Slavljenje velikog zločina

Piše Bojan Jovanović

Nacionalno samopotvrđivanje Hrvata praćeno je demonizacijom Srba koji se označavaju kao smetnja uspostavljanju etnički čiste države. Zato se masovnim zločinom, koji je podrazumevao ubijanje, proterivanje i pokrštavanje Srba, nastoji da se oni uklone, a ostvareni cilj objavi kao najveća nacionalna pobeda

Duboku potrebu za svojim socijalnim i kulturnim samopotvrđivanjem, kolektivi su zadovoljavali praznikom, kao arhaičnim i tradicionalnim obrascem obnove svojih osnovnih principa. Taj obrazac se zasnivao na privremenoj afirmaciji do tada potisnutih sadržaja i suspenziji važećih pravila kulture, a njegov efekat se iskazivao u oslobađanju negativnog naboja koji bi mogao da dovede u pitanje uobičajeno funkcionisanje zajednice. Tokom trajanja praznika kolektiv se suočavao sa potiskivanim sadržajima kao delom svoje istine, obuhvaćene u njegovom celovitom iskustvu svakodnevnog i prazničnog života.

 

„BLJESAK“ I „OLUJA“ Za razliku od praznika, slavljenje u savremenim društvima zasniva se na isticanju njihovih osnova, glorifikovanju i mitologizaciji važnih istorijskih događaja. Njihovo obeležavanje ne podrazumeva i suočavanje sa njihovom istorijskom istinom, odnosno sagledavanje i druge, uglavnom mračnije strane, koja se potiskuje slavljeničkom svetlošću. Takav ideološki obrazac se prepoznaje i u slavljenju hrvatske vojne operacije „Oluja“, kojom je 4. avgusta 1995. godine sa teritorije Republike Srpske Krajine proterano više od dvesta hiljada i ubijeno oko dve hiljade Srba. Ovoj operaciji je prethodila vojno-policijska akcija „Bljesak“ 1. maja 1995. godine u kojoj su hrvatske vojne, paravojne i policijske snage ubile oko trista i proterale preko 15.000 Srba sa područja Zapadne Slavonije – teritorije u sastavu Republike Srpske Krajine i pod zaštitom snaga Ujedinjenih nacija. „Bljesak“ je bila svojevrsna generalna proba za završni čin hrvatskog separatističkog rata, započetog napadom hrvatskih paravojnih formacija na regularnu državnu armiju JNA i na srpsko stanovništvo, a povedenog sa ciljem ostvarenja samostalne i etnički čiste države.

Ovaj zločin se u Hrvatskoj slavi 5. avgusta kao najveći državni praznik pod nazivom Dan pobede i domovinske zahvalnosti i dan hrvatskih branitelja, dok se u Srbiji ovaj datum, proglašen danom sećanja na postradale i prognane Srbe iz Hrvatske, obeležava komemorativnim skupovima i služenjem parastosa za duše ubijenih. Podršku za slavljenje ovog zločina Hrvatskoj daju vodeće zapadne zemlje, tzv. kvinta: SAD, Velika Britanija, Francuska, Nemačka i Italija, jer su neke od njih, poput SAD, i neposredno učestvovale u operaciji „Oluja“. Zato ove države nisu ispoštovale srpske žrtve i na proglašeni Dan žalosti, 5. avgust 2015. godine, njihove ambasade u Beogradu nisu spustile svoje zastave na pola koplja. To nije bio samo gest nepoštovanja odluke srpske vlade i diplomatskog protokola već i stav prema srpskim žrtvama u najvećem etničkom čišćenju u Evropi posle Drugog svetskog rata, a proisticao je iz odluke Haškog tribunala koji je utvrdio da su zločini učinjeni, ali da ni dve decenije nakon toga nije dat odgovor na pitanje ko je odgovoran za stradanje i proterivanje krajiških Srba. Tribunal je 2012. godine oslobodio hrvatske generale Gotovinu i Markača, iako su prvostepenim presudama oni bili osuđeni na 24, odnosno 18 godina zatvora.

