Kako se stvarao Tito?

Beogradska izdavačka kuća „Katena mundi“ nedavno je objavila knjigu Istorija jedne utopije: 100 godina od stvaranja Jugoslavije. Dvotomni zbornik radova najeminentnijih domaćih autora izdavački je poduhvat koji je javnost već ocenila kao veoma važan događaj za srpsku kulturu i istoriografiju. Izdavač napominje da je ovo delo rađeno „sa dubokim pijetetom prema milionskim žrtvama koje je naš narod položio u stvaranju i odbrani jugoslovenske zajednice, uz istovremeno uvažavanje potrebe za sagledavanjem i preispitivanjem moderne srpske politike, za otkrivanjem i apostrofiranjem konstanti koje je određuju, kako u prethodnih sto godina, tako i danas“.
Pečat iz Zbornika, u nekoliko nastavaka, objavljuje deo tekstova čiji su autori vrhunska pera srpske nauke i društvene teorije.

Gotovo religijsko obožavanje neprikosnovenog monarha od strane narodnih masa preraslo je u jednopartijskim sistemima u kult vrhovnog partijskog vođe kao njegovog supstituta. Kakav je značaj i koji su preduslovi za stvaranje kulta ličnosti u autoritarnim društvima, otkriva tehnologija građenja kulta ličnosti Josipa Broza Tita u Jugoslaviji

[restrict]

Važan stub svih autoritarnih režima, pored sveprisutne ideologije i razgranatog sistema državne represije, svakako jeste ideološka propaganda i kult ličnosti „velikog Vođe“. Značaj vođa u ovakvim sistemima je zaista teško prenaglasiti. Već ga je primetila Hana Arent u svojoj čuvenoj studiji o totalitarizmu. Vođa je u autoritarnim režimima vrhovni autoritet, „mesija“ i obično prvosveštenik ideologije, koja je uzdignuta na nivo „političke religije“.
Gotovo religijsko obožavanje neprikosnovenog monarha od strane narodnih masa preraslo je u jednopartijskim sistemima u kult vrhovnog partijskog vođe kao njegovog supstituta. Ideolozi (klasici marksizma) na krilima „narodne volje“ sada postaju neprikosnoveni „sveti oci“ u čije ime se polaže pravo na vršenje apsolutne vlasti. Njihove se slike obavezno nose na novim „litijama“ (parade, smotre, svečanosti…). Tvori se novi revolucionarni kalendar i izmišljaju novi praznici. Nudi se „izbavljenje“ i nagrada u budućem raju, ukoliko su „vernici“ dovoljno poslušni i strpljivi, sarađuju na istrazi neprijatelja, ukoliko delaju i(li) stradaju za ideološka načela. Izbavljenje je uvek projektovano negde u neodređenu budućnost, a tranzicija i stvarnost su samo „predvečerje ovozemaljskog raja“. Ideološki fanatici koji stradaju za svoje ideje postaju mučenici i sveci. Mesta stradanja, rodne kuće i mauzoleji postaju mesta hodočašća. O njima se pišu ulepšana i romantizovana „žitija svetih“. Ideologija (vera) propisuje detaljna uputstva za ustrojstvo svake društvene sfere i stroga pravila za ponašanja sledbenika. Ideološke rasprave i podele oko tumačenja svetih spisa (ideološke literature) žestoke su i žustre: podsećaju na ranohrišćanske ili srednjovekovne hrišćanske raskole. Takođe, kao u ime religija, vode se neprestani „verski ratovi“, jer totalitarni pokret propagira širenje i globalnu pobedu svoje vere u potpuni preobražaj i spasenje sveta. U ime totalitarne ideologije vrši se surovi progon „jeretika“ i otpadnika. Partija, na čelu sa vođom prvosveštenikom, slično crkvi, ima strogu hijerarhiju i precizno ustanovljena pravila. Partijski aktivisti poput sveštenika i verskih misionara teže da preobrate pagane i prošire ideologiju čak, ako je potrebno, i nasiljem ili ličnom žrtvom. Kult ličnosti vođe koji čini „čuda“ u ovom procesu preobražaja „nevernika“ u „vernike“ predstavlja osnovni element.
Tokom Drugog svetskog rata Titova ličnost bila je tek prva među jednakima. Početkom rata se nije znalo ko je tajanstvena ličnost sa upečatljivim nadimkom Tito (mnogi su sumnjali da je to lider zemljoradničke stranke Dragoljub Jovanović!). Započet u završnoj fazi rata, Titov kult je kulminirao u godinama koje su usledile. Eskalirao je posle 1948, kada je trebalo potisnuti kult Staljina, a vrhunac dostigao krajem sedamdesetih zaključno sa njegovom sahranom. Đilas navodi da je proces stvaranja Titove harizme tekao intenzivno već od Drugog zasedanja AVNOJ-a, sa neobuzdanom pompom, aplauzima, klicanjem, skandiranjem. Po njemu, nije nametnut samo od Tita i njegove frakcije u partiji već i političke kulture naroda i njegove potrebe za obogotvorenjem i obožavanjem vođe.

