna reč svake zagonetke njena odgonetka, odnosno – jedini pojam koji se nikako ne sme naći među rečima što čine tekst zagonetke. Isto tako, i danas kao i ranije, ključni pojam zagonetke aktuelne srpske stvarnosti, kao i (uzroka i rešenja) celokupne „situacije“ u kojoj se srpski narod trenutno nalazi, jeste upravo onaj pojam koji se u savremenim okolnostima gotovo nikada ne izgovara i ne predstavlja, kojeg nema u „javnom diskursu“, u medijima, niti u „kulturnoj ponudi“… Reč je, upravo, o Novom Izrailju i svemu onom jako složenom i dubokom što se za njega vezuje. Kao s njim suštinski povezani, tj. prateći, u aktuelnoj stvarnosti takođe nedostajući element, javlja se i pojam antisrbizma, po svojoj praksi i posledicama sasvim očigledno u rangu sa fenomenom antisemitizma pre i za vreme Drugog svetskog rata. Uostalom, uporedite dostupne podatke i brojke koji govore o srpskim stradanjima, počev od turske okupacije pa sve do kraja XX veka, od Kosova do Jasenovca i savremenih dešavanja – opet na Kosovu i Metohiji, kao i širom srpskog etničkog prostora. U svemu tome i Kosovski zavet – u smislu posebno vidljivog izdanka predstave o srpskom narodu kao Novom Izrailju – potencijalno može da predstavlja „ključ nad ključevima“ za razumevanje sadašnje situacije i jednu od najvažnijih odgonetki narodnog preporoda, svojim postojanjem ukazujući na Vaskrs nakon duhovne i fizičke smrti.

Ako se setimo Lazreve kletve, kakva je dijalektika prokletstva i blagoslova u Kosovskom zavetu? Koliko se ona odražavala na naša istorijska opredeljenja?

Opštepoznata je činjenica da je prostor Kosova i Metohije dugo bio središte političkog, ekonomskog, kulturnog i nadasve verskog života srpskog naroda. To je jezgro i teritorija na kojoj su se nalazili – i još uvek se nalaze – najvažniji centri matične srpske države i crkve (Pećka patrijaršija, Gračanica, Dečani, Bogorodica Ljeviška, Sveti Arhanđeli, Banjska, Priština, Prizren, Nerodimlje, Pauni, Vrhlab, Svrčin, Petrič, Brnjaci itd). Poseban značaj prostor Kosova i Metohije dobio je i zbog činjenice da se upravo tu, 1389. godine, odigrao Kosovski boj, posle kojeg – po narodnom pamćenju – propada moćno Srpsko carstvo i nastupa period petovekovnog ropstva i stradanja Srba. U vezi s Kosovskim bojem, Vuk Branković je u srpskoj narodnoj tradiciji predstavljen kao arhetip izdajnika, nasuprot ovaploćenju arhetipskog heroja – Milošu Obiliću, a nazvati nekoga „Vukom Brankovićem“ bila je velika uvreda. Reč je o motivu koji je duboko utkan u kolektivnu svest srpskog naroda i označava jedan od centralnih elemenata kosovske tradicije, kao posebno uticajnog idejnog sistema, koji pretenduje da u suštinskom smislu utiče na određenje kolektivne istorijske misije Srba. Vuk Branković je – na sasvim paradoksalan način – doveden u vezu i sa savremenim modelima ispoljavanja antisrbizma, u kontekstu pokušaja identitetske demontaže srpskog naroda, sprovođene od strane mnogobrojnih medija i intelektualaca, u službi jurišnika kulturnog rata protiv Srba, tj. kako bi se uspostavila nova idejna matrica u njihovoj kolektivnoj svesti. Ova nova „dijalektička“ matrica bi se mogla svesti na formulaciju „patriotizam je moralno nedopustiv“ ili „patriotizam je šovinizam“, tj. „izdajstvo/autošovinizam je patriotizam“. S tim u vezi, ilustrativno je da su pojedine javne ličnosti otvoreno – što se, kao čin, može desiti samo u vreme okupacije – pozivale na odricanje od Kosova i Metohije (a ono je preduslov srpskog opstanka ne zato što neko tako hoće ili mu se to dopada usled manije veličine ili mazohizma, već upravo zato što je Kosovo suštinski element srpskog samopoznanja i kolektivne egzistencije, kao što uspevaju da dokažu brojne naučne studije i naslute mnoga umetnička dela); pritom, upravo neki od njih su ujedno u medijima plasirali i informaciju kako Vuk Branković u stvari „nije bio izdajnik“. Takođe se, sledstveno svemu prethodnom, postavlja još jedno nezaobilazno pitanje – ko je (još) danas „Branković“, a ko „Obilić“? S tim u vezi, treba reći da je svaka „javna ličnost“ pozvana da svakodnevno govori o – kao što se lako možemo uveriti već površnim praćenjem medija – praktično svakodnevnom nasilju nad Srbima, počev od Kosova i Metohije, kao i o rezultatima i namerama etničkog inženjeringa/rasrbljavanja itd. Osim kada govorimo o srpskom etničkom prostoru i okolnim zemljama, nije previše drugačije ni u drugim, udaljenijim državama, jer je asimilacija Srba sveprisutna, planirana i poželjna. Uostalom, problem antisrbizma – kao osnovni problem savremenog čovečanstva, koji nije tim manji (naprotiv!) što se više prećutkuje i negira – moguće je rešavati i trajno rešiti pre svega na svetskom nivou, počev od uvođenja u školske udžbenike i enciklopedije, različitih svetskih država i jezika, činjenica o stradanjima ovog naroda, tj. o kontinuiranom genocidu koji se višestruko sprovodio nad njim. Time što ćutimo o ovim stvarima i dozvoljavamo da se bilo koji značajniji sastanak ili manifestacija na evropskom ili svetskom nivou može sprovesti bez pomena o neprestanom uništavanju jednog naroda koji je imao ključnu ulogu u svetskoj istoriji – nastavljamo da se izlažemo simboličkom delovanju „prokletstva“ iz dubina Kosovskog zaveta. Isto tako, uostalom, i noviji Jasenovački zavet – koji se neposredno nadovezuje na Kosovski zavet – sugeriše istu misao, prosto vapeći za svojim opštesvetskim i svečovečanskim projavljivanjem istine i poruke koja je takođe večnog karaktera.