KONTINUITET ZLOČINA Mitom o pobedi i savladanoj velikosrpskoj opasnosti utvrđuje se nacionalno jedinstvo na lažnoj slici o uzrocima rata i prikazivanju Srba kao agresora. Identično primitivnom igranju nad telom ubijenog, hrvatskim slavljenjem ratne pobede ubijeni i masakrirani Srbi se dodatno, posmrtno kažnjavaju. Pobednik je nesiguran u njihovu smrt, jer je u svakom istorijski povoljnom momentu u 20. veku bezuspešno nastojao da ostvari svoje zločinačke namere. Zato je i događaje devedesetih godina moguće adekvatno razumeti samo u istorijskom kontekstu kontinuiteta zločina izvršenih nad Srbima u Hrvatskoj u dvadesetom veku. Budući da su Srbi tokom vekova postojanja Vojne krajine bili samostalni i zavisni samo od austrijskog cara, ukidanjem Krajine počinju hrvatska nastojanja da Srbe potčine svojoj vlasti. Motivisanu težnjom da ponište privilegije koje su Srbi imali u vreme postojanja Vojne krajine u Austrougarskoj monarhiji i nastojanjem da preobraze Srbe u katolike a potom ih pohrvate, mržnju Hrvata prema Srbima raspiruje činjenica što su Srbi svedoci njihovih zlodela u periodu dugog istorijskog trajanja. Negativna iskustva tokom 20. veka pružala su osnovane razloge Srbima da sačuvaju svoju samostalnost kao način opstanka, pa je i njihov organizovan otpor devedesetih bio u toj funkciji. Kako bismo razumeli konačan ishod ovog procesa, treba imati u vidu njegove dublje istorijske korene i hrvatske motive za stvaranje sopstvene države. Nacionalno samopotvrđivanje Hrvata praćeno je demonizacijom Srba koji se označavaju kao smetnja uspostavljanju etnički čiste države. Zato se masovnim zločinom, koji je podrazumevao ubijanje, proterivanje i pokrštavanje Srba, nastoji da se oni uklone, a ostvareni cilj objavi kao najveća nacionalna pobeda. Da bi se ona uvećala i bila neosporna, mitskom sakralizacijom pobednik je dobio centralno značenje u njenom slavljenju koje postaje kako činilac kolektivnog pamćenja i nacionalnog identiteta, tako i način opravdanja i potiskivanja svih prethodnih zločina.

KORENI RASISTIČKOG MITA Premda ima svoje dublje korene i šire konotacije, mit o velikosrpskoj opasnosti je imao svoju funkciju u pripremi i potonjem tumačenju uzroka sukoba tokom devedesetih godina u Hrvatskoj. Taj mit nastaje u okviru težnje Hrvata da ostvare sopstvenu nacionalno čistu državu i iz nje uklone Srbe kao smetnju. Zato se i stvara negativna slika o Srbima u Hrvatskoj, koji se demonizuju ne bi li se što snažnije motivisala agresija protiv njih. Neodvojiv od procesa stvaranja hrvatske države, ovaj mit ideološki ukorenjuju rasistički stavovi i delovanje „oca hrvatske nacije“ Ante Starčevića. Iako rođen u pokatoličenoj srpskoj porodici, on prihvata ideje Artura Žozefa de Gobinoa i postaje najveći balkanski rasista i srbofob. Smatrajući Hrvate višom rasom, Srbe je označio opasnom „nečistom pasminom“ koju treba staviti van zakona i uništiti kao društveno zlo. Budući da svoju agresiju prema Mađarima i Austrijancima, kao realnoj prepreci svog kolektivnog samopotvrđivanja, nisu mogli da ispolje, Hrvati je pomeraju, pa na talasu Starčevićeve ideologije i dolazi krajem 19. i početkom 20. veka do eskalacije njihove netrpeljivosti i mržnje prema Srbima.

Masovni antisrpski istupi 1892, 1895, 1899. i 1902. godine, praćeni i pogromom Srba u Zagrebu i drugim gradovima Hrvatske, prethode početku Prvog svetskog rata kada će se ova mržnja ispoljiti na najbrutalniji način. Udarnu snagu austrougarske kaznene vojne ekspedicije upućene na Srbiju činili su Hrvati 13. zagrebačkog korpusa, čiju je najelitniju jedinicu predstavljala 42. domobranska divizija, nazvana „vražja“, zbog monstruoznih zločina izvršenih nad Srbima u Srbiji 1914. godine. U bici na Ceru avgusta 1914. godine izginuo je gotovo čitav ovaj korpus, ali su Hrvati nastavili učešće u ratu do svog vojničkog poraza. U novostvorenoj zajedničkoj državnoj zajednici, Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a potonjoj Jugoslaviji, potiskivana je činjenica da su se Srbi i Hrvati borili u Velikom ratu na suprotnim stranama, jedni protiv drugih. Arčibald Rajs, kao očevidac velikih ratnih zločina, pitao se za mesto i tretman onih „koji su bili dželati srpskog naroda i koji, zaštićeni svojim mestom rođenja, uživaju danas sve slobode i sva prava kao sunarodnici ovog istog naroda koji su hteli da unište sa jedinstvenom svirepošću?“. Hrvati su odmah počeli da opstruiraju zajedničku državu, zbog čega im se i čini ustupak da se 1939. godine formira banovina Hrvatska. Međutim, napad Nemačke i njenih saveznika na Jugoslaviju i njena brza kapitulacija nakon Aprilskog rata omogućili su stvaranje Nezavisne Države Hrvatske (NDH), podržane od strane nacističke Nemačke i fašističke Italije.

