Njegova borba ponovo među Nemcima

Problemi i kontroverze sa Hitlerovim pisanim nasleđem

Piše Miloš Milojević

Posle sedamdeset godina, početkom 2016. godine, objavljeno je kritičko izdanje Majn kampfa na nemačkom jeziku, najpoznatije knjige Adolfa Hitlera. U različitim akademskim i medijskim krugovima postavljana su brojna pitanja o prikladnosti i potrebi ovakvog izdavačkog poduhvata koja su posebno intenzivirana kada je tokom prethodne godine Majn kampf dospeo na listu bestselera među delima koja nisu fikcija u Nemačkoj

Institut za savremenu istoriju u Minhenu objavio je kritičko izdanje Majn kampfa u dva toma na preko 2.000 stranica sa pozamašnim kritičkim aparatom od 3.700 fusnota koji, prema rečima izdavača, treba da onemogući da se knjiga čita kao nacistički politički program već kao zlokoban, ali važan istorijski dokument. Priprema ovog izdanja bila je dugotrajan i mukotrpan proces. Posle mnogo konsultacija između bavarskih vlasti i predstavnika jevrejskih i romskih zajednica, 2012. godine odlučeno je da treba pripremiti kritičko izdanje koje će demistifikovati ovu knjigu. Ovaj izdavački poduhvat pratile su i međunarodne aktivnosti. Bavarski premijer Horst Zehofer posetio je Izrael gde se susreo sa snažnim protivljenjem ovom izdavačkom poduhvatu. Država se iz njega povukla i posao je prepušten spomenutoj minhenskoj naučnoj ustanovi.

[restrict]

BESTSELER Po svoj prilici očekujući da će knjiga zainteresovati prevashodno akademsku javnost, odnosno stručnjake koji se bave istraživanjem prošlosti nacističke Nemačke i Hitlerove biografije, minhenski Institut je odštampao svega 4.000 primeraka. Međutim, ispostavilo se da je reč o vrlo skromnom tiražu u odnosu na čitalačku potražnju. Andreas Viršing, direktor Instituta za savremenu istoriju, izjavio je kako „niko zaista nije mogao da očekuje ovakvu prodaju“. Prvobitni tiraž morao je da se doštampa još šest puta a prethodni tiraži prodati su u 85.000 primeraka! Dva pozamašna toma koštaju 59 evra.

U Nemačkoj je postojalo strahovanje da će objavljivanje ove knjige doprineti širenju neonacizma. Viršing pak smatra da su takva očekivanja neutemeljena – najveći deo kupaca knjige su akademci, istoričari, politikolozi i drugi zainteresovani za ove oblasti, a ne neonacisti koji su jedva dočekali ponovno objavljivanje ovog spisa na nemačkom jeziku.

Komentarišući ovo izdanje Viršing je ukazao kako su on i njegov tim „srećni što je uspešno uspostavljen ambiciozni spoj između akademskog rada i istorijsko-političkog objašnjenja“. Sa akademske tačke gledišta izdanje Majn kampfa je primer uzornog rada. Opširan kritički aparat koji zaprema oko polovine izdanja detaljno razmatra ondašnje političke okolnosti, ličnosti i mesta značajna za razumevanje rane faze istorije nacističkog pokreta. Na ovom projektu bilo je angažovano više istoričara tokom nekoliko godina. Pored njihovog rada pripremu izdanja pratile su rasprave na tribinama, u muzejima, memorijalima i crkvama da bi se bolje razumela društvena relevantnost ovog poduhvata i uspostavila veza između zainteresovane publike i delatnika na jednom, ipak kontroverznom, akademskom pregnuću.

U opširnom uvodu razjašnjen je kontekst u kome je Majn kampf nastao, kao i potencijalni pristupi čitaoca ovom delu. Tumači su se potrudili da ukažu na različite žanrove od kojih je Majn kampf sazdan: politička teorija, autobiografija, istorija prepliću se bez strogog reda. Glavne tematske celine se, očekivano, odnose na Hitlerove ideološke preokupacije: pitanje rase, životnog prostora nacije, političkog nasilja i tehnologije vlasti. Priređivačima je bilo posebno stalo da pokažu nezasnovanost teorije kako je Hitler diktirao tekst svog dela. U tom kontekstu popularni tumači nacističke prošlosti neretko spominju Rudolfa Hesa ili nekog drugog ko je zajedno sa Hitlerom bio na robiji posle neuspešnog Minhenskog puča. Zapravo, pojedini odlomci iz dela prvo su se pojavljivali u Hitlerovim prilozima u različitim nacističkim novinskim publikacijama. Istraživači ukazuju da je to jedan od primera gde su se Nemci uspešno ubedili kako su manje znali o Hitlerovom političkom „vjeruju“ nego što je to zapravo bilo.

