Likovni i misaoni traktati

Slike Branislava Makeša u Galeriji ULUS

Naslikavši „Lament nad Hilandarom“, „Kraljevića Marka“, „Vizantiju“, „Mileševu“ i druge srodne slike, Branislav Makeš nije samo izložbom simbolički nazvanom „Poklonjenje“ izbavio svoju dušu već je postavio šire osnove za idejni preporod savremenog srpskog slikarstva i grafičke umetnosti

Galeriji ULUS-a priređena je izuzetno zanimljiva izložba slika profesora Branislava Makeša (Šabac, 1938) sa Fakulteta primenjenih umetnosti. Izložba je savremena koliko i tradicionalna, ponikla na nasleđu istočnopravoslavne umetnosti. Vizantijsku umetnost određuje nenaglašeni (antigotski) vertikalizam; ona poznaje mir polegnuća, smiraj, liniju horizonta, horizontalu zemlje i groba, tačnije, u njoj dolazi do izraza sklad oblika, boja i linija. Bitnije je, međutim, da celu romejsku kulturu, a ne samo njenu umetnost, karakteriše duhovni vertikalizam, unutrašnje stremljenje prema nebu, zato su ikone i freske kao zvonici i kupole – uspravni. Bogočovečanska vertikala jedna je od ključnih osobenosti novijeg slikarstva profesora Makeša, njegovo likovno sozercanje, vozdizanje slikom u nebo. On duhovno uzrasta sa svakim svojim delom, jer je hrišćansko slikarstvo posvećeno veri u Hrista. Slika je živa suština, kako se ispravno misli za ikone, ima svoju ličnost i život, može molitveno da izleči ili pomogne. Ovo moderno i svetovno slikarstvo, reakcija na crkveno, postaje krepko i radosno, jer iz hrišćanske ikonografije slikar zna da tamo negde postoji izvor života (fons vitae). Ervin Panofski je pisao o renesansi i renesansama u zapadnoj umetnosti, u vizantijskoj su duhovna i stilska obnova viševekovna realnost, pa i danas sa Makešom i drugim stvaraocima prisustvujemo jednoj od obnova. Kada slika hilandarska zdanja oštećena požarom 2004. godine, Makeš kao da predstavlja ono iz čega će se ponovo izdići, vaskrsnuti uništeno, ili ni nas neće biti. Kod njega je mnogo toga ozbiljnije i slojevitije nego što izgleda na prvi pogled; nije reč samo o slikama već i o svojevrsnim likovnim i misaonim traktatima. Dok plamen liže u nebo i sagoreva trud vekova, hilandarski čempresi mirno stoje kao duhovni stubovi, čovek i priroda mogu zajedno pobediti demoniju tehnicizma, politike i ekonomizma. Kako? Ove slike upućuju: skladnim i mirnim životom bez isprazne slatkoće svakodnevice. Zato su one toliko opore, sećaju i na smrt; život i slikarstvo su i opomena, a ne samo radost i slavlje boja i oblika. Negde na sredini prikazane arhitekture nalazi se često na ovim slikama belina, čisto odmorište, niša, ispust, zaklon ili stepenište, gde duša nalazi spas i pribežište. Tu se ona odmara ili uspinje, jer nije uzalud mala građevina, kuća, metafora gnezda. Da nema tih belina, uporišta na slici, večnih staništa, sve bi bilo prenaporno i neizdrživo, za oko i za čoveka.

[restrict]