Društvene organizacije i državne institucije u proizvodnji kulta

Komunistička partija je igrala najvažniju ulogu u provođenju kulta ličnosti Josipa Broza Tita budući da je prožimala celo društvo i celokupnu državnu strukturu, naučni, prosvetni sistem i sve drugo. Svoju aktivnost je vidno ispoljavala prilikom organizovanja demonstracija masovne podrške režimu, političkim kampanjama, proslavama državnih praznika, sletova, ili protesta povodom spoljnopolitičkih kriza, poseta stranih državnika, svečanim dočecima Tita i drugim društveno-političkim manifestacijama. Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ) takođe je nastao kao vrsta transmisije i propagandnog servisa partije za delovanje prema društvu, kako ga je u jednom izlaganju okarakterisao pobunjeni Đilas. Ideološko-propagandna funkcija društvenih organizacija (kao transmisija KPJ) bila je veoma značajna za delovanje među određenim socijalnim grupama; njihovo zadobijanje za stvar socijalizma, za kult ličnosti Josipa Broza, za političku borbu protiv neprijateljskih i nesocijalističkih pojava u društvenom životu. Antifašistički front žena (AFŽ) i Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) obrazovani su decembra 1942. u Bihaću. USAOJ je na kongresu u Zagrebu 1946. preimenovan u Narodnu omladinu Jugoslavije, a na Četvrtom kongresu, održanom u Beogradu 1948. godine, doneta je odluka kojom je i SKOJ prisajedinjen.
Za vaspitavanje najmlađeg uzrasta u duhu socijalizma i kulta ličnosti maršala Tita formirane su dečje organizacije – pioniri, u kojima je članstvo ograničeno za decu do 14 godina. Vojska je od samog početka bila duboko ideologizovana i u mnogim slučajevima stavljana u službu i slavljenje njegovog kulta. O zaštiti tekovina NOB-a, ali i socijalističke revolucije posebno se starao Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije (SUBNOR) koji je 70-ih imao milionsko članstvo.
Partija je upotrebila i najuglednije naučne ustanove u Srbiji za deifikaciju Josipa Broza Tita. Srpska akademija nauka i umetnosti je od početka pretvorena u režimsku ustanovu, ubacivanjem odanih naučnika i pridobijanjem i zastrašivanjem starih članova. Nakon takve „reorganizacije“ Tito je proglašen najvećim državnikom i vojnim strategom i primljen za njenog prvog počasnog člana 1947. godine. Univerzitet ga je 1972, povodom 80. rođendana, najpre proglasio počasnim doktorom, s obrazloženjem da je tvorac „novog tipa civilizacije“. Nekoliko godina kasnije Centar visokih vojnih škola ga je, uz ceremoniju, proglasio doktorom vojnih nauka, iako nije napisao doktorski rad niti ga je odbranio. Neobično u svemu ovome jeste to da je Broz završio samo četiri razreda osnovne škole u svom rodnom mestu Kumrovcu. Prema njegovom poluzvaničnom biografu Vladimiru Dedijeru, prvi razred nije uspeo da savlada iz prvog pokušaja, pa ga je pohađao dvaput. Ostala tri razreda završio je od 1902. do 1905. Od 1907. do 1910. učio je bravarski zanat u Sisku, čime se zapravo i završava njegovo formalno obrazovanje.

