Episkop bački Irinej – Beleška o netačnom crkvenom i publicističkom načinu govora na temu Ukrajine

Svakodnevno se može zapaziti da u pogledu crkvenog problema u Ukrajini crkvena lica, čak i pojedini veoma obrazovani jerarsi i teolozi, često, a novinari, kako „svetovni” tako i „crkveni”, po pravilu govore i pišu da će Vaseljenska Carigradska Patrijaršija uskoro dati – ili, po drugima, da neće dati – autokefalnost Ukrajinskoj Crkvi. Ovaj način izražavanja, međutim, eklisiološki i kanonski je netačan, te stoga uvodi ljude u zabludu, nezavisno od dobrih namera ogromne većine onih koji se tako izražavaju. Ne tvrdim, naravno, da ovakva formulacija proističe iz nedovoljne bogoslovske spreme određenog broja crkvenih pastira i teologâ ili pak iz namere neteologâ da iskrivljuju stvari. Imam utisak da neprecizna terminologija potiče, po svemu sudeći, iz nepažnje i nemarnosti.

Objasniću otkud mi takav utisak. U Ukrajini postoji kanonska Ukrajinska Pravoslavna Crkva kao autonomna pomesna Crkva u sastavu Moskovske Patrijaršije. Nju priznaju sve Pravoslavne Crkve bez izuzetka, a ona je u evharistijskom opštenju sa njima. Ta Crkva niti želi niti je i od koga tražila autokefalnost – ni od Moskovske Patrijaršije, kojoj pripada i koja bi u takvom slučaju bila pozvana da dâ odgovarajući predlog i time pokrene čitav proces, ni od Carigradske Patrijaršije, koja bi tada, kao prvoprestona Crkva i otud koordinator postupka, bila pozvana da predmet uputi na svepravoslavno razmatranje i konačno rešenje, bilo potvrdno bilo takvo koje zahtev privremeno odbija ili ga na neodređeno vreme odgađa. Naporedo sa pomenutom kanonskom Ukrajinskom Crkvom postoje u zemlji i tri raskolničke grupacije, a uz njih i agresivna unijatska zajednica. Razgovori o autokefaliji se vode upravo sa ovim raskolničkim „Crkvama” i, paralelno, sa državnim rukovodstvom Ukrajine, mimo kanonske Crkve i protivno njenoj volji, pri čemu se u razgovore veoma drsko upliću unijati, stajući, kao što se i podrazumeva, na stranu raskolnikâ. Sledstveno, ne radi se o planu da se autokefalni status dodeli Ukrajinskoj Crkvi, kako stalno slušamo i čitamo, nego o programu da se autokefalija dodeli raskolničkim grupacijama u Ukrajini.

Postupci Carigrada se objašnjavaju i opravdavaju izjavama da oni imaju za cilj ukidanje raskolâ i vaspostavljanje crkvenog jedinstva u narodu Ukrajine. Ti postupci se temelje na nedavno formulisanom učenju da Carigradska Crkva, kao vaseljenski tron i, istorijski, kao Crkva Majka slovenskih Crkava, ima pravo da po ovom pitanju odlučuje samovlasno i kako sama nađe za shodno, ne obazirući se na dosad postojeće jurisdikcijske granice pomesnih autokefalnih Crkava i ne smatrajući da je vezuje njihov stav ili otpor. Ovo učenje, međutim, ni na koji način ne stoji budući da, saglasno datom ustrojstvu Crkve, ne postoji činilac viši od jerarhije i punoće autokefalne Crkve osim institucije sabora, tojest autoriteta sabora svih ili većine autokefalnih Crkava (vaseljenski sabor) ili sabora većeg broja Crkava nekog šireg područja (veliki sabor). Prvi episkop pravoslavnog Istoka nije prvi u apsolutnom smislu (in absoluto), kao što je to slučaj u jurisdikciji staroga Rima, nego je prvi u saboru. Po opštepoznatom 34. apostolskom kanonu, sabor bez prvoga je nevažeći, a prvi bez sabora je nepostojeća figura. Sledi, dakle, zaključak da Vaseljenski Patrijarh nema pravo da raspravlja, akamoli da odlučuje o statusu Ukrajinske Crkve – posledično i bilo koje druge Crkve – sâm od sebe, nadsaborski, na osnovu nekakve sopstvene moći.

