Dug put od mističnog jagnjeta do Dalijevog holivudskog raspeća

Nijedna religija osim hrišćanske nema tako potresne, duboke i žive spomenike svog verovanja i znanja

U prvim vekovima hrišćanstva, posebno u slikarstvu katakombi, Božji sin nije se likom prikazivao već samo simbolički, kao pastir, vinova loza, riba, paun koji kljuje grozd ili jagnje. Od tih prefiguracija najčuveniji je poliptih Huberta i Jana van Ajka „Mistično jagnje“, poznat i kao „Ganski oltar“ sa centralnom unutrašnjom slikom posvećenom obožavanju jagnjeta. Reč je o najlepšem primeru rane severnjačke renesanse, o slikarima koji su do savršenstva poznavali slikarsku tehnologiju, pa je to verovatno jedino uljanom tehnikom naslikano delo koje izgleda isto kao i kada je nastalo u četrnaestom veku. Tajnama takvog slikarstva bavi se slikar iz spoljnjeg kruga Mediale Prvoslav Arsić, koji živi u Parizu. Taj prijatelj Ljube Popovića smatran je u svetu jednim od poslednjih alhemičara. On je dugo proučavao slike braće Van Ajk i pravi lak koji su oni koristili kao ključnu završnicu svojih slika na bazi ćilibara.

[restrict]

PREĆUTANO RASPEĆE Postoje i druge neobične predstave Hrista, jedna od njih je na Balkanu i prikazuje ga kao ćelavog. Najstarijom slikom Spasitelja smatra se ikona iz šestog veka Hrista Pantokratora iz Manastira Svete Katarine na Sinaju sa različitim očima, desno je blago, ljudsko, a levo strašno i božansko. Često se prikazuje Hrist u slavi ili kao Strašni sudija, posebno na skulptoralnim zabatima srednjovekovnih crkava (pogrešan je naziv za crkvu hram jer u srpskom jeziku nema druge reči za paganske i nehrišćanske građevine, crkva je zdanje i telo Hristovo na zemlji, u formi tela projektovane su mnoge crkve). U kupolama crkava istočnog obreda česta je džinovska slika ili mozaik Hrista koji se sa visine nadnosi nad vernike, opominjuće i strogo ih posmatra sa Neba. Vekovima je to bio strašan doživljaj za njih, ne treba zaboraviti da nije bilo televizije, filma, novina, knjiga i pismenosti. Možemo samo da zamislimo sa kakvim su strahopoštovanjem pastiri i ratari ulazili u crkve, ili kako je rekao jedan ikonopisac: „Ima da veruješ!“ Vernicima su, međutim, bliže intimnije, čovekovoj meri saobražene slike. Jedna od njih je predstava Raspeća koja se u prvim vekovima hrišćanstva uopšte nije prikazivala. Smrt na krstu u staro vreme smatrana je sramnom, na nju su u Rimu osuđivani kriminalci, prvi su je primenjivali Feničani, pa bez obzira što je Hrist umro kao heroj, prva Raspeća prikazuju se tek od šestog veka. Najneobičnije Raspeće je nemačkog slikara Matije Grinevalda sa Izenhajmskog oltara sada u crkvi u Kolmaru u Francuskoj iz 1515. godine. Naslikano za kapelu crkve gubavaca, neobično je ne samo po snazi izraza već i po patnjama Bogočoveka, živim ranama koje se otvaraju. Namučeni Hrist, koji pati kao čovek, tako čest u gotici, nikada se nije predstavljao u istočnom hrišćanstvu, njegova smrt je u pravoslavlju uzvišena. Grinevalda strogi poznavaoci smatraju jedinim nemačkim slikarskim genijem što se vidi i po njegovoj sasvim drugačijoj slici Vaskrslog Hrista sa istog oltara. Narod u njegovo vreme nije prihvatio tako surovu sliku umirućeg Božjeg sina, seljaci iz okoline nisu je voleli, tvrdeći da se noću čuju neprirodni zvuci u kapeli. Drugi takav neobičan Isus rane severne renesanse ili možda bolje reći kasnog srednjeg veka je od Hijeronimusa Boša. Slika je komponovana na snažnom kontrastu likova. Svi naslikani tipovi oko Spasitelja na putu za Golgotu do te mere su ružni, nakazni, zli i podemonjeni da je slikaru bilo dovoljno samo da Isusa naslika kao normalnog da bi bio svet.