Majn kampf je, kao i druge knjige nastale sa političkom namerom, delo svog vremena. Priređivači su posebnu pažnju posvetili tumačenju dela kao Hitlerove političko-publicističke intervencije u ondašnjim političkim prilikama.

Iako je izdanje pripremano sa prevashodno akademskim ambicijama, autori kritičkog aparata su smatrali kako ono može imati uticaja i u sadašnjim političkim prilikama. Zato su se potrudili ne samo da razjasne literarne nanose, aluzije, politički kontekst već i da uđu u polemičko sukobljavanje sa Hitlerovim spisom. Najl Gregor, autor knjige Kako čitati Hitlera i prikazivač ovog izdanja u britanskom Gardijanu, ukazao je kako je relativno lako osporiti brojne faktografske greške koje Hitler pravi u svom delu. On navodi primer da je Hitlerovu tvrdnju kako su nemački Jevreji bili ratni profiteri tokom Velikog rata lako osporiti ukazivanjem na socioekonomske parametre koji ukazuju da su i Jevreji, kao grupa, u podjednakoj meri bili pogođeni ratnim osiromašenjem.

Međutim, kako spomenuti autor ističe, neke teme je mnogo teže razjasniti. Na primer, ideja o „okruživanju“ Nemačke u godinama pre Prvog svetskog rata koju Hitler prihvata nešto je za šta su spremni da polemišu mnogo umereniji i akademski prihvaćeni desničarski i konzervativni istoričari. Gregor ističe da je kritičko izdanje Majn kampfa slabo kada preispituje neke od ovih gledišta koja su deo legitimnog pristupa akademske istoriografije. Prema njegovim rečima, priređivači ovde nastupaju previše pristrasno dajući prednost vlastitom viđenju problema koji je predstavljan kao jedino merodavno mišljenje.

Ipak ni ove manjkavosti nisu nešto što odlučujuće utiče na kvalitet priređivačkog rada. No pojedini kritičari postavljaju pitanje da li je tako nešto bilo potrebno. Formalno gledano, izdavanje Hitlerovog spisa nije bilo zabranjeno već onemogućeno pošto je nosilac autorskih prava posle Drugog svetskog rata, Bavarska, odbijala da ovo delo reizdaje. Posedovanje nekog od brojnih primeraka, a reč je o milionskim tiražima, nije bilo inkriminisano. Delo je dostupno na internetu u različitim izdanjima i svi oni koji su sa njime hteli da se upoznaju – bilo iz istraživačkih ili političkih pobuda – mogli su to da urade. Robert Lauder, predsednik Svetskog kongresa Jevreja, izjavio je za francusku agenciju Frans pres da ne samo što će „preživeli iz Holokausta biti uvređeni prodajom antisemitskog dela u knjižarama“ već ni da ne vidi potrebu za reizdanjem ovog spisa. Ideja da je potrebno reizdati jedan ovakav spis sa kritičkim aparatom na preko hiljadu stranica je besmislica, navodi Lauder. S druge strane, Jozef Šuster, predsednik Jevrejskog saveta u Nemačkoj, pozdravio je ovo kritičko izdanje jer ono doprinosi „razaranju mita o ovoj knjizi“ i pokazivanju kakve je besmislice pisao Adolf Hitler. Kristijan Hartman, kourednik izdanja smatra da se radi i o istorijskom izvoru i o simbolu i da je potrebno da se taj simbol jednom zasvagda obesmisli.

HITLEROVI SPISI Kada se razmatra pitanje povezano sa Hitlerovom pisanom zaostavštinom, uputno je razmotriti gledišta američkog istoričara nemačkog porekla Gerharda Vajnberga. Malo ko je posle Drugog svetskog rata bio na toliko različitih načina povezan sa različitim Hitlerovim spisima – uključujući i one koji su pogrešno pripisivani Hitleru.

