Crnjanski kao pisac političkih tekstova

Piše Zoran Avramović

Kako je Crnjanski politički mislio o Kraljevini SHS (Jugoslaviji), Srbima, Nemačkoj, Italiji, i kakva je bila njegova ideološka i politička misao u listu Ideje? U tekstovima o jugoslovenskim društvenim i političkim (ne)prilikama i u Idejama njegova misao je autonomna, dok u člancima o nemačkim i italijanskim političkim stvarima piše kao činovnik spoljnopolitičkog aparata Kraljevine Jugoslavije, tačnije Milana Stojadinovića

U izdanju zadužbine Miloša Crnjanskog i Catene mundi (2017) objavljeni su Politički članci (1919–1939) Miloša Crnjanskog (priređivač…..). Na 658 stranica, a sa napomenama i varijantama (670–766), prvi put se nalaze u celini (bez tekstova o građanskom ratu u Španiji, koji su objavljeni 1995. u Putopisima) novinski članci Crnjanskog koje je on pisao između dva svetska rata.

Kako razumemo politički članak? Politički tekst je centriran oko svih oblika vlasti i moći u društvu, a obuhvata političke činjenice, političke vrednosti i ličnosti. Politički pisac na svoj način razume odnos prema vlasti i njenim praktičnim učincima sa naglašenim subjektivno-vrednosnim gledištem. Politički tekst dopušta razmah trenutnih raspoloženja i osećanja, strasti, volje autora, ali i racionalan odnos prema činjenicama. Međutim, ukoliko je deo neke političke funkcije autor teksta piše o stvarima politike uslovljeno i u okviru političke organizacije kojoj pripada ili funkcije koju obavlja.

Nije politički tekst uokviren samo pitanjima moći i vlasti. Jedno šire značenje ovog pojma uključuje sve pojave u društvu koje se tiču opštosti, opšteg dobra ili javnog interesa. Sve što se tiče polisa, a ne pojedinačnog života, pripada političkom mišljenju i delovanju.

Sa žanrovskog stanovišta, politički tekstovi Crnjanskog mogu se podeliti na nekoliko podvrsta: političke reportaže, politički portreti, politički komentari, politički feljtoni, političke biografije, politički eseji, politički izveštaji/pisma.

 Jezik političkih članaka je po pravilu pragmatski, tvrd, usmeren na ciljeve i sredstva vlasti i moći. Oni ne pripadaju književnim tekstovima. Međutim, politički tekstovi Crnjanskog, pored informativnog, saznajnog i analitičkog jezika, protkani su i njegovim darom za jezik. Najviše ovih tekstova je na granici književnosti.

Kako je Crnjanski politički mislio o Kraljevini SHS (Jugoslaviji), Srbima, Nemačkoj, Italiji, i kakva je bila njegova ideološka i politička misao u listu Ideje? U tekstovima o jugoslovenskim društvenim i političkim (ne)prilikama i u Idejama njegova misao je autonomna, dok u člancima o nemačkim i italijanskim političkim stvarima piše kao činovnik spoljnopolitičkog aparata Kraljevine Jugoslavije, tačnije Milana Stojadinovića.

[restrict]

Tekstovi o Jugoslaviji

Više je jugoslovenskih i srpskih tema o kojima piše Crnjanski: odnosi sa stranim državama – Mađarska, Rumunija, Velika Britanija, Čehoslovačka; crkva, avioni, položaj žene, sport, Sveti Sava, Jadran, vojnička tradicija, kralj Aleksandar.

Čin ujedinjenja objašnjava pojmovima nužnosti i sudbine (Uskrsnuti i na strašnom mestu postojati, 1928). On veruje da je taj čin zapravo logički završetak prošlosti. Ali na drugim mestima tvrdi da je stvaranje Kraljevine SHS, kao veće državne celine, karakteristika novog vremena a u nekim tekstovima da je ova država rezultat Prvog svetskog rata. Kraljevina SHS je stvorena na srpskim grobovima, o toj državi sanjali su Južni Sloveni. Srbi su, dakle, ginuli za Srbiju i Jugoslaviju, i to se znalo već u Kumanovu. Posle Kumanovske bitke, Srbija dobija ulogu u kojoj joj usud poverava mač (Dvadesetogodišnjica bitke na Kumanovu, 1912–1932).