 

GENOCIDNO POTVRĐIVANJE NEZAVISNOSTI Proglašena 10. aprila 1941. godine, NDH je već sledećeg dana započela organizovano proganjanje i zatvaranje Srba. Starčevićev rasizam postaće ideološki temelj hrvatske države, a moć njegovih ideja iskazaće se kao zakonsko polazište u stvaranju čistog životnog prostora namenjenog hrvatskoj naciji. Primena rasističke doktrine prema Srbima izražena je u planu rešavanja srpskog pitanja u Hrvatskoj koji je objavio ustaški ideolog Mile Budak 1941. godine rečima: „Jedan deo Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale ćemo prevesti u katoličku vjeru i tako pretopiti u Hrvate.“ Označeni kao hrvatski neprijatelji, Srbi su postali žrtve genocidnog plana čijem je ostvarenju pridavan i najviši patriotski značaj. Prema tom planu započeto je i ostvareno uništavanje čitavog srpskog naroda u zapadnim delovima Balkanskog poluostrva, to jest na području na kojem je uspostavljena nacistička NDH. Masovni zločini nad srpskim narodom vršeni su sistematski na osnovu zakonodavstva NDH, detaljno isplaniranih akcija i organizovanog rada koncentracionih logora. Prvi od ukupno 26 koncentracionih logora je osnovan već 15. aprila 1941. godine u Koprivici pod nazivom „Danica“. Početkom maja započinje izgradnja Jadovna, koji je bio u okviru sistema sa logorima u Gospiću i na Pagu, a završen je 24. juna, kada je u njemu započeto masovno i brutalno ubijanje Srba i Jevreja bacanjem u duboke okolne jame. U periodu od 122 dana, do zatvaranja 21. avgusta, jer je oblast u kojoj se nalazio predata Italijanima, u njemu je stradalo oko 68.000 Srba. Tada je i odlučeno da se umesto ovog osnuje novi sistem logora Jasenovac sa znatno većim kapacitetom za ubijanje. U njemu je pogubljeno, prema Enciklopediji Britanika, oko 800.000 Srba. Po proceni Hermana Nojbahera, visokog činovnika spoljnih poslova Trećeg rajha, koji je u vreme Drugog svetskog rata obavljao poslove na Balkanu i imao precizan uvid u tragične događaje i u NDH, broj nevinih, nenaoružanih, zaklanih Srba iznosi oko 750.000. Iako se tačna cifra ubijenih Srba u NDH neće nikada tačno saznati, razmere tog genocida upućuju na planski izvršen državni zločin pripadnika jedne nad pripadnicima druge nacije. Takav zločin nisu mogli da počine nekoliko stotina psihopata, umobolnih i ludih ustaša, kako je to tumačeno u komunističkoj Jugoslaviji, jer su u organizovanom ubijanju Srba učestvovali i Hrvati koji, kao dobrovoljni Pavelićevi dželati, nisu pripadali ustaškom pokretu.