RASPEĆE IZ STUDENICE – NAJVREDNIJE Od Raspeća koja se u novijoj istoriji izdvajaju klasične su pojavnosti Đovanija Belinija i Dijega Velaskeza. Renesansa je odbacila ikonu ali je znala za religioznost. Možda najbliža svetoj slici je čuveno „Hristovo rođenje“ Pjera dela Frančeska, neviđene smernosti i smirenosti izraza. Za mnoge je najvrednije Raspeće iz Studenice sa plavom pozadinom od lapis lazulija, poludragog kamena skupocenim koliko i zlato (široko je korišćen u starom Egiptu, vidimo ga na Tutankamonovoj posmrtnoj masci). U dvadesetom a posebno dvadese tprvom veku nastaje kako je to sa osmehom rekao Lazar Trifunović „opšta bežanija“ od svetih tema. Sadašnji umetnici, kritičari i kustosi uveli su u galerijsko-muzejski svet neviđeno bogohuljenje, slika Hrista smešta se u mokraću i kao takva izlaže. Većina (post)modernih umetnika su ateisti ili komunisti kao Pikaso, Leže, Dijego Rivera i Frida Kalo, ili su se bavili formalnim a ne religioznim pitanjima. Mark Šagal je slikao religiozne slike, ali iz judaističkog verovanja i jedino se Salvador Dali, u svojoj drugoj, poznoj fazi, kada je bio odbačen od Andrea Bretona i nadrealista, bavio čisto katoličkim temama. Njegov „Hrist Svetog Jovana od Krsta“ iz 1951. godine i „Raspeće“ ili „Corpus hypercubicus“ iz 1954. čuvene su slike, mada su više egzibicije. Unajmio je za prvu holivudskog glumca za model i angažovao stručnjaka za perspektivu da bi ga kao Isusa prikazao iz pozicije iznad krsta a zakovao ga je za metalni krst. Ko bi se ikada pomolio pred takvim slikama? Neuporedivo izrazitija i usamljena u toj vrsti u prošlom veku je predstava Hrista na čuvenoj crno-beloj grafici, drvorezu iz 1912. Emila Noldea pod nazivom „Prorok“. Delo je iz doba nemačkog ekspresionizma kada je bilo ostvarenja posvećenih Hristu ali neprimerene, demonske ružnoće. Najdramatičniju sliku raspetog Bogočoveka, najtragičnije Raspeće u dvadesetom veku, naslikao je srpsko-ruski slikar Igor Vasiljev. Od ukupno tri, dva njegova Raspeća iz 1952. i 1953. godine, naslikana pred kraj njegovog kratkog života, antologijska su ne samo sa srpski modernizam već za ceo dvadeseti vek. U srpskom posedu su još neke od svetski najznačajnijih slika Isusa Hrista. U riznici manastira Hilandara nalazi se najmirnija i najdostojanstvenija predstava Hrista, ikona iz 1260–1277 godine, za koju mi tvrdimo da je srpski rad a Grci da je grčki. Englez Dejvid Talbot Rajs, jedan od najvećih vizantologa, kaže da je tako duševnu predstavu mogao da naslika samo Sloven. Hilandarski Hristos Svedržitelj (Pantokrator) najlepša je takva ikona na planeti, ravna joj je samo ikona Andreja Rubljova za koji je ruski genije Pavle Florenski rekao: „Ako postoji Rubljovljeva ikona Hrista, onda postoji i Bog“.

SLABI ARGUMENTI IKONOBORACA Sam Spasitelj je najbolje potvrdio snagu i vrednost slika njemu posvećenih, obezvredivši argumente ikonoboraca. Svoj lik je tri puta čudesno otisnuo na tkanini, u ikonografiji su to prikazi Nerukotvorenog obraza i Veronikinog ubrusa a ceo njegov lik i telo se jasno vide na Torinskom pokrovu. On je najpomnije ispitana slika u istoriji, za koju se mislilo da je Leonardovo majstorstvo. Utvrđeno je da na slici Hrista na platnu nema nikakvog materijalnog traga niti boje već je molekularna struktura platna izmenjena ogromnim isijanjem svetlosti, što je za današnju nauku neobjašnjivo, ali ne i za vernike. Reč je platnu u kojem je bio umotan Bogočovek posle skidanja sa krsta i koje je posredno materijalni trag njegovog Vaskrsenja. Najlepše naslikan anđeo u celoj istoriji umetnosti, Beli anđeo iz Mileševe, tu je da zaštiti pokrov, koji se neko vreme na putu iz Carigrada ka Zapadu nalazio u Mileševi. Pokrov je naslikan pored anđela. Nijedna religija osim hrišćanske nema takve potresne, duboke i žive spomenike svog verovanja i znanja. U ovom tekstu nije ni pomenuta velika moć čudotvornih ikona, fresaka i kipova, kao izraza nepresušnog vrela Božje milosti, koje se i sada izliva na verne.   

[/restrict]

Predstavljanja lika Isusa Hrista u svetskoj kulturi, istoriji umetnosti i religiji objavljena u ovom broju – prema izboru Pečatovog likovnog kritičara Dejana Đorića