Takva država treba da je centralistički ustrojena. Njena stabilnost ostvaruje se sistemom institucija, a političku pažnju Miloša Crnjanskog privlačile su, pre ostalih, monarhija, vojska i patriotske organizacije (najpoznatije su bile Soko, Jadranska straža, Narodna odbrana).

Crnjanski je bio odlučan branilac političkih institucija i vrednosti Kraljevine Jugoslavije, a poput niza drugih srpskih intelektualaca i političkih stranaka, posebno je bio privržen instituciji monarhije. Takav odnos prema monarhizmu manje je bio posledica ličnog iskustva Crnjanskog, a više ukorenjenosti monarhističke tradicije u političkoj praksi i svesti srpskog naroda.

U tekstovima u kojima se izričito bavi politikom i istorijskom ulogom kralja Aleksandra, Crnjanski ne razmatra položaj kralja u ustavnom poretku Kraljevine, niti njegovu tehniku političkog vladanja, u kojoj dominira protivljenje jakim stranačkim vođstvima i kombinovanje metoda prinude i omekšavanja. Sa jakom dozom emocija portretiše ličnost kralja Aleksandra. On poseduje „moć volje i čvrstine karaktera“, kao i „sposobnost zanosa stvaranja države od Alpa do Strumice“.

Iako je na braniku jugoslovenske države, kao i celokupna srpska inteligencija, njemu ne izmiče uvid 1934. godine u slovenačke i hrvatske separatizme i sabotažu svega što je državno i nacionalno. Dakle, 16 godina od stvaranja nove države pojavljuju se pukotine u njenoj zgradi koje Crnjanski uočava. Trebalo je da prođe još sedam godina pa da se pokaže srpska tragedija u takvoj Jugoslaviji.

Političke ideje Crnjanskog u Idejama

Na stranicama lista Ideje izražena je kritika marksizma i komunizma. Crnjanski je ovaj pogled na svet shvatao prevashodno kao propagandistički plakat na kome je ispisana negacija svega tradicionalnog i „svega što je naše“. Njegovo odlučno odbijanje marksizma motivisano je pre svega idejom komunističkog odbacivanja i neuvažavanja nacionalne kulturne tradicije.

Treba istaći i metode borbe Crnjanskog protiv marksističke ideologije. U tekstu Slabost naše odbrane od marksizma on izričito odbacuje represiju kao metod suprotstavljanja. „Pitanje marksizma nije policijsko pitanje, kakvim ga naša buržoazija smatra, ono je pitanje društva, ono je pitanje borbe i otpora.“

Ne bi se mogla braniti tvrdnja da Crnjanski afirmiše ideju monarhije na bezrezervan način. Još manje on misli da bi dvor morao da bude iznad Ustava. Celokupna njegova privrženost dinastiji Karađorđević, a posebno kralju Aleksandru I, izvire iz uverenja da je ovaj kralj uspeo u ostvarivanju jugoslovenske ideje, odnosno da ujedini Srbe, Hrvate i Slovence. Crnjanski, dakle, razume monarhiju na ovom području u državno integrativnom smislu. Monarhizam Crnjanskog, prema tome, može se objasniti političkom funkcijom koju je monarhija imala u istorijskom procesu stvaranja jugoslavenske države, a nikako kao politička vrednost koja bi bila sama sebi svrha.

