Nemanjići i hrvatske fantazije

Piše Božidar Zečević

Ono za šta je drugima ( Hrvatima na primer!) trebalo brdo para i mamutska logistika, nama je istorija ostavila na dlanu. Pored „živih“ manastira, crkava i tvrđava, pored Hilandara, Studenice, Žiče i Sopoćana nisu nam trebale sumnjive rekonstrukcije. Kod svetih likova Simeona i Save šta će nam digitalne patvorine? Povodom serije Nemanjići – rađanje kraljevine mi ne samo da nismo zvali strane naučne autoritete nego nismo fermali ni domaće, srpske katedre i univerzitete…

Neven Budak, najistaknutiji hrvatski istoričar srednjeg veka, izjavio je jednom da je godinama proučavao izvore i da nije uspeo da pronađe nijedan dokaz da je postojao kralj Tomislav. Na osnovu toga je zaključio da je u pitanju mit kao što to jeste i niz drugih slika iz hrvatske istorije. Na to mu je tadašnji predsednik Hrvatske Franjo Tuđman odgovorio da bez mita nema istorije. Desetak godina kasnije Budak je postao glavni konsultant državotvorne televizijske serije Hrvatski kraljevi, koja je cela bila postavljena upravo na navedenoj Tuđmanovoj premisi. Povodom premijere serijala u zagrebačkoj dvorani Lisinski 2011. godine dr Budak je izjavio: „O ranom srednjem vijeku malo je svedočanstava, zapisa i povjesnih dokumenata. Stoga to povjesničarima dodatno otežava rekonstruiranje povijesti i zbog toga iz tog vremena datira mnoštvo mitova. U Hrvatskim kraljevima je spojena znanost, umjetnost i tehnologija.“ Ni reči o „kralju Tomislavu“, glavnoj ličnosti i dugim „slikama“ ovog fabuloznog serijala, u koji je uloženo 18 miliona kuna i koji je 2013. godine obišao planetu u izdanju globalnog kanala Viasat History. U seriji Budak više nije sasvim siguran glede kralja Tomislava: „Čak i ako nije bio kralj, bio je u stvari kralj.“ Tako je današnja Hrvatska, na ekranu elektronskog sveta, dobila svog prvog spinovanog kralja, oko čega izgleda da više nema spora.

O Tomislavu ništa ne znamo Jedva jednom, državna televizija Srbije rešava se da snimi televizijsku seriju Nemanjići – rađanje kraljevine, ali ovde stvar stoji sasvim obrnuto. U istoriografiji o srpskim kraljevima od doba Nemanjića dokumenata i materijalne građe ima u izobilju. Uostalom, vodilo se računa i o povodu: tačno osamsto godina minulo je od krunisanja prvog Nemanjića, Stefana Prvovenčanog. Jeste, sve je to tri veka posle Trpimirovića. Jeste, malo smo okasnili i s tim, mogli smo to i ranije, ali smo barem poslednjeg dana u jubilarnoj godini emitovali prvu epizodu naše grandiozne serije i sad je vuk trebalo da bude sit i ovce televizijske na broju. Glavno je da tu nema nikakvog spora, nikakvog mita. Nama mitovi nisu potrebni, mitovi su štetni, a mi smo realisti i suočavamo se sa prošlošću trezveno. Mi smo, kako bi rekao Držićev Pomet, „ljudi nazbilj“ i nismo opsednuti prošlošću. Mi smo za to da se na prošlost stavi moratorijum, makar i na određeno vreme. Zato u nas neće biti mitova i legendi i sve će biti suva istina. A ne kao kod nekih.

