Zapis koji je sučelio Mešu Selimovića i Aliju Izetbegovića

TRAGOM ZAPISA MEŠE SELIMOVIĆA, OBJAVLJENOG RATNE 1944. GODINE

Svedočenje o zločinu koji je nacistička SS Handžar divizija počinila u srpskom selu Jablanici na Majevici ključ je za razumevanja rata 1992–1995. godine

Zapis Meše Selimovića „Okrvavljena Jablanica“ od 25. aprila 1944. godine svedoči o zločinu u jednom srpskom selu na planini Majevici u severoistočnoj Bosni. Zločine je počinila nacistička SS Handžar divizija u kojoj su, kao dobrovoljci, u nemačkim uniformama, pod nemačkom komandom, ratovali bosanski muslimani. Vrlo je moguće da se među muslimanskim nacistima tada na Majevici nalazio i Alija Izetbegović za koga je „Njujork tajms“ 2003. tvrdio da je bio vojnik Handžar divizije.

 Ovo svedočenje, kojim je Selimović započeo svoj književni rad, obelodanjeno je zatim u partizanskom ratnom glasilu „Front slobode“, koji je izlazio na slobodnoj teritoriji. Zbog svoje upečatljivosti, dokumentarnosti, Selimovićev zapis se izdvaja od sličnih svedočenja. Ovaj kratki opis jednog strašnog događaja ukazuje na sav usud prostora na kojima žive i na kojima su živeli Srbi. Ovakvih događaja na Majevici i njenoj okolini bilo je u vreme turskoga ropstva, ali i tokom Prvog svetskog rata. Ovakve scene ponovile su se u poslednjem ratu 15. maja 1992. godine, kada je u centru Tuzle mučki napadnuta i spaljena kolona vozila u kojima su bili vojnici Jugoslovenske narodne armije, uglavnom Srbi rezervisti iz tuzlanske okoline. U svim ovakvim pričama koje su se vekovima ponavljale iste su bile žrtve i isti dželati.

Zločin u majevičkom selu Jablanica samo je jedan od zločina Handžar divizije koje je ova jedinica počinila u Sremu, širom Semberije i istočne Bosne. Ovakvih zločina, koje su činili muslimani u ustaškim i domobranskim uniformama, bilo je u to vreme u celoj Bosni i Hercegovini. Ova Selimovićeva ratna reportaža pomaže da se razumeju uzroci i posledice versko-građanskog rata u BiH koji se vodio od 1992. do 1995, ali i zbivanja koja su usledila i posle ovog rata, kao i predviđanje budućih događaja. Bosanski muslimani bili su uvereni da će im Hitler pokloniti muslimansku državu, ali da prethodno moraju ukloniti bosansko-hercegovačke Srbe koji predstavljaju najveću prepreku za stvaranje takve države. Sa tim istim osećanjem i istim ciljem, predvođeni Alijom Izetbegovićem i Strankom demokratske akcije, krenuli su u rat 1992–1995. godine. Umesto saveznika iz Drugog svetskog rata, Hitlerove Nemačke, pouzdali su se u novog saveznika Sjedinjene Američke Države.

Vojnik Handžar divizije Alija Izetbegović, koji je vodio muslimane u ratu 1992–1995, kao i njegov sin Bakir Izetbegović, član bosanskohercegovačkog tročlanog Predsedništva i prvak Stranke demokratske akcije, zastupnici su ideologije osmišljene u „Memorandumu narodnog odbora“, koji su početkom novembra 1942. sačinili muslimanski prvaci u Sarajevu, tada lojalni Anti Paveliću i Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Memorandum su uputili vođi Trećeg rajha Adolfu Hitleru, tražeći od njega da u okviru NDH stvori posebnu administrativnu jedinicu „Župu Bosnu“ sa centrom u Sarajevu. Pored toga muslimanski prvaci tražili su tada od Hitlera dozvolu za pokretanje nacističke partije, po uzoru na tadašnju nemačku vladajuću partiju, ali i da formiraju svoju vojsku kojim bi komandovali Nemci.

Na ideologiji izloženoj u Memorandumu stvorene su i dve muslimanske dobrovoljačke nacističke divizije. Prvo je formiran Dobrovoljački odjel narodnog ustanka, poznatiji kao Domodo divizija, sa sedištem u Tuzli. Osnovao ju je Tuzlak Muhamed Hadžiefendić, bivši podoficir austrougarske vojske i rezervni major bivše jugoslovenske vojske, koji se slikao u uniformi nemačkih oficira. Vojnici ove jedinice, pre nego što su kasnije pristupili 13. SS diviziji, poznatoj kao Handžar divizija, okrvavili su ruke srpskom krvlju. Muslimani su dobrovoljno stupali u Handžar diviziju, oficiri su im bili Nemci, nosili su nemačke uniforme.