Neke druge slike ovog umetnika, iz ciklusa posvećenog pravoslavnoj baštini, naizgled su potpuno apstraktne. Nije reč samo o činjenici da slikarstvo iz te kulture, kao i celokupno istočno, teži plošnosti, isključenju treće dimenzije, što su na sasvim drugi način, ali imajući u vidu i estetiku ikone, otkrili Kandinski, Maljevič, Rodčenko, Lisicki i drugi ruski avangardisti. Makeša ne zanima toliko plošnost, odsustvo prostora i prisustvo apstraktnih, mirnih površina i linija. On ih ne priziva kao neki odocneli slikar visokog modernizma. Makeš kolažira vizuelno bogatstvo pre svega pravoslavne slike i grafike ne samo da bi poput Pikasa ukazao na površinu dela kao samostalnu suštinu, nezavisnu i ravnu, bez treće dimenzije, već da bi se pozabavio nečim suštastvenijim. Ukršteni, krstonosni elementi njegovih akrilika, delovi zidova, portala, greda, parapetnih ploča, lukova, ornamenata, pejzaža sa pozadine fresaka i ikona, grafičkih simbola, samostalnih boja i tonova, isečeni su, izvađeni iz konteksta i uvedeni u novu, modernu kompoziciju. Osamostaljeni delovi romejskog likovnog univerzuma slike, skulpture i arhitekture stupaju u nove, neočekivane odnose, spletove i likovne igre, kolažirani upućuju da je ta kultura toliko bogata i samosvojna da i kada se izdvoji njen deo ili delić, on nastavlja svoj duhovni život. Zato je veća tema od plošnosti i modernosti vizantijske slike njeno stilsko jedinstvo, koje se paradoksalno najbolje vidi u ovakvim isecanjima, kolažiranjima, na slici kao peći za topljenje forme. Iz nje kao iz lavirinta izlazi ista (neo)vizantijska pojavnost, genijalno bogatstvo formi, pre svega po duhu. Te neočekivane vizure otvaraju i naše srušene crkve na Kosovu u  nasrtaju na svetinje onih koji vekovima nisu umeli ni znali ništa da prime od okolnih velikih civilizacija, imperija, carstava i kraljevstava. U tom kršu srušenih srpskih bogomolja, na apstrakciji i kolažu destrukcije Makešovih platana, vidimo da u taj prostor ulazi svetlost i plavet. Njima naizgled suprotne, bez arhitektonskih elemenata su slike drage grafičaru i crtaču – dela likovno skladno složenog sveta pravoslavnih formi – bordura, Hristovog monograma, krstova, krugova, šah polja, vitica, vreža, ornamenata, delova epitrahilja, omofora i plaštanica, u sklopu neke vrste nove freske, bez ljudske figure, u vidu čiste apstrakcije ali sa naznakama prostora i ikonične inverzne perspektive. Makeš je napravio duhovni podvig – uspeo je da prevrednuje veliku i drevnu tradiciju, da je ne izneveri u novom čitanju i novom ključu. Mirne, ravne površine boja i linija, prvo u duhu a potom i na slici prelomljenih crvenih formi, radosno sjaje sa ovih poslemodernih ikona.

Neka Makešova ostvarenja još su određenija. Iz večnog kruga senki i života iskače pobednik, vitez, oklopnik, carević, Marko Kraljević na mitskom konju šarcu, sa sabljom, u prekrasnoj crvenoj opremi, držeći zlatni štit na kome je dvoglavi crni orao, državni simbol Vizantijskog carstva. Na drugoj slici  vidimo Musu Arbanasu na  konju vrancu, sa kopljem u ruci. Sećamo se  sjajne izložbe – teze Dragoša Kalajića „Marko Kraljević. Strategija opstanka“, za koju su ove slike urađene, a koju Kalajić nije uspeo da privede kraju, smrt je bila brža. Bilo je to poslednje veliko okupljanje nacionalnih umetničkih snaga pred dolazak bezlične i neljudske neoavangarde. Nije uzalud Mirča Eliade, veliki inspirator, proučavao mit o Kraljeviću Marku. Junake kao sa Makešovih slika ugledala je Muratova vojska na Kosovu 1389. godine, gizdave, razigrane, čiji su se raskošni oklopi i oružje, nabavljeni za tu bitku u Dubrovniku, sa mnoštvom zastava presijavali na suncu. Sami Turci kažu da se u svojim osvajanjima nikada pre nisu susreli sa takvom vojskom. U tom smislu Makeš slika i srpsko srednjovekovno oružje i opremu – pancir-košulje, koplja, helebarde, buzdovane i kacige sa rogovima, ili polje od otpadaka polomljenog oružja posle velike bitke.

Naslikavši „Lament nad Hilandarom“, „Kraljevića Marka“, „Vizantiju“, „Mileševu“ i druge srodne slike, Branislav Makeš nije samo izložbom simbolički nazvanom „Poklonjenje“ izbavio svoju dušu već je postavio šire osnove za idejni preporod savremenog srpskog slikarstva i grafičke umetnosti.          

[/restrict]