Moramo dodatno spomenuti još jedan problem. Na koji način bi bilo moguće priznavanje ili vaspostavljanje zakonito lišenih čina episkopa i klirika, pri čemu je njihov kolovođa Denisenko, lažni patrijarh kijevski, ne samo lišen čina nego, štaviše, odlučen od Crkve i anatemisan? Može li bilo koja Crkva, ne izuzimajući ni prvu po redu i sjajnom imenu, da obezvredi ili da proglasi nevažećima crkvene delatnosti i odluke druge sestrinske Crkve? Dalje: ima li bilo koja Crkva pravo da priznaje ili ne proiznaje kanonske postupke druge Crkve zavisno od okolnostî i od slučaja do slučaja, i to na osnovu klimavih merila? Važi potpuno suprotno: rukopoloženja, unapređenja, premeštaji, pribrajanje saboru svetih i bilo šta drugo slično ovom, s jedne strane, ali i lišavanja čina, svrgavanja, zabrane sveštenodejstva i ostale epitimije, sa druge strane, kada su izvršeni u jednoj Pravoslavnoj Crkvi, automatski se prihvataju i važe u svim Crkvama bez izuzetka. Ako bi se odustalo od ovog načela unutrašnje povezanosti i uzajamnoga prožimanja Crkava, smesta bi bila ukinuta sva struktura crkvenog organizma, kao i ukupni sistem njegovog funkcionisanja. Pravilna primena gornjeg načela isključuje, u prvom redu, dijalog sa raskolnicima „na ravnoj nozi”, a zatim povlači za sobom njihov pokajnički povratak u jedinstvo i kanonski poredak Crkve. Tek tada oni mogu i imaju pravo da istaknu svoje zahteve, pa i zahtev da dobiju autokefaliju, najpre pred svojom Crkvom, a potom, preko nje, i pred svepštom Crkvom.

Ovoga metoda se doskora neodstupno držala i Vaseljenska Carigradska Patrijaršija kako po pitanju raskolâ u Ukrajini tako i po pitanju skopskog raskola. U danima sadašnjeg Svetejšeg Vaseljenskog Patrijarha postojalo je vreme kada skopski raskolnici nisu bili primani u Fanaru na razgovor o njihovom položaju bez prethodne saglasnosti Patrijarha srpskog. Tada je bilo nezamislivo da se oni obrate neposredno Vaseljenskom Patrijarhu mimoilazeći Crkvu od koje su se otcepili i da njihovi dopisi budu uvršteni u teme Svetog Sinoda u Carigradu, a da Srpska Crkva o tim događajima saznaje samo iz sredstava javnog izveštavanja, kako se nedavno desilo. Upadljiva je analogija sa zbivanjima u Ukrajini. Postavlja se pitanje: šta je sadržaj pojma autokefalna Crkva?

Od svega je, međutim, gora i žalosnija činjenica da je proklamovani cilj operacije Ukrajina – a to je ukidanje raskolâ i ponovno objedinjavanje pravoslavnih hrišćana Ukrajine – unapred osuđen na neuspeh. Raskoli se ne pobeđuju polumerama i na osnovu formalnog i prividnog obraćenja raskolnikâ koje inače aktivno podržavaju svetovna vlast i teško uočljivi spoljašnji politički centri čije delovanje se obično odvija u tajnosti. Najviše što bi se postiglo jeste relativno smanjenje broja raskolničkih grupacija: umesto dosad postojećih triju imali bismo možda, pa i verovatno, jednu, novu „federaciju”, koja u suštini ne bi bila jedinstvena i koju bi jedne Crkve priznavale, a druge ne bi, dok bi većinska, kanonska Crkva ostala onde gde se već i nalazi – pod okriljem i pokroviteljstvom Moskovske Patrijaršije. I sâm gospodin Denisenko – nekadašnji mitropolit Filaret, „u vreme ono” jedan od dvojice najjačih kandidata za moskovski patrijaraški tron, a danas samoproglašeni „patrijarh kijevski” (da li će zadržati ovu titulu?) – potvrđuje tačnost mojih reči svojom izjavom da će ubuduće oni koji govore ruski pripadati Moskvi kao i dosad, a da će oni koji govore ukrajinski pripadati njemu (kome bi inače?). Ovaj čovek, koji zaslužuje da se poštuju njegove godine, a po svemu ostalom je bednik dostojan sažaljenja, zaboravio je da spomene samo jedan detalj: zaboravio je da spomene da svi stanovnici Ukrajine govore ruski, dok određeni deo stanovništva, pritom ne mali, istovremeno govori i ukrajinski. Slutim, štaviše, da poodmaklo životno doba u slučaju gospodina Denisenka i blizina izborâ u slučaju gospodina Porošenka predstavljaju nimalo zanemarljive pobude za žurbu i nestrpljivost obojice, ali ne uviđam zašto bi Konstantinopolj trebalo da žuri. Kakvu bi dobit od svega toga imalo Pravoslavlje? Vredi li staviti na kocku njegovo jedinstvo radi takve perspektive? Čisto sumnjam. Raskol će i ovako i onako ostati, bilo u obliku triju raskola bilo u obliku jednog raskola. Prema tome, uzalud se trudi Velika Hristova Crkva. Nadam se da ona ipak vidi zamahnuti mač većeg raskola ne samo nad Ukrajinom nego i nad vaskolikom pravoslavnom vaseljenom. Sačuvaj nas, Bože!