Zbilja, otkud naslov Hrvatski kraljevi, da li ih je i koliko bilo i kako su uopšte „izgledali“. „Hrvatski kraljevi prvi put u ovoj seriji su dobili svoj lik, naravno da se ne može tvrditi kako je neki kralj izgledao jer o tome nema podataka“, objašnjava zvanični sajt serije. Ali da ne bude zabune, već u špici konjanička statua Tomislava i druge statue „oživljavaju“, što im nije teško, jer se njihov morf stvara po glumcu, a ne po stvarnim likovima, koji ne postoje i nikada nisu postojali. Kao i „kralj Tomislav“ rekonstruisane su, ali na osnovu čega? „Što doista znamo o kralju Tomislavu?“, pita se hrvatski istoričar dr Hrvoje Gračanin. „Vrlo malo se zna o hrvatskim ranosrednjovjekovnim vladarima i doista izvori su vrlo škrti. Štoviše, o Tomislavu gotovo da ništa niti ne znamo. Sve što se o njemu uči i što se misli da se zna je svojevrstan konstrukt, konstrukcija, koju su napravili povjesničari još u XIX stoljeću. Nema čak ni jedne sačuvane isprave Tomislavljeve, mi ne raspolažemo ničim što je izašlo iz njegove kancelarije, a ipak on je najpoznatiji i prvi hrvatski kralj.“

Dakle, nije postojao, a prvi je i najpoznatiji kralj.

U stvarnosti nijedan „hrvatski kralj“ do kraja 10. veka nije potvrđen nekom ispravom. „Nijedna od poznatih isprava nije se do sada sačuvala u orginalu nego u prijepisima samostanskih kartulara, u koje su pojedini samostani običavali unositi prijepise svojih darovnica“, kaže hrvatska istoriografija. „Neki su prijepisi razmjerno kasno i postali, pa su, na primjer, najstarije isprave iz IX st. došle do nas u prijepisu iz 1568. Zbog toga što originali isprava do XII st. ne postoje, već je Rački smatrao neke isprave sumnjivima.“ Ne treba biti veliki istoričar pa „prijepis“ nekog „dokumenta“ nastao osam vekova kasnije, u nekom katoličkom klosteru, a da nije potvrđen ili bar pomenut u međuvremenu, smatrati običnim falsifikatom. I navodno pismo pape Jovana Desetog navodnom kralju Tomislavu potiče iz jednog takvog prepisa, nastalog šeststo godina kasnije, čiji original ne postoji u Vatikanu nego u sto puta prepravljanom delu Historia Salonitana iz 13. veka čiji original takođe ne postoji, nego samo nekoliko različitih verzija iz 17. stoleća! Sporan je i glavni dokument na kome bi trebalo da počiva hrvatsko državno pravo, tzv. Pacta Conventa iz XI veka koji je do nas došao putem prepisa iz XIV veka. Cela starija hrvatska istorija prepuna je ovakvim „prijepisima“ i marifetlucima, uglavnom iz pera domaćih katoličkih prelata novijeg doba i sada se ponovo ukazuje u televizijskom vidu i tumačenju povjesničara, koji bi da nekako isplivaju iz nebranog grožđa, u koje ih je uvalio Tuđman.

Sve to je, naravno, poznato dr Budaku. Ali u seriji Budak više nije sasvim siguran oko kralja Tomislava, krajnje relativizuje ovo pitanje i jedva dolazi do nečega kao „čak i ako nije bio kralj, bio je u stvari kralj“, što smo čuli i kod Gračanina. Odmah zatim na scenu stupa glavni kvaziistorijski princip serije Hrvatski kraljevi: posle okolišnog iskaza istoričara, koji iz naučnih skrupula nipošto ne tvrdi da je Tomsilav bio kralj, dolazi rez i u sledećem kadru vidimo Tomislava „iz epohe“ kao pravog kralja na hrvatskom prestolu, a onda sve po redu! U daljem toku ove epizode kraljevska titula je neprijeporna i više nema ikakve dileme. Tu još činodejstvuju Konstantin Porfirigenit, Pop Dukljanin i Toma Arhiđakon (od kojih nijedan ne pominje kralja Tomislava!) valjda da bi svojim perom i svećama stvorili neki utisak. Takođe, da bi se stekao utisak da ovo potvrđuju i savremeni međunarodni autoriteti, tu kratko gostuju i oksfordski istoričari, koji pričaju nešto sasvim drugo ili između redova negiraju ono što bi trebalo da potvrde: kralj Tomislav, pa kralj Tomislav… Tako je današnja Hrvatska, pred licem sveta, dobila svog prvog medijskog kralja, čime je, izgleda, bio ispunjen njen glavni politički cilj. Na sličnim filmskim rezovima iz povijesne zbilje počiva i niz drugih fabula o hrvatskim knezovima i poglavicama, koji su u tv seriji preko noći postali – hrvatski kraljevi.

