BORIS BULATOVIĆ: Za raspad Jugoslavije srpski pesnici krivi – NATO nevin (2. deo)

Zauzimajući apriorni stav da prvostepenu odgovornost za krvavi raspad socijalističke Jugoslavije snose istaknuti srpski pisci i njihova književna ostvarenja nastala tokom 1970-ih i 1980-ih godina – kako to eksplicitno sugerišu Vahtel, Lauer i Sabrina Ramet – ideološki interpretatori s kraja 20. i početka 21. veka tretiraju srpsku književnost kao svojevrstan neposredan idejni i kulturno-politički predložak za nastupajuća politička zbivanja

Razgovarao Vladimir Dimitrijević Fotografije Vesna Antonić

Povod za razgovor čiji smo prvi deo objavili u prošlom broju Pečata je studija Oklevetana književnost, u kojoj se naš sagovornik bavi višedecenijskim nastojanjima da se srpska literatura proglasi za ključni izvor srpskog „antievropejstva“ i „nacionalizma“: od Njegoša, preko Andrića, do Milorada Pavića…

Naravno, ne možemo zaobići Njegoša, trajno optuženog „pozivara na genocid“. Shema glasi: Vuk Karadžić je Njegoš je Ilija Garašanin. Kakve su posledice korišćenja mrtvačkog jezika politkorektnih javki i odziva kad je pesnik Vijenca u pitanju?

Krajnosti u prosuđivanju i ideološko vulgarizovanje Gorskog vijenca su u inostranoj akademskoj recepciji zastupljeni u zaista zabrinjavajućim razmerama, pre svega u literaturi koja se bavi različitim istraživanjima (istoriografskim, kulturološkim, sociološkim) vezanim za raspad Jugoslavije. Dominantno književna priroda interesovanja u proučavanjima Njegoševog dela koja je gotovo u celosti prebivala u sklopu slavističke nauke, sredinom 1990-ih je ustupila mesto sasvim oprečno usmerenom recepcijskom obrascu posredstvom kojeg se Gorski vijenac retrospektivno odmerava iz ugla potpuno ideologizovane i revidirane predstave o prirodi jugoslovenskih međunacionalnih odnosa. U tom smislu, u uticajnoj i citiranoj literaturi – kao kada je reč o studijama Noela Malkolma, Normana Sigara, Majkla Selsa, Holma Zundhausena, Sabrine Ramer, Branimira Anzulovića, Tima Džude ili Kristofera Klarka – koja se neretko koristi u univerzitetskoj nastavi, Njegošev dramski ep se podvrgava jednom parcijalnom i uniformnom vidu tumačenja koje ima za cilj da ocrta liniju neprekinutog kontinuiteta srpske nacionalističke ideologije. U genezi tako percipiranog kontinuiteta – dijahronim upućivanjem na pojave nastale u različitim presecima u vremenskom rasponu od sredine 19. veka do danas – ukazuje se na raznorodne egzemplare političke, etnološke, filološke, književno-umetničke i antropološke prirode koji tvore svojevrsnu hronologiju ’velikosrpskih’ i drugih nacionalno i verski isključivih projekata. U pomenute ’projekte’ se, u literaturi ovakvog tipa, osim dokumenata političke provenijencije – Garašaninovog Načertanija, memoranduma Vasa Čubrilovića o iseljavanju Albanaca, spisa Homogena Srbija Stevana Moljevića, te Memoranduma SANU – po pravilu svrstavaju kosovski mit, Vukov članak Srbi svi i svuda i Njegošev Gorski vijenac. Mogli bismo, uz to, zapaziti da u pokušaju diskreditovanja ovog književnog dela, osim ideoloških ocena po kojima se Gorski vijenac obznanjuje kao ’poziv na genocid’, ’trajna shema etničkog čišćenja’ a pesnikova vizija mitskog Miloša Obilića upoređuje sa predstavom o preoblikovanom, ’genocidnom Hristosu’, značajnu ulogu ima i neadekvatna i instrumentalizovana primena ideologije multikulturalizma kao metodološkog okvira za procenjivanje podobnosti jedne romantičarske književne tvorevine iz sredine 19. veka. Govoriti o Gorskom vijencu sa stanovišta suprotstavljanja piščevom ’politički nekorektnom’ neprihvatanju načela ’verskog pluralizma’ je i apsurdno i zlonamerno. Najzad, čini se da ovakav nedopustiv pristup jednom od najmarkantijih dela južnoslovenske književnosti – koji sa predumišljajem preobraća književni tekst u propagandistički politički pamflet sa nacionalističkom sadržinom – u svojoj osnovnoj zamisli ima težnju da osnaži optužbu o kulturi koja daje obrasce za činjenje nasilja i etničku isključivost, i pripiše joj idejno inspirisanje i saučesništvo u događajima sa samog kraja 20. veka (onako kako se oni predstavljaju i ocenjuju u zapadnoj političkoj javnosti).

