ROMAN KOJI POSTAVLJA PITANJA

Piše Nikola Marinković

Krajnje konsekvence Kukavičje piladi kao modernog istorijskog romana dalekosežne su i više postavljaju pitanje nego što nude interpretaciju istorijskog događaja: ako je tragika Božićnog ustanka u Crnoj Gori u tome što je njegov uzrok u sudaru epsko – patrijarhalnog kolektiva sa modernim vremenima kao spregom politike i kapitala, ima li sama epska tradicija uopšte snage da u tom sukobu pobedi?

Prema klasičnim definicijama istorijskog romana, u njemu se tematizuje događaj značajan za kolektiv kojem se pisac obraća. Prvi problem sa ovom definicijom je što je moderni istorijski romani vrlo efektno negiraju, mada bi se moglo reći i da čitalački odjek istu višestruko potvrđuje. Drugi, pretežniji problem je u određivanju toga šta je značajan događaj i odatle treba započeti razgovor o novom romanu Labuda Dragića Kukavičja pilad. Dragić u ovom neobičnom romanu pripoveda o Božićnoj pobuni u Crnoj Gori, pokušaju pristalica odbačene dinastije Petrović da kralja Nikolu silom vrate na vlast.

Ovaj događaj nije uvek bio od presudnog značaja za kolektiv kojem se Dragić kao pisac istorijskog romana obraća nego je silom različitih procesa to postao. Otuda se postavlja i sledeće pitanje: a kojem kolektivu se ovaj tekst obraća? Da li onome koji ovaj događaj ne priznaje kao utemeljujući, ili onome za koji je ovaj događaj fundament identiteta? Jer, istorija pokazuje da je u pitanju (donedavno) jedan narod. Zbog toga je autor Kukavičje piladi, bez obzira na sopstvenu čvrstinu u stavovima, u poziciji da govori dvema već prilično različitim zajednicama, koje na isti događaj imaju dijametralno suprotna gledišta. Međutim, naivni bismo bili kada bismo pošli od pretpostavke da je spontani rasplet istorijskih tokova doveo do ove pozicije i otuda bi multiperspektivizam zapravo bio izneveravanje istorijske istine iza koje Dragić stoji (ili koja stoji iza njega kao pisca), ali bi istovremeno i suvereno epsko pripovedanje u maniru Stevana Jakovljevića ili Slavomira Nastasijevića (da pomenemo pisce istorijskih romana čija popularnost ne bledi) bilo i izneveravanje Dragićeve poetike, koja lirskim i grotesknim pasažima nasleduje pre Miodragu Bulatoviću. Zato se pred Dragićem našao komplikovan zadatak: bilo je potrebno oblikovati pripovedačku perspektivu čijem stanovištu bi klasična epska tehnika bila srodnija, ali je trebalo (što je i važnije) ostati veran svojoj poetici i ponuditi moderan izraz.

Efektno rešenje u romanu Kukavičja pilad može se pratiti na nekoliko nivoa. Mozaička kompozicija, koja otežava praćenje priče i zahteva od čitaoca njenu rekonstrukciju, legitimiše ovaj roman kao imanentno moderan, što u kontekstu istorijskog romana kao žanra nije beznačajno. Pripovedač, koji pod teretom nagomilanih narativa sklapa povest („Sve su se priče, još od starine, slile u jedno i ’jezero’ se prepunilo“) krajem romana se razotkriva kao svedok („Bio sam dijete tada. Može biti imao sam sedam ili osam godina“) i garantuje pouzdanost priče kombinacijom prisustvovanja u sopstvenim formativnim godinama i iskustva koje mu je pomoglo da te raznorodne priče (kao delove mozaika) slije u jednu. Pripadnost kosovsko-njegoševskom zavetu vrednosno i egzistencijalno potvrđuje kako jezikom koji koristi, prepunim lokalizmima karakterističnim za crnogorske dijalekte, tako i retorikom usmene epske tradicije. Istovremeno, povremeni prosevi posve modernih pojmova pokazuju da taj isti pripovedač nije nesvestan vremena u kojem pripoveda, što se potvrđuje i oblikovanjem zapleta.

Naime, suprotno istoriografskim tumačenjima Božićne pobune, koja pokušavaju da je svedu na posledicu međudinastičkog sukoba Petrovića i Karađorđevića, i suprotno prezentocentričnim ideologizacijama koje u njoj vide projavu „velikosrpskog šovinizma“ i „agresije“, Dragić nudi niz prividno nepovezanih narativa o Crnoj Gori pred balkanske ratove i Prvi svetski rat, koji predočavaju sukob jedne okoštale patrijarhalne zajednice sa modernim svetom kapitala, što monolitnost male kraljevine nagriza dekadencijom njene vladarske kuće. Otuda su za razumevanje umetničke istine ovog romana značajni pasaži u kojima ostareli kralj Nikola razgovara sa tršćanskim bankarom Marpurgom, rođakom Rotšilda, koji nastavlja tamo gde je njegov znameniti „deda od ujaka“, kako u Pismima iz Italije svedoči Ljubomir Nenadović, stao: susret Petrovića sa svetskom bankarskom (zakulisnom) elitom, koji je počeo znamenitim Njegoševim odbijanjem Rotšildovih saveta, završava se potčinjavanjem kralja Nikole, dve generacije posle. Neumitnost tog procesa sam bankar, govorom Kir Janje, ističe: „Vaša je pesnik povredila Rotšild. On imao banke po cela Evropa. A vaš pesnik povredila i Papa.“ Poraz „ponositog stenja“ (Branko Radičević) je neumitan i zapravo je boravak kralja Nikole u trezorima Marpurgove banke početak Božićne pobune kao pobune „kukavičje piladi“, odnosno pobune zatočnika deformisanog zaveta koji je sačuvao formu (vernost Gospodaru), ali ne i suštinu (vernost kosovskom zavetu): „Kralj je, penjući se osjetio da je tu, u tim granitnim hodnicima, u lavirintima iza čeličnih rešetaka, među tim gvozdenim sanducima zlata, nekako razvijano cijelo njegovo kraljevsko dostojanstvo […] sva njegova priča o istoriji i slavnoj prošlosti, o dinastiji i dvorcima, sve mu je to ličilo, iz ove rupe pune zlata i dragulja, kao neko priviđenje: nepotrebna izmišljotina, laž.“