Ideologiju kojom je, boreći se u Handžar diviziji, bio nadahnut, Alija Izetbegović je kasnije razrađivao, dograđivao, a zatim je izložio u programskom delu „Islamska deklaracija“. Na toj ideologiji stvorena je Stranka demokratske akcije. Iskustva koja su preuzeta iz iskustava ratnika Handžar divizije bila su strateška i ideološka osnova na kojoj je formirana takozvana Armija Bosne i Hercegovine.

Muslimanska autonomaška ideologija, saopštena u „Memorandumu narodnog odbora“ koji se našao na Hitlerovom stolu, razrađivana je krajem 20. veka i prilagođavana novom vremenu, i na osnovu nje je razvijena ideologija Stranke demokratske akcije. Jedan od glavnih programskih zadataka ove stranke bilo je stvaranje bošnjačkog ili bosanskog jezika i bošnjačke ili bosanske književnosti. U bošnjačku književnost uvršćeno je i književno delo Meše Selimovića. Izjednačeno je i stavljeno u istu torbu sa delom Alije Izetbegovića.

Pisac Meša Selimović i „otac“ bošnjačke nacije Alija Izetbegović pripadnici su dva nepomirljiva i suprotstavljena sveta. Zajedničko im je jedino to što obojica potiču iz severoistočne Bosne, Selimović je rođen u Tuzli, a Izetbegović u Bosanskom Šamcu i što su njihove porodice ispovedale muslimansku veru. Selimović potiče iz porodice koja je s ljubavlju čuvala porodično predanje o svom srpskom, hercegovačkom poreklu. Njegov otac Alija govorio je za sebe da je Srbin, srpsko nacionalno osećanje preneo je i na svoju decu. To osećanje dovelo je Mešu Selimovića u Beograd gde je u jesen 1929. godine upisao studije na Beogradskom univerzitetu. Tokom Drugog svetskog rata, kao i njegova braća i sestre, pripadao je antifašističkom, partizanskom pokretu.

Alija Izetbegović, za razliku od Selimovića, nije bosanski starinac. Potomak je muhadžirske (izbegličke, doseljeničke) porodice koja se u Bosanski Šamac doselila iz Beograda, iz obrenovićke Srbije. Izetbegovićevi preci su se mogli doseliti u Beograd posle 1813. godine, nakon propasti Prvog srpskog ustanka. Tu su dobili posede, njihova je bila i Ada Ciganlija. Pošto je obrenovićka Srbija  hatišerifom iz 1830. dobila samostalnost, muslimanske porodice, ne želeći da žive u hrišćanskoj državi, masovno su se iseljavale, a među iseljenicima bili su i preci Alije Izetbegovića. U tom odlasku iz Beograda mogli bi se tražiti Izetbegovićevi razlozi za mržnju prema Srbima.

Početkom 1944. godine Meša Selimović je kao partizan sa puškom o ramenu i beležnicom u vojničkoj torbi ratovao na planini Majevici. U to vreme, sredinom marta 1944, prešavši Savu, iz Srema je stigla u Semberiju Handžar divizija. Prethodno je u Sremu počinila stravične zločine nad Srbima. Prešavši Savu u okolini Bijeljine, Handžar divizija je iznenada upala u selo Vršane, gde su iz kuća počeli da kupe seljane vodeći ih do seoske crkve. Očevici su posvedočili da su vojnici Handžar divizije doterali pred crkvu 35 seljana, „među kojima petoro djece i 12 žena. Skupivši sve žrtve pred crkvu otpočeli su vojnici 13. SS divizije sa strašnim mučenjima. Naročito grozno mučili su žene tako da su im odsijecali pojedine djelove tijela kao dojke, polne organe itd. Djecu su klali, muškarce kundačili i morali su da gledaju kako im kolju djecu i mrcvare žene. Ovakva mučenja i mrcvarenja trajala su četiri sata. Tada su na koncu postrijeljani svi koji su bili u životu“.

Od marta do oktobra vojnici Handžar divizije u okolini Tuzle i Bijeljine, najviše na Majevici, pobili su 1.803 srpska civila. Partizani koji su se zatekli na tom prostoru, među kojima je bio i Meša Selimović, suprotstavljali su im se koliko su mogli.      

MEŠA SELIMOVIĆ: OKRVAVLJENA JABLANICA

U tmurno, kišovito predvečerje aprilskog dana gazimo jablaničko blato. Danas je tu divljala 13. B. H. Divizija (Handžar divizija, prim. J. B.) koja je pronijela „slavu svog oružja“ kroz Srem i Semberiju, ostavivši za sobom zgarišta i grobove, a koju su najavili letci iz njemačkih aviona: „Sad smo tu… Donosimo vam mir i slobodu.“ Danas su Jablanici, Mačkovcu i Piperima cio dan donosili „mir i slobodu“. Rezultat: u Jablanici ubijeno 98 staraca, žena i djece, u Mačkovcu 28, za ostala sela ne zna se broj. Pobijeni su uglavnom lakovjerni koji nisu vjerovali da će „vojska“ kažnjavati nevino seosko stanovništvo. Sad ne mogu da se kaju za svoju naivnost i za svoje djetinjsko vjerovanje da su fašisti ljudi, ne mogu da se kaju – jer su mrtvi.