Znam da su u prošlosti mnogi raskoli – i ne samo oni već i jeretički pokreti – bili nadvladani i da su se njihove pristalice, pokajavši se i odrekavši se svojih zabluda, ponovo ujedinile sa Crkvom. Ali koliko znam, bez presedana je u dvehiljadugodišnjoj istoriji Crkve poduhvat da se raskolnici, čim se ponovo ugrade u crkveno Telo, u isto vreme automatski vinu u visine najvišeg istorijskog načina postojanja jedne Crkve i da budu pribrojani sabornoj zajednici najuglednijih među istaknutim Crkvama, a da pritom nije bilo nikakvog prelaznog perioda duhovnog sazrevanja, askeze, ponovnog sticanja crkvenog etosa i načina mišljenja, nego eto, prosto tako, „blagodaću i milosrđem” prvoprestone Crkve. Ujedno valja imati na umu i to da određene istorijske Crkve, slavne zbog svog duhovnog nivoa, svedočenja i doprinosa, koje usto nikad nisu upale u ponor jeresi ili raskola, još nisu stekle autokefalnost, a po svoj prilici neće je steći nikad ni doveka, pa ipak ne protestuju niti se imalo žale ili kukaju. Kao zaključak nameće se, dakle, sledeći oksimoron: svaka raskolnička zajednica će kad-tad, ranije ili kasnije, biti proglašena nedužnom, rehabilitovana i, povrh svega, unapređena u autokefalnu Crkvu. Na taj način raskol prestaje da bude smrtni greh i zločin koji se ne može oprati ni mučeničkom krvlju vinovnika raskola, pretvara se u običan laki prekršaj i lako se leči, a na kraju – o neobičnog li čuda! – biva nagrađen. Hteli mi to ili ne, tako se uklanjaju brane koje zadržavaju mnoge nove raskole, a Pravoslavnoj Crkvi preti opasnost da postane neka vrsta neograđenog vinograda. Sve to proizvodi nepopravljivu štetu i sablažnjava mnoge savesti, a naša Crkva zbog toga gubi svaku verodostojnost kako pred inoslavnim hrišćanima tako i pred inovernim savremenicima i pred nereligioznim ljudima.

Ove retke ispisujem sa dubokom tugom, zapravo sa bolom, baš zato što iz dubine duše poštujem i volim mučeničku Veliku Hristovu Crkvu. „Istinu govorim u Hristu, ne lažem, to mi svedoči savest moja u Duhu Svetom, da mi je vrlo žao i da me srce moje boli bez prestanka” (Rimlj. 9, 1 – 2; sr. IIKor. 11, 31; Gal. 1, 20 i ITim. 2, 7) usled odskora nastalih situacija, napetosti i raznoglasja po pitanju lečenja ranâ od raskolâ. Raskoli zasad, umesto da budu uklonjeni, na čudan način izazivaju dodatne duhovne i duševne raskole među samim braniocima jedinstva, stabilnosti i ujednačenog hoda svetih Crkava Božjih kroz istoriju. Upravo radi ovih poslednjih vrednosti „briga za sve Crkve” (IIKor. 11, 28) napaja i moje srce, srce jednog skromnog pravoslavnog episkopa, tako da meni, „najmanjem od svih svetih” (misli se: najmanjem od svih hrišćana; Ef. 3, 8, sr. IKor. 15, 9), nije dopušteno ćutanje ne bih li eventualno izbegao jeftine i prostačke optužbe za neverstvo, izdajstvo, prebegavanje „na drugu stranu” i tako dalje. Naprotiv, ljubav prema Crkvi svetog apostola Andreja i prema svakoj Crkvi pravoslavnih hrišćana podstiče me da govorim umesto da budem nêm, ali i da govorim po savesti i iskreno.

Želim i molim se, od srca i vapajno: Sazdatelj i Ženik Crkve, Gospod naš Isus Hristos, blagodaću Presvetoga Duha i blagovoljenjem Boga i Oca, molitvama svetih i bogonosnih Otaca naših Jovana Zlatousta, Grigorija Bogoslova, Fotija Velikoga i svih koji proslaviše episkopsku katedru Novoga Rima, a ujedno i molitvama svetih mitropolita kijevskih, patrijaraha moskovskih i svih svetih, da pomiluje, prosvetli i spase sve nas! Napisah i spasoh dušu svoju.