U pogledu antikomunizma stvar je mnogo jasnija. Crnjanski je poistovetio pojmove komunizma, marksizma i sovjetizma. Za njega su to bili različiti termini iste ideologije koja je stremila radikalnoj izmeni sveta, pri čemu je najviše imala da strada tradicija i nacionalna kultura. To što on nije imao razumevanja za marksistički pogled na svet može se objasniti njegovim strahom od internacionalizma koji briše nacionalne tragove. Unutrašnje protivrečnosti marksističke ideologije i praktičnog pokreta njega su znatno manje interesovale.

Veliki nesporazumi prate ličnost Crnjanskog i u sferi njegovog odnosa prema kompleksu nacionalnog pitanja. Jedan ovlašan pogled na tekstove koji se bave političkim likom pisca upućuje na zaključak da se redovno zaobilazi njegova politička kritika separatističkih pokreta između dva rata u Jugoslaviji. Stalno se naglašava njegovo nacionalističko opredeljenje, a i to pogrešno. Crnjanski, već je rečeno, shvata naciju na državotvoran način, a njegov nacionalizam najadekvatnije izražava termin „jugoslavenski nacionalizam“. Njegova razmatranja srpskih interesa pokazuju da on uviđa svu napetost nacionalnih odnosa u Jugoslaviji. Međutim, tu nema preciznog određenja sadržaja nacionalnog interesa, ni u društveno-ekonomskoj ni u pravno-političkoj i kulturnoj sferi. Njegovo shvatanje nacionalizma je po svojoj suštini konzervativna odbrana tradicije od naleta revolucije boljševičkog tipa.

Politički članci o Nemačkoj 1935–1938

Kao državni činovnik Kraljevine Jugoslavije, Crnjanski je našao vreme i za sopstveno razumevanje nacističkog pokreta pod vođstvom Adolfa Hitlera.

U živoj slici i jasnim pojmovima napisani ovi tekstovi Crnjanskog omogućavaju jedno osobeno upoznavanje nemačke društvene i političke stvarnosti pred izbijanje Drugog svetskog rata. Tematski raspon je širok: krivični zakon, štampa, odnos crkve i države, organizacija države, nacionalsocijalistička ideologija, vojna organizacija privrede, spoljna politika, Hitler. To je vreme unutrašnjeg i spoljašnjeg širenja nacionalsocijalističkog pokreta. Ko je slutio katastrofu Drugog svetskog rata?

Kraljevina Jugoslavija imala je prijateljske odnose sa Trećim rajhom i u tom pogledu nije se razlikovala od drugih demokratskih država Evrope. To je jedna okolnost koja je morala uticati na javne komentare nemačkih zbivanja. S narastanjem nacističkog talasa, Hitler je u svojim govorima oštro upozoravao protiv pisanja strane štampe o Nemačkoj. Ta činjenica nije sporedno značajna za analizu političkih komentara Crnjanskog.

Pa ipak, i u takvim okolnostima, Crnjanski će tačno prepoznati pravo lice nacizma. Suština totalitarnog zakonodavstva ogleda se u odbrani kolektivnog bića države i naroda, a ne prava pojedinca. Crnjanski piše 1937. godine da nacionalsocijalistička partija želi totalitarnu državu i da novi nemački zakoni najstrože brane „državu i ideologiju današnjeg režima“. Privredne teme Crnjanski osvetljava uglavnom kroz ličnost doktora Šahta, vodećeg bankara i finansijskog stručnjaka Trećeg rajha. Spoljna politika Nemačke, po prirodi stvari, bila je najpažljivije razmatrana u izveštajima Crnjanskog. Energičan ton prema inostranstvu bio je preovlađujući u retorici nacista. U političkoj vlasti Adolfa Hitlera nalazile su se sve ključne institucije države, partije, vojske, spoljne politike, privrede. U središtu strukture nacističke moći nalazila se Hitlerova vlast.