Teško je. Kuće još gore. Kiselkasto – zagušljiv smrad zgarišta koja se puše, davi i kao da srce hvata. Zjape otvorena vrata pustih kuća. Negdje urla pas na lancu. A onda… duž puta, na pragu, u potoku – jedan lješ, dva lješa, tri lješa, bezbroj lješeva. Pruženi, zgrčeni poleđke, potrbuške, ali svi isprobijani metcima šmajsera i krhotinama bombi.

Stišćeš zube, stežeš pesnice.

Jedan mladić u potoku zatrpan je kamenjem, na njemu nema rana od puške. Desnu ruku stavio je na glavu, sav se skupio, u poslednjim očajnim naporima da se odbrani od kamenja kojim su ga u šali ubili. Po izobličanom licu, po zgrčenom stavu isprebijanog tijela vidiš da nije laka smrt od kamenovanja.

Dijete potrbuške u blatu: na leđima mu krvav gunjčić, plava kosa ulijepljena blatom. U smrtnom strahu potrčalo je putem da pobjegne od smrti koju su „junaci“ 13. SS divizije sijali svuda. Nije pobjeglo. Lica mu ne vidim; svoj strah dijete je sakrilo u blato seoskog druma.

Na utrini, na tek ozelenjelom businju leži jedna mlada žena: grčevito je stegla na grudi mlado, valjda tek rođeno dijete. U djeteta se vidi samo rijetka, slaba kosica na tjemenu, kao paperje u ptičeta. Oboje probijeni jednim metkom. – Nedaleko leži jedna žena potpuno gola; noge su joj pod koljenima poduprte rašljama, a u nježnu materinsku utrobu zabijen joj kolac.

Lješ bez glave. Bezoblična masa mesa kao rešeto isprobijana metcima. Gomila lješeva, petoro ih je na gomili. Krv, blato, kiselkasto-zagušljiv smrad zgarišta i kuća koje još gore.

U kući Rade Božića, iza peći, klupko tjelesa, isprepletenih, krvavih i zgrčenih. Sedmoro ih je u gomili: jedna žena, četvero sasvim male djece i dva dječaka od 10-12 godina. Žena je skupljala oko sebe dječicu, pokrivala ih svojim tijelom, a onda su se uvlačila jedno pod drugo u samrtnom strahu pred ljudima – zvijerima. Od tog strašnog klupka izdvojilo se samo jedno djetešce od 5-6 mjeseci, debelo kao naljevak, sa borama na punim nožicama. Sad izgleda kao na pod bačena lutka, sa beskrvnim lišcem i ukočenim staklenim očima. Pet je rana na toj lutki: tri od pikavca na glavi, prsima i nogama i dvije na rukama od noža. Možda treba pet rana da jedno djetešce umre? Ne, dovoljna je jedna; ostale su za zadovoljstvo. Jednu ručicu je položilo po podu, drugu je izdiglo kao da hoće da uhvati nevidljivog zločinca koji se nadnosi s nožem i sa šmajserom nad njega. Oči su mu upale, zavraćene, vide se samo bionjače. Te očice se čude, one nisu shvatile ništa.

Iz ovog krvavog klupka viče užas, užas iz svakog pokreta, svake zgrčene ruke, prevrnutih očiju. Ono je strahovita optužba protiv nečuvenih, neshvaćenih zvjerstava. Pa čemu ovo? A na to malo smiješno pitanje kao da odgovara mračna soba svim svojim kutevima sa svih sedam izrešetanih iznakaženih lješeva: – „Pa to je običan fašistički pir.“

Izlazim malo ošamućen, natmuren. Žao mi je što ne mogu da fotografišem ovu užasnu grupu, ne radi sebe: ja tu sliku nikada zaboraviti neću, već radi onih koji još nisu upoznali fašizam u pravoj svjetlosti.

Pada mrak na malo selo pod Međednikom. U mraku se žare temelji kuća koje dogorijevaju. Mrtvi Jablančani prospavaće ovu noć onako kako su ih ostavili SS-ovci, mirni, nepomični; mrtvi – živa osuda zvjerstva neprijatelja.

Znamo: nije Jablanica sama, nije palo samo ovih 98 nevinih žrtava. Ima mnogo okrvavljenih Jablanica širom naše zemlje; krvav trag ostaje iza fašističkih hordi, ostaju zgarišta, ostaje pustoš. Ali ostaje i mržnja, strašna, uporna mržnja u nama.

Osvetićemo mi sve Jablanice i sve krvave nevine žrtve, fašistički ljudožderi!

Međednik (Majevica)

25. aprila 1944. godine