[restrict]

U svojoj knjizi bavili ste i tvrdnjom da su srpski književnici glavni rušioci Jugoslavije, koju su svi, od Triglava do Đevđelije, voleli, osim zlih Srba. Rajnhard Lauer je uočio kontinuitet od Marka Kraljevića do Vaska Pope. Kada će se naša književnost i kultura osloboditi okova ideološke pristrasnosti neokolonijalnog oka sa Zapada?

Zauzimajući apriorni stav da prvostepenu odgovornost za krvavi raspad socijalističke Jugoslavije snose istaknuti srpski pisci i njihova književna ostvarenja nastala tokom 1970-ih i 1980-ih godina – kako to eksplicitno sugerišu Vahtel, Lauer i Sabrina Ramet – ideološki interpretatori s kraja 20. i početka 21. veka tretiraju srpsku književnost kao svojevrstan neposredan idejni i kulturno-politički predložak za nastupajuća politička zbivanja. Na osnovu čega poezija Vaska Pope, romani Vojislava Lubarde, Ćosićevo Vreme smrti, Radulovićeva Golubnjača, Pavićevi Hazarski rečnik i Unutrašnja strana vetra ili Selenićev Timor mortis zavređuju kvalifikacije po kojima tobože predstavljaju književni izraz velikosrpskog nacionalizma i antijugoslovenstva, odnosno književni instrument u razbijanju Jugoslavije? Ovakvo kriminogeno obličje kakvo se naslovljenim delima pridaje predstavlja posledicu sankcionisanja svake književne tematizacije srpskog stradanja (pre svega na prostoru NDH), ugroženosti ili negativnih iskustava u jugoslovenskim zajednicama kao neprihvatljive, šovinističke i ratnohuškačke. Štaviše, čak i tematske naznake, reminiscencije ili pretpostavljene aluzije na srpsko stradanje se po ustaljenoj kliširanoj matrici maliciozno sagledavaju isključivo u kontekstu mogućih posledica instrumentalizacije ovakve književne teme ili njenog davanja zamišljenog legitimiteta, autoviktimološke osnove i moralnog opravdanja agresivnoj politici. Radi se o praksi višestrukog krivotvorenja (u analizi prirode i geneze jugoslovenskih sukoba, kao i u interpretaciji samih književnih dela) koja u potpunosti proizlazi iz političke sfere, gde su optužbe o ’velikosrpskoj hegemoniji’ u jugoslovenskoj monarhiji kontinuirano ponavljane i afirmisane i u vremenu nakon izvršenog genocida, dok je jednovremeno nacionalistički epitet pridavan svim srpskim pritužbama na račun vlastitog položaja, čak i kada su one izricane u trenutku u kojem je srpska neravnopravnost bila aktuelna (naročito posle ustavnih promena iz 1974) i prethodila bilo kakvim ratnim sukobima. U skladu s tim, u nastojanju da percepciju sukoba eksplicira iz perspektive zapadnih interesa i ideoloških postavki, nemački slavista i srpski akademik Rajnhard Lauer 1993. godine projektuje tradicijski luk srpskog ekspanzivnog nacionalizma od kosovskog mita i narodne epske poezije do Pope i Pavića, a zbirku Vučja so iz 1975. predočava kao neku vrstu poetsko-ideološke uvertire u srpske ’osvetničke’ ratove.