Originali falsifikata Kako je do ovog došlo objašnjava autor serije Božidar Domagoj Burić, inače i sam povjesničar i arheolog. Na pitanje zašto je serijal nazvan Hrvatski kraljevi, umesto Hrvatski knezovi, odgovorio je: „Takav naziv ne bi u sebi imao dobru metriku. Drugo, ’kralj’ je hrvatski pojam, kojim su se na narodnom jeziku titulirali najvjerojatnije hrvatski knezovi. Dakle, Hrvatski kraljevi je potpuno primjeren naziv, koji odgovara povijsnim činjenicama.“ Ova povijesna i logička Burićeva vratolomija, dakako, ne može da pobegne od iste smešne protivrečnosti: dakle, u tom periodu nije bilo hrvatskih kraljeva, ali je naziv Hrvatski kraljevi potpuno primeren i odgovara istorijskim činjenicama! Kraljevsko pitanje u srednjem veku, naravno, nije bilo stvar metrike nego priznanja od strane pape ili cara, tj. međunarodnog legitimiteta tog vremena, ali to Burića ne zanima, on beži u detinjasti hokus-pokus, kojim se, da ne bude zabune, uprkos istoriji, početkom trećeg milenijuma povijesno inaugurišu hrvatski kraljevi kao planetarne televizijske ikone.

Kod nas je sve drugačije. Svi naši kraljevi (barem iz loze Nemanjića) oslikani su još za života i te se svete slike (freske) mogu videti i reprodukovati. Oni nisu postali kraljevi ni po metrici ni po narodnim izrazima nego po kruni (ili krunama) koje im je iz Rima, po tadašnjim običajima, slao papa. To nas oslobađa potrebe da išta slikom potvrđujemo, kao Burića i njegovu ekipu, koji se ubiše dokazujući da se „Hrvati mogu pohvaliti nečim što nema nijedan europski narod – arhivom u kamenu“ kao da zapisa i urezanih natpisa nema nigde drugo u Europi do u Hrvatskoj. Zato su za „potrebe serije Hrvatski kraljevi napravljene prve potpune rekonstrukcije kamenih natpisa, sa nadograđenim dijelovima koji su uništeni tijekom stoljeća. To, među ostalim, čini i velikim kulturološkim pothvatom bez presedana u medijskoj povijesti Hrvatske“, hvale se autori.

Ne objašnjavaju, međutim, kako su mogli da rekonstruišu nešto što je sasvim uništeno tijekom stoljeća i na osnovu čega su sastavili prve replike tog „arhiva u kamenu“, koje su, kao nokte, nadograđivali plastikom i stiroporom. I to su najčešće bili veoma sporni fragmenti plastike, kao oltarna ograda iz Šopota kod Benkovca, gde navodno piše „Branimir Croatorum“. Naučna analiza utvrdila je, međutim, da ograda ne pripada toj crkvi i da se slova razlikuju od ostalih slova na drugim pronađenim natpisima o Branimiru. Osim toga na svim drugim pronađenim natpisima Branimir se naziva „Dux Slavorum“, a samo ovde „Croatorum“. Sporna ograda je „nađena“ 1928. u vreme proslave „Tomislavove godine“, frankovačke manifestacije, koju je organizovala Katolička crkva i koja je služila stvaranju katoličkog hrvatskog identiteta. Posle 1928. vršena su još tri arheološka iskopavanja na istom mestu (poslednje osamdesetih godina prošlog veka, u doba nove ustaške euforije) ali ništa nije nađeno.

Zato „otac hrvatske istorije“ Franjo Rački nije uneo ništa iz tih „kamenih arhiva“ u svoja klasična dela.