Vajnberg je rođen u Hanoveru i izbegao je iz nacističke Nemačke sa roditeljima zbog svog jevrejskog porekla u Sjedinjene Američke Države. Nakon doktorata u prvim posleratnim godinama posvetio se istraživanju nemačkih dokumenata koje su američke snage zaplenile pošto su zaposele delove Trećeg rajha. Među tim materijalima bili su i dokumenti izdavačke kuće Eher Verlag koja je izdala Majn kampf i koja je prema pojedinim navodima čuvala još jedan opsežan a neobjavljen Hitlerov spis.

Vajnberg je bio priređivač ovog dela – takozvane Druge knjige (Zweites Buch). Istražujući zaplenjenu nemačku dokumentaciju, ovaj istoričar je video kako je Hitler diktirao drugu knjigu ubrzo pošto je završio drugi deo Majn kampfa 1926. godine i pošto je objavljena prva polovina njegove autobiografije iz 1925. godine. Prema njegovom sudu motiv za pisanje ovog dela bio je slab učinak nacističke stranke na nemačkim izborima 1925. godine. Reč je o delu koje pored obrazlaganja opštih mesta nacističke ideologije – što je Hitler činio u svakoj prilici i pisano i usmeno – sadrži i rasprave o aktuelnim političkim pitanjima. Na primer, Hitler je zagovarao savezništvo sa Italijom što su njegovi desničarski oponenti u Nemačkoj koristili kao osnov za oštru kritiku pošto je nemačka manjina u Italiji bila među najpotlačenijim narodnim grupama u ondašnjoj Evropi.

Ostaje nejasno zbog čega Hitler nije objavio ovaj spis. O razlozima je sada moguće samo spekulisati. U to doba je, kako Vajnberg navodi, Hitlerov izdavač imao poteškoća da plasira i njegovu prvu knjigu, pa bi još jedno delo istog autora moglo loše da utiče na njihovo poslovanje. Pored toga i političke prilike su se brzo menjale: već 1929. godine Hitler je stupio u politički savez sa krajnjom desnicom koju oštro kritikuje u ovom spisu, pa bi eventualno objavljivanje bilo skopčano sa zamašnom revizijom.

Vajnberg je knjigu pronašao 1958. tokom mikrofilmovanja dokumenata. Zajedno sa Institutom za savremenu istoriju u Minhenu radio je na priređivanju nemačkog izdanja koje je sa njegovim komentarima objavljeno 1961. godine. Potom se pojavilo traljavo izvedeno britansko izdanje, dok je pouzdano englesko izdanje izašlo tek 2003. godine. I ova knjiga obuhvata teme slične kao u Majn kampfu – tirade protiv Jevreja, shvatanje spoljne politike kao borbe za samoočuvanje koja zahteva rat i druge, tipične hitlerovske teme. Stav bavarske vlade prema ovoj knjizi bio je sličan kao i prema Majn kampfu. Za oba dela mogu se prikladno navesti reči istoričara Florijana Sepa iz Bavarske državne biblioteke: „Ova knjiga je suviše opasna za široku publiku.“

Ne iznenađuje da je kao deo denacifikacije u nemačkoj akademskoj sredini prevladao jedan rigidan stav prema spomenutim delima. Međutim, kako svedoče i Majn kampf i Druga knjiga, Hitlerova politička i geopolitička gledišta prolazila su kroz mene i pored nekih tvrdih uverenja koja praktično nikada nisu preispitivana. Razumevanje tih gledišta pomaže u sagledavanju nekih ključnih istoriografskih debata o nacističkoj Nemačkoj uključujući i procene o Hitlerovoj tehnologiji vlasti, njegovim spoljnopolitičkim intencijama i što je posebno važno i mučno – pitanjima o poreklu Holokausta unutar nacističke ideologije i nemačke političke istorije pred Drugi svetski rat. A kako je Vajnberg jednom prilikom istakao: „Nemačka i ostatak sveta još uvek nisu spoznali Hitlera kao ličnost, kao lidera velike nacije i kao simbol.“ Možda će kritičko izdanje zlokobnog Majn kamfa doprineti ovom procesu.            

[/restrict]