Posebno je, čini se, zanimljivo i pažnje vredno delo, odnosno angažman uvaženog teoretičara i slaviste Endru Vahtela! Sa nemalom strašću na optuženičku klupu smešten je, i njegovim zalaganjem, Hazarski rečnik Milorada Pavića, delo koje je najpre i na Zapadu bilo dočekano sa nepodeljenim interesovanjem i priznanjima?

Endru Vahtel, verovatno najuticajniji američki slavista među onima koji se bave južnoslovenskim temama, okrivljuje Pavićev Hazarski rečnik da je po inicijalnoj zamisli samog pisca (dakle ne u domenu negativnih recepcijskih učinaka nastalih kao posledica eventualne ratne zloupotrebe ovog romana sa srpske strane) imao ulogu u ohrabrivanju Srba „da pucaju na svoje susede“. Interesantno je i to da Vahtel ne izvodi ovakav zaključak iz opisa teritorijalno-administrativnog ustrojstva hazarskog carstva u romanu (kao mogućne alegorije za jugoslovensko društvo), što za polazište u svojim ideološkim egzekucijama Hazarskog rečnika uzimaju Lauer ili američki komparatista Dejvid Damroš, već svoje tumačenje Pavićevog delegitimizovanja jugoslovenske ideje on zasniva na odsustvu sveznajućeg pripovedača u romanu, čime srpski pisac navodno upućuje na nemogućnost prevazilaženja nesporazuma i suprotstavljenih tačaka gledišta između različitih konfesija i naroda. Zanemarujući saznanje o tome da Vahtel ne izvodi zaključke koji se čine obavezujućim iz ugla njegove vlastite interpretacije i da komparativni aspekt njegove analize ostaje nedorečen (jer, ukoliko je i po njegovim uvidima ukupna državna kulturna politika vodila ka razgradnji države, ukoliko je drastični otklon od jugoslovenstva i antisrpsku retoriku primetio među intelektualcima u zapadnim jugoslovenskim republikama u vremenu koje hronološki prethodi istovrsnom procesu kod Srba, te ako je Krleža svojim romanom Zastave zasnovao ’književni obrazac’ koji su tek docnije prihvatili srpski pisci, zaista krajnje neuverljivo i zlonamerno deluje njegova teza o naglašenoj ulozi srpske književnosti u rušenju ideala jugoslovenstva), mogli bismo se zapitati da li je stradanje za vreme Drugog svetskog rata legitimna književna tema (budući da književno oblikovanje srpskog stradanja u NDH Vahtel pripisuje Selenićevom i Lubardinom nacionalizmu), i ukazati na tematske preokupacije (bavljenje Holokaustom) u romanima Danila Kiša (pisca kojeg američki istraživač najviše ceni) kao i na njegove eksplicitne naznake u esejima Između nade i beznađa i Teme i varijacije. Ako je u drugom slučaju ova tema legitimna, a u prvom tretirana kao odraz nacionalne fobičnosti i violentnosti, ne znači li to da postoji povlašćeni tip žrtve, i da se na taj način kreira predstava o tome da neki narod po definiciji ne može biti objekat nasilja? Poneka od ovih pitanja uputio sam i Vahtelu 2008. godine na jednoj slavističkoj konferenciji u Filadelfiji. Na kraju, mogli bismo lako da uočimo paradoksalnu podudarnost vrednosnih kriterijuma koje primenjuju Vahtel na samom kraju 20. veka (u tumačenju novije srpske proze) i merila Šukrije Kurtovića pri njegovom insistiranju da Andrićevi romani predstavljaju antijugoslovensku političku pretnju. Najveća razlika se ogleda u tome što je Kurtović dobronamerni književni amater, dok je Vahtel najugledniji američki istraživač jugoslovenske kulturne politike. Razume se, ne bi moglo biti reči o Vahtelovom neznanju, već o ideološkom pretekstu koji na najbolji način svedoči o usaglašenosti naučnih stavova sa zapadnim političkim interesima – fenomenu u odnosu na koji ’nacionalistička sprega’ srpske kulture i politike deluje neuporedivo benignije.               

                Kraj

[/restrict]