Radoslav Bratić (1948–2016) – Odlazak pripovedača

Piše Nikola Marinković

Biografija Radoslava Bratića kao da je predodredila tematiku njegovog dela: rođen je na Vidovdan 1948; kao student književnosti bio je svedok protesta 1968; prvi roman objavio je uoči razdružiteljskog Ustava SFRJ iz 1974, a poslednju zbirku pripovedaka 1995. godine

Posle duže i teške bolesti, 2. juna ove godine napustio nas je Radoslav Bratić. Već neko vreme nije bio aktivan u književnom životu i njegovo odsustvo je bilo primetno, jer u pitanju je pripovedač koji nije propustio da narativizuje najbolnije tačke srpske egzistencije u dvadesetom veku, spajajući zavičajnu epsku matricu sa modernim umetničkim formama na prepoznatljiv i efektan način. Svaka njegova knjiga, od prvih radio-drama, romana Smrt spasitelja (1973) do Trga soli (2002) donosila je blagu promenu u pripovedačkom izrazu i formi, ali se za svaki od tih tekstova, čak i bez čitanja naslova i autora, bez dvoumljenja moglo odmah reći da su Bratićevi.

Biografija Radoslava Bratića kao da je predodredila tematiku njegovog dela: rođen je na Vidovdan 1948; kao student književnosti bio je svedok protesta 1968; prvi roman objavio je uoči razdružiteljskog Ustava SFRJ iz 1974, a poslednju zbirku pripovedaka 1995. godine. Bratića, međutim, nije bilo lako čitati. Bez obzira što ga je kritika uvrstila u talas „stvarnosne proze“, u Bratićevom delu pored bolne istorijske i savremene drame podjednako ima i elemenata borhesovske tradicije, južnoameričkog magičnog realizma, domaćeg folklornog nasleđa, ali i natruhe postmodernizma. Ipak, nijedna od ovih poetičkih karakteristika ne objašnjava privlačnost Bratićeve proze, niti iscrpljuje njene rukavce. Nakon što je u Smrti spasitelja najavio svoj prozni put, u Sumnji u biografiju savremenu proznu tehniku je dodatno radikalizovao i produbio tragikom iskustva.

Zbirka Slika bez oca pojavila se 1985. godine, pokazavši kako je Bratić dodatno obogatio svoj složeni umetnički postupak folklornim nasleđem, kako na nivou motiva, tako i na nivou umetnutih žanrova koji postaju deo njegovih pripovedaka. Nestabilna duhovna situacija u njegovoj zemlji dodatno je okrenula Bratićevo pripovedačko oko teškim posleratnim godinama u Hercegovini, čije tragično iskustvo je razvijao unutar zamišljenih međa njegovog pripovedačkog centra – sela Biš kao fiktivnog, ali vrlo autentičnog toposa kamenitog Zahumlja.

Na početku raspada Jugoslavije, Bratić je objavio zbirku čiji naslov odaje duboku strepnju – Strah od zvona (1991). U njoj Bratić, i dalje ostajući u bišovskom prostoru, oživljavanjem bolnih iskustava hercegovačke prošlosti istovremeno i upozorava na budućnost. Jer za osvešćenog pripovedača poput Bratića, sadašnjost te, 1991. godine, mogla je biti sve samo ne obećavajuća. Protivnik epske bišovske zajednice više nije samo epsko Drugo, u kontekstu kosovske tradicije i graničnog položaja Hercegovine, već poprima i oblike modernog, ideološki i politički profilisanog protivnika. Polako se umeću priče bliske vremenu pripovedanja, ali se diskretno iznose i mane sopstvene (utopijske) zajednice. Međutim, bez obzira na blagonaklonu ironiju spram sopstvenog kolektiva, kod Bratićevog pripovedača nema suštinske komike jer se u Strahu od zvona potvrđuje osetljivost za fenomen predačkog i istorijskog, ali i duboko pesimistička perspektiva.

Bišovski prostor Bratić je efektivno zatvorio u poslednjoj pripovednoj zbirci Zima u Hercegovini (1995). Građanski rat protiv bivših komšija potpomognutih bivšim saveznicima odveć pesimističkog Bratićevog pripovedača uputio je ka još modernijim pripovednim postupcima, jer zlo prošlosti i zlo savremenosti često se ne mogu iskazati istim rečima i na isti način. Predstavljeni svet Zime u Hercegovini nije samo hercegovački već i ratnobiografski, opterećen sankcijama, bedom i međuljudskom hladnoćom, ali proširen i na južnoameričke borhesovske prostore. Bratić, nasledujući Leonidu Šejki i Danilu Kišu, pripoveda o ličnim stvarima, koje efektnije nego epska proza otkrivaju kolektivnu tragediju kroz male lične drame. Čak eksperimentiše sa postmodernističkim tehnikama, ali svestan lične odgovornosti pred istorijom s jedne, i suštinskog relativizma postmodernosti s druge strane, ne odlazi tim putem do kraja. Priroda književnog angažmana postavila je granice koje nije hteo da pređe.

Iste godine kada i Zimu u Hercegovini, Bratić je objavio dijalošku knjigu Šeherezadin ljubavnik (1995) o sopstvenom razumevanju književnosti. Ovaj (auto)poetički spis nudi zanimljiva zapažanja o odnosu književnosti i vremena, pisca i angažmana, autora i čitaoca, uvek iz pozicije autentičnog evropskog humanizma. Takođe, Bratić je objavio i knjigu eseja i kritika Pisac i dokument (2000), u kojoj analitički, ali s ljubavlju i poštovanjem piše o svetskim i domaćim klasicima, kao i o sopstvenim prijateljima i ispisnicima, poput Kiša i Pekića.

Trg soli (2002), zreli Bratićev roman i poslednje fikcijsko delo ovog autora, sublimirao je dotadašnji put njegove proze. Složena kompozicija i ovde se ujedinila sa književnim angažmanom osobene prirode, produbljenom jevanđelskom simbolikom soli. Njegovi junaci čitaju Bibliju kao sopstveno delo, paradigmatično se prepoznajući u spisu od pre dva milenijuma kojeg njihovo vreme želi da se odrekne.

Nažalost, Bratić nije mogao da nastavi ovim putem. Ubrzane istorijske okolnosti, urednički angažman u Novoj Zori, zajedno sa sve krhkijim zdravljem onemogućili su modernoj srpskoj književnosti i njenim čitaocima autentične odgovore hercegovačkog pripovedača na izazov savremenosti. Ipak, bez obzira na spisateljsku pauzu (delimično prekinutu Izabranim delima) Bratić nije ćutao. U brojnim intervjuima smelo je kritikovao nezavidno stanje i položaj srpskog naroda, pokazujući da je dosledan i nepokolebljiv na svom putu ne samo pisca već kompletnog intelektualca. U intervjuu Pečatu broj 119 (18. juna 2010) ponovio je misao iz Šeherezadinog ljubavnika da pisac „sve podvrgava sumnji“. Iz te temeljne, humanističke sumnje, Bratić je napisao sve svoje romane, pripovetke, eseje, radio i TV drame. Na kraju ovog puta sumnje, na kraju potrage za smislom, kako je jednom rekao, nalazi se Svevišnji, jedino što je čoveku još preostalo kada su svi mitovi porušeni. Neka mu On, molimo se na kraju ove male voštanice Bratiću u spomen, podari mesto u nebeskom carstvu, među svim Hercegovcima koji tamo već obitavaju.