Za potrebe televizijske serije građene su u prirodnoj veličini srednjovekovne crkve i njihovi „autentični“ enterijeri: Sv. Duja, Sv. Spasa, Sv. Petra i Mojsija, Sv. Marije kod Knina, biogradske bazilike, benediktinske crkve u Rižinicama, solinskog kraljevskog mauzoleja… I famozna Krstionica humskog (srpskog) kneza Višeslava, koju su Mlečani odneli iz pravoslavne lavre Svetog Save na Miholjskoj Prevlaci u Boki kotorskoj, a Musolini poklonio Paveliću 1941, doživela je televizijsku reciklažu. Ona je prikazana u prirodnoj veličini kao alem-kamen stare hrvatske istorije, iako su professor emeritus Nikola Jakšić iz Zadra i prof. dr Đorđe Janković iz Beograda pokazali da Krstionica nikada do 1941. nije bila u Hrvatskoj, čak da uopšte ne pripada hrvatskoj kulturi i da je pravljena u Veneciji za kneza Višeslava, koji nije bio Hrvat.

Čega se pametan stidi, time se budala ponosi: sve ove sumnjive replike „izgrađene su samo za potrebe ove serije, što je jedini takav pothvat u povijesti hrvatske kulture“. Tako je i sa bitkama prikazanim u seriji. „Iako su pojedinosti iz bitaka iz ovog razdoblja hrvatske povijesti potpuno nepoznate, one su često vezane za političku povijest. Bitke u seriji Hrvatski kraljevi prikazane su izrazito vjerno, prizori bitki su krajnje vjerodostojni.“ Opet jedan u nizu Burićevih bisera: kako se može bitka, o kojoj ništa nije poznato, predstaviti krajnje verno i verodostojno?

Sve fantazije i laži, surogat do izmišljotine, natezanje i pakovanje, rekonstrukcije fikcije, originali falsifikata kao u drami Radeta Radovanovića, čak i krađa, jedno belosvetsko stvaranje utiska da su zbilja postojali neki hrvatski kraljevi pre Držislava, kome je, uzgred budi rečeno, krunu poslao ne papa nego vizantijski vasilevs. Iako ni u čemu ne potvrđuju glavne konstrukte, u seriji se pojavljuju i profesori Žak le Gof sa Sorbone, Kris Vikem i Ketrin Holms sa Oksforda i još pola tuceta svetskih autoriteta, koji pričaju o svemu i svačemu, nije ni važno o čemu, jer su tu samo zbog stvaranja istog utiska. Ali sa nastupom na Viasat-u, mala, seoska hrvatska podvala postala je – svetska laž.

Nama sve to nije bilo potrebno. Ono za šta je drugima trebalo brdo para i mamutska logistika, nama je istorija ostavila na dlanu. Pored „živih“ manastira, crkava i tvrđava, pored Hilandara, Studenice, Žiče i Sopoćana nisu nam trebale sumnjive rekonstrukcije. Kod svetih likova Simeona i Save šta će nam digitalne patvorine? Povodom serije Nemanjići – rađanje kraljevine mi ne samo da nismo zvali strane naučne autoritete nego nismo fermali ni domaće, srpske katedre i univerzitete (vidi Pečat, 26. januar 2018). Šta će nam kad znamo istoriju, kad imamo svoje izvore i svoje autorske vizije? Ono oko čega su se Hrvati namučili, Srbima je odavno poklonjeno. Samo nam je trebalo malo pameti, umešnosti, talenta i naravno znanja da se svetsko-istorijski prizor Nemanjića rastvori u svoj svojoj raskoši. Zato smo sa nestrpljenjem čekali početak i doživeli šta smo doživeli. U pilot epizodi pokazali smo da nam upravo nedostaje to malo svega. Hoće li tako biti i u nastavku serije – videćemo u danima koji dolaze.                

NADRIISTORIJSKI BEZOBRAZLUK

Jedan od primera nadriistorijskog bezobrazluka predstavlja sekvenca iz četvrte epizode serije Hrvatski kraljevi, u kojoj se, na splitskom saboru 925–926, pojavljuje knez Mihailo Višević, koga Porfirogenit označava kao srpskog arhonta Zahumlja. To što učestvuje na splitskom saboru dovoljno je da se u seriji kaže: „Iako nigdje nema izravnog dokaza o tome moguće je pretpostaviti da je vladar Zahumlja, današnje Hercegovine, bio u nekoj vrsti vazalnog, potčinjenog odnosa prema hrvatskome kralju.“ Zatim dolazi famozni filmski rez: u igranoj fikciji vidimo Mihaila kako se klanja i pokorno staje iza Tomislavljevog prestola!