Drugi važan pripovedni momenat, istovremen prethodno pomenutom, jeste susret patrijarhalne Crne Gore sa politikom, iz kojeg se razvila podela na „bjelaše“ i „zelenaše“, lišena bilo kojih dubljih motiva: „Turaka nije bilo da bi svi složno na njih krenuli. I kako se svadiše sa rođacima iz Žanjeva dola, oni rekoše: ’Ako ćete vi zeleni biljet uzeti – mi ćemo bijeli! A ako ćete vi bijeli – mi ćemo zeleni!’ I tako bi: riješismo da uzmemo bijeli i drugoga jutra nas prozvaše bjelaši. Mi njih istoga treba zelenaši! Ka iz ruge to bi u početku, jer smo jednako mi mogli biti zelenaši, a oni bjelaši. Isto je to bilo.“ Ova dva momenta dakle pokazuju da je sukob komita i vlasti, okosnica pripovedanja u Kukavičjoj piladi, samo spoljašnja manifestacija dubljeg i dalekosežnijeg sudara patrijarhalnog sveta sa modernim vremenom u kojem je, kako je Napoleon pisao, ne karakter već politika čovekova sudbina.

Sudbina glavnog junaka Kukavičje piladi Milutina Muja Bašovića ovaj sudar prikazuje na ličnom nivou: istorija njegovog odmetanja teče kao istorija propadanja njegove porodice, koja vrhuni u nehatnom (a u umetničkom smislu logičnom) ubistvu strica Vuksana, nosioca kosovske tradicije u porodici. Kao antipod komiti Milutinu, Vuksan Bašović ne samo što je nosilac zavetnih vrednosti već i glas lirskih delova teksta, koji prave ravnotežu u odnosu na gorčinom prožete epsko-istorijske epizode. Ovi lirski delovi, na prvi pogled suvišni, konfigurišu jedinu branu naletu distorzivne modernosti u patrijarhalni kolektiv: naspram zasenjujućeg hedonizma italijanske Gaete, u kojoj komite žive svoju ulogu navodnih heroja, Vuksan i baba Jaglika u rodnoj planini suštinski održavaju onaj svet za koji Milutin misli da se bori. Razgovori planinskih, seljačkih žena sa komitama, sasvim lišeni bilo kakve politike, ovu diskrepanciju pokazuju u svoj njenoj dubini: naspram radikalizovanih zatočnika odbeglog kralja, seljaci traže miran život, prvi put posle godina gladovanja i ratovanja. Ovu želju za statičnošću, za nedogađanjem koje jedino donosi željeni spokoj efektivno izražava lirsko pripovedanje kao pripovedanje o stanjima, a ne epsko, događajno pripovedanje koje, ironično, više pogoduje rušiteljskom hodu istorije.

Ulančane dihotomije, koje se primećuju u svim slojevima teksta, vrhune u unutrašnjoj drami samih komita, koji su rascepljeni između svesti o sramnom položaju i nemogućnosti povratka nazad. Ovakva slika komita odudara od njihove crno-bele predstave u publicistici, koja ih, zavisno od stanovišta, slika kao izdajice ili legendarne heroje. Do kraja teksta ostaje nerazjašnjeno da li su oni žrtve sopstvene odluke ili neumitnog procesa, ili i jednoga i drugoga, jer odluka da se pristupi ustanku protiv „srbijanske vojske i džandara“ ne može ni biti doneta a da nije pripremljena dekadencijom njegoševske tradicije. Stoga su krajnje konsekvence Kukavičje piladi kao modernog istorijskog romana dalekosežne i više postavljaju pitanje nego što nude interpretaciju istorijskog događaja: ako je tragika Božićnog ustanka u tome što je njegov uzrok u sudaru epsko-patrijarhalnog kolektiva sa modernim vremenima kao spregom politike i kapitala, ima li sama epska tradicija uopšte snage da u tom sukobu pobedi? Nije li zato Vuksan i ubijen iz ruke svoga sinovca baš u trenutku kada je pokušao da „bludnog sina“ vrati na pravi put jer je pozivanje na tradiciju kao način pomirenja besplodno, dakle mrtvo?

Na početku romana piše: „Kralj će, govorilo se, napraviti modernu državu.“ Ali šta ako ne može biti moderne Crne Gore, koja je i moderna i Crna Gora? Ova istina može biti samo umetnička jer protivreči svim zakonima politikoloških, socioloških i istoriografskih diskursa o državi, ali tim nije manje punovažna. Zasluga je Kukavičje piladi što je ona izgovorena, a to je već sasvim dovoljno da jedan istorijski roman bude i značajna knjiga.