Umetnička dela

Književnost. Najuspelije forme razvijanja kulta bile su u formi poezije i proze, dok su istorijski romani o Titu, kao zahtevnija forma, izostali. Među najuticajnijim na decu i omladinu, oni koji su bili zastupljeni u đačkim bukvarima i čitankama su: France Bevk – Knjiga o Titu, Gustav Krklec – Pioniri grade, Dušan Radović – Želje devojčice, Desanka Maksimović i mnogi drugi. Ideološki sadržaji koji su veličali Titovu ličnost i ulogu bili su deo obavezne školske lektire i deset godina po njegovoj smrti. „Ne bih rada ni da budem živa, kad ja ne bih član partije bila!“, kaže se u jednoj pesmi koja je bila deo zbirke obavezne lektire za osnovnu školu. Na drugom mestu se veliča borbeni duh i čak ubistvo u ime proleterske revolucije: „Padaj kišo krv operi kud su prošli proleteri“ (Narodne pesme o NOR-u i revoluciji, Zagreb, 1986).
Muzika. Možda najveći uticaj na građenje kulta imali su popularni muzički hitovi koji su putem medija dopirali do širokih narodnih masa i bili plasirani i kroz školski sistem. Najveće pop i rok zvezde pevale su o Titu, među njima su bili Đorđe Balašević, Oliver Dragojević, Zdravko Čolić, Lepa Brena, Kemal Monteno, Neda Ukraden, „Novi fosili“, Seid Memić Vajta. Posebno su ove kompozicije bile popularne uoči 25. maja, kada je u Beogradu, povodom maršalovog rođendana, održavan slet.
Kreiranje i upotreba vizuelnog imidža – film, fotografija, slikarstvo i vajarstvo. Začetke vizuelnog kulta Tita nalazimo još u ratu. Pojedini autori (Milenković) uočavaju njegove elemente čak na poternicama koje su italijanske i nemačke okupacione snage raspisale u želji da se dokopaju, do tada anonimnog, partizanskog komandanta. Nemačke vlasti su već tada s predviđenom nagradom od 100.000 rajhsmaraka u zlatu – objavile fotografiju izrazito lepog čoveka četrdesetih godina, u crnom sakou i urednoj, beloj košulji, s naznačenim kaišem vojničke torbice prebačene preko ramena. Mnogi su tek tada, zapravo, saznali kako famozni Tito zaista izgleda – vizuelnim utiskom Broz je već tada definitivno pobedio svog velikog rivala Dragoljuba Mihailovića, za kojim je u isto vreme izdata identična, ali manje (vizuelno) atraktivna poternica. Kasnije su usledili Titovi ratni portreti (svakako najpoznatiji je onaj Božidara Jakca iz 1943), fotografije Tita vojskovođe i ratnog komandanta (Tita maršala), ranjenog Tita na Sutjesci, Tita sa ratnim drugovima, Tita sa psom, Tita na belom konju, Tita oslobodioca… Drugi nezaobilazan momenat pored Tita ratnika u kreiranju vizuelnog kulta svakako je bila 1948. godina i tadašnji sukob Socijalističke Jugoslavije sa zemljama Informbiroa. Sam sukob i njegove posledice, naravno, manje su bitne od činjenice da otada Josip Broz istiskuje svog drugog velikog (vizuelnog) takmaca – Josifa Visarionoviča Staljina. Nestankom, to jest uklanjanjem Staljinovih fotografija, simboličko mesto moći ostalo je rezervisano isključivo za Tita.
Fotografije, slikarski portreti ili biste Josipa Broza Tita bili su još za života gotovo obavezan dekor u svim školama i državnim institucijama. Njegove slike (najpre uz Staljinovu) postaju još za života obavezne: na ulicama, sportskim takmičenjima, u svim institucijama, školama, bolnicama, poštanskim markama, novcu, značkama.
Vajarska dela. Od brojnih vajarskih bista i statua koje su krasile trgove i institucije širom Jugoslavije među najmonumentalnijim vajarskim delima je svakako legendarna bista Josipa Broza Antuna Avgustinčića ispred njegove rodne kuće u Kumrovcu. (Isti autor je pre Drugog svetskog rata radio i skulpture kralja Aleksandra i kralja Petra u Skoplju.)
Igrani film je bio naročito bitan za ideološku propagandu, s obzirom na ogroman uticaj na mase i sve veću popularnost bioskopa, a kasnije i televizije. Bitka na Neretvi (1969) i Sutjeska (1973), Desant na Drvar (1963) i drugi bili su umetničko-propagandni proizvodi. To su klasični blokbasteri u koje je možda uloženo najviše sredstava i koji su tehničkim kvalitetom odskakali u odnosu na sve do tada viđeno. U filmovima se često podvlači Titova nezamenjiva uloga, a on je prikazan kao ratni heroj i genijalni strateg. On često nije u prvom planu već se provlači kao nedodirljivo božanstvo koje gospodari i inspiriše.

[/restrict]
Kraj