U čemu je suština naše inicijacije u Zavet i može li se ona sačuvati danas?

Na opštem, nacionalnom nivou – simbolika koja objedinjuje ideje slobode, svetosti i hrabrosti se u srpskoj kulturi sa tradicijskim predznakom najpre ispoljava kroz inicijacijski kontekst Kosova i Kosovskog zaveta. Na prvi pogled, danas nedostaju podvizi vezani za Kosovo i Metohiju, ali je to ipak samo površan utisak, koji su kod mene u potpunosti razvejala iskustva tokom istraživanja, tj. „učešća sa posmatranjem“, vidovdanskih proslava na ovom području. U stvari, jedna od primarnih savremenih inicijacija je – na primenjenom simboličkom nivou – vezana upravo za odlazak na Kosovo i Metohiju (sakralni prostor), i to pre svega na sam Vidovdan (sakralno vreme), kada se evociraju uspomene na Kosovski boj i Kosovski zavet, koji podrazumeva vernost drevnoj zakletvi i nepokolebljivo davanje primata carstvu nebeskom u odnosu na carstvo zemaljsko, odnosno večnom životu naspram prolazne, zemaljske egzistencije – kako bi mogla da glasi jedna od idealtipskih definicija. U savremenim okolnostima, s naglaskom na poslednjih petnaest godina, značaj inicijacijskog podviga odlasku / pokloničkom putu na Kosovo obezbeđuju mnoge teškoće i izuzetno nepovoljne, konkretne i nimalo bezopasne okolnosti. Između ostalog, primera radi, nemalo mladih ljudi je tokom prethodnih godina učestvovao u Vidovdanskom maršu ili drugim sličnim akcijama, koje su podrazumevale i dvonedeljno pokloničko pešačenje od Beograda do Gračanice na Kosovu. Tokom ovog dugačkog putovanja, koje je i duhovni i svojevrsni fizički podvig, učesnici marša su uspevali da prepešače navedenu relaciju, posećujući usput manastire i istorijska mesta, u nekoj vrsti savremenog litijskog ophoda koji iznova sakralizuje prostor srpske zemlje. Ipak, svake godine je vidovdanski odlazak na Kosovo, a prevashodno na odgovarajuća verska i kulturna dešavanja u Gračanici i na Gazimestanu, praćen brojnim neprijatnostima, od prebijanja, maltretiranja i hapšenja učesnika – ponekad bez ikakvog povoda, a ponekad uz izgovor da su imali hrišćanska (na primer, običan krst) ili srpska obeležja – do grubog pretresanja (čak i dece i monahinja) i raznih drugih oblika iživljavanja i provociranja. Sve ovo je praćeno i teško opisivom atmosferom terora. Naime, poklonici često bivaju napadnuti kamenicama od strane „meštana“ ili brutalno pretučeni od strane od albanskih „policajaca“. Povrh svega, srpsko stanovništvo na Kosovu i Metohiji je kontinuirano napadano i ubijano, pri čemu su stradala i srpska groblja, crkve, manastiri, a kuće i imovina zatirani ili prisvajani. Međutim, nakon poslednjeg masovnog etničkog čišćenja – što je eufemizam za genocid – Srba iz 2004. godine, kao da se u narodnoj svesti dogodio neki preokret koji je Srbe svih uzrasta pokrenuo da svoje želje sve više usmeravaju ka Kosovu, odnosno – da sve više žele da borave tamo gde se nalaze najveće svetinje njihovog naroda.    

[/restrict]