Priklešten dužnostima službe, agresivnim političkim domaćinom i odsustvom istorijske analogije, Crnjanski je ipak uspeo da oda počast slobodoljubivim Nemcima. Ne može se tek tako preći preko nekih njegovih ocena nenacističke nemačke nacije: U tekstu Ko će pobediti? Pije XI ili nacionalsocijalizam? (1938) on piše: „Ipak ova borba ljudi za slobodu mišljenja, ma koliko bila paradoksalna, služi na čast Nemcima, narodu koji nije samo, kako se to po Evropi piše, narod policajaca i vojnika, nego i narod mislilaca i pesnika.“ U svojim komentarima Crnjanski ne prikriva nacionalsocijalističku ideologiju i načine njenog ostvarivanja i ukazuje na ključne elemente nacističkog poretka.

Tekstovi o Italiji 1938–1939

U tekstovima pisanim iz Rima, Crnjanski razmatra spoljnu politiku Italije. Nije teško zaključiti da iza komplimenata Italiji i njenoj štampi stoji politika Milana Stojadinovića.

Italija, „to je danas fašistička partija“, piše Crnjanski za Vreme. Taj režim je, na primer, učinio privredni prodor u Aziju, a jedna grupa fašističkih ekonomista je smatrala da ne treba mešati trgovačke interese zemlje i ideologiju. Fašističke institucije su u znaku socijalnih ideja, i laik može da zapazi „tendenciju socijalnog nivelisanja“. „Nesumnjivo, ja u Rimu prisustvujem poslednjim trzajevima jednog aristokratskog društva.“

U Italiji su rasistički zakoni doneti 1935. godine, ali zaključuje da u politici antisemitizma nema sličnosti između Rima i Berlina. Karakterističan je njegov osvrt na osudu rasističkih zakona u Italiji koju je izrekao Vatikan. Pije XI stalno ponavlja da je rasizam bedna pojava kada se uporedi s univerzalnim vrednostima humanizma.

Kada piše o Musoloniju, on ima na umu Stojadinovićev savet da o italijanskom diktatoru treba pisati laskavo. Italija je od jedne slabe, liberalne kraljevine postala imperija, a to je, po sudu Crnjanskog, rezultat inteligencije jednog čoveka. Musolini je veliki političar zato što je uspeo da ostvari svoju zamisao. U tekstu Italija kao velika sila piše: „Zar u tom usamljenom letu jedne ljudske misli nije jedna velika senzacija?“ Ne analizirajući sadržinu političkih vrednosti i ciljeva vodećih političkih aktera, Crnjanski formuliše kriterijum za pojavu velike političke ličnosti – ostvarljivost vlastitih ideja. Zbog toga uspeha, Musolini u svim slojevima italijanskog društva ima „pijedestal do neba“.

Značaj Političkih članaka Miloša Crnjanskog

Na prvom mestu ovi politički tekstovi su relevantan izvor za sistematska istraživanja događaja i ličnosti između dva rata. Na drugom, u njima dobijamo još jedan dokaz da je Jugoslavija bila jedna protivrečna država koja nije imala budućnost (a što je istorija potvrdila). Nije zanemarljiva i slika međudržavnih odnosa u razdoblju između dva rata. Pokazuje se da je borba između velikih i malih država večna, kao i težnja ovih prvih da dominiraju.

Najzad, ovi tekstovi bacaju pravu svetlost na politički lik Crnjanskog. S jedne strane, vidimo da je politički angažman shvatao kao odgovornost i brigu za opšte interese, da je bio izuzetno obrazovan i da je vladao političkim znanjem, da je hrabro branio svoje stavove. Kada je reč o fašizmu Crnjanskog, a to je bila vodeća optužba međuratne levice i posleratnih komunista, ovi tekstovi jasno pokazuju da pojmovno-teorijski gledano ta tvrdnja nema nikakvog osnova. U političko-vrednosnom pogledu on je bio privržen tradicionalnim, konzervativnim i nacionalnim temeljima kolektivnog i individualnog postojanja. To što je bio protiv komunističkog pogleda na svet bilo je dovoljno da ga ideološki i politički etiketiraju.        

[/restrict]