Strašni ustaški zločini nad Srbima postali su jedinstveni u istoriji zla i o njima su autentično posvedočili inostrani autori. Opisujući svoj susret sa Pavelićem, Malaparte u svom autobiografskom delu Kaputt, zasnovanom na neposrednim izjavama, beleži kako mu je ustaški poglavnik ponosno pokazao korpu punu ljudskih očiju koju su mu donele njegove verne ustaše ubivši mnogo Srba. „Ante Pavelić diže poklopac i, pokazujući mi te plodove mora, tu ljigavu pihtijastu masu ostriga, reče smešeći se na onaj njemu svojstven način: – To je poklon mojih vernih ustaša: ovde ima dvadeset kilograma ljudskih očiju.“ O tom strašnom zločinu nad Srbima svedoči i Frančesko Basoti – u rimskom magazinu Il Borghese 1960. godine, potvrđujući Malaparteov opis, ističe da su za razliku od srpskih vojnika, koji nikad nisu činili takva zlodela ni prema Italijanima ni prema bilo kome drugome, ustaše svojom bestijalnošću zgražavale italijanske vojnike i oficire. Njihova svirepost prema Srbima iznenadila je nemačkog ratnog izveštača dr Jakoba Altmajera, koji ističe da, osim Pavelića, nijedan od tirana i masovnih ubica u svetskoj istoriji nije tražio da mu se u korpi donesu oči njegovih žrtava. Pišući o svojim iskustvima u tadašnjoj NDH, novinarka Rut Mičel ističe da su početak rata, aprila 1941. u Dubrovniku, obeležili ustaški zločini nad Srbima i ukazuje, nezavisno od Malapartea, na strašne slike nanizanih jezika i korpi sa očima srpskih žrtava. Pobuđen ustaškim zločinima krajem jula 1941. godine, kada su brojni Srbi masakrirani i bačeni u kraške jame oko Livanjskog polja, hrvatski pesnik Ivan Goran Kovačić piše poemu Jama čiji potresni stihovi: „Krv je moje svjetlo i moja tama. / Blaženu noć su meni iskopali / Sa sretnim vidom iz očinjih jama; / Od kaplja dana bijesni oganj pali / Krvavu zjenu u mozgu, ko ranu. / Moje su oči zgasle na mome dlanu“, ukazujući na prizore oslepljivanja, govore o tim strašnim događajima. Bez obzira na mesto izvršenja i broj ubijenih, u Vrginmostu, Kosinju, Glini i drugde, sve ustaške zločine nad Srbima karakteriše istovetna krvoločnost i zverstvo. Iako su za ovakve načine ubijanja nalažena i racionalna objašnjenja u štednji municije, masakriranje ubijenih žrtava pokazuje dublju motivisanost za ovakve zločine.

U okviru monstruoznog ustaškog poduhvata formirani su u Jastrebarskom, nedaleko od Zagreba, u Gornjoj Rijeci blizu Križevaca, u Sisku, u Livnu i na ostrvu Pagu posebni koncentracioni logori za decu. Stvoreni za zatvaranje, mučenje, pokatoličavanje i ubijanje prvenstveno srpske dece, starosti od jednog meseca do 14 godina, ovi logori ostaju zabeleženi kao jedinstveni u istoriji.

JASENOVAČKO ČISTO ZLO Vođeni rasističkom i šovinističkom ustaškom ideologijom, Hrvati su genocidom nad Srbima nastojali da izgrade čistu jednonacionalnu samostalnu državu, pa su zato početkom septembra 1941. godine stvorili Jasenovac, svoj autentični i najstravičniji logor smrti. Katolički kler je neposredno učestvovao u organizovanju zločina u ovom logoru, jer su dva njegova upravnika bili katolički sveštenici, a među brojnim čuvarima i stražarima isticali su se franjevački fratri, kao što su bili Miroslav Filipović-Majstorović i Zvonko Brekalo, i pripadnici hrvatske katoličke omladine Križarskog reda, poput Ljuba Miloša i Petra Brzice, kao neposredni izvršioci najvećeg zločina. U ovom logoru stradali su i Jevreji i Romi i pojedini Hrvati, ali je on bio prvenstveno izgrađen za Srbe koji su se opirali promeni identiteta i prelasku u katoličanstvo zbog čega su i doživljavali torturu i pogubljenje. Iako nije bio najveći koncentracioni logor u Evropi, on je po surovosti zločina, kako se ocenjuje, najveći zločinački projekat u istoriji, a njegovi zločinci najkrvoločnija ljudska bića u celokupnoj istoriji čovečanstva. Jasenovac je bio koncentracioni logor najgore vrste o čijem paklu postoje brojna svedočanstva.

Sistematsko ubijanje Srba u Jasenovcu i u drugim logorima u NDH nisu činili službenici pokorno izvršavajući naređenja svojih pretpostavljenih, poput nekih Nemaca u koncentracionim logorima, već zločinci koji su svojeručno ubijali nedužne i u tome nalazili zadovoljstvo. Prema zapisu dr Samjuela Pinta, uzaludna su bila nadanja zatočenika da bi bar o božićnim praznicima mogao u logoru biti mir, jer je upravo na sam Božić 1942. godine dovedena grupa pakračkih Srba koje su najkrvaviji Luburićevi saradnici, Ivica Matković, Ljubo Miloš, Jozo Matijević, Mujo Musić i drugi, odmah počeli da kolju, takmičeći se čitavog dana ko će biti najkrvoločniji u vađenju srca, grkljana i očiju srpskim žrtvama.

Smatralo se da u Jasenovcu niko ne kolje i ne ubija tako dobro i brzo kao Miroslav Filipović-Majstorović, poznat kao fra Sotona. Međutim, da bi se tačno utvrdilo ko je od jasenovačkih koljača najbolji, organizovano je u noći između 29. i 30. avgusta takmičenje u kojem se nekoliko ustaša, Bonzo, Žile, Zrinušić i Brzica, nadmetalo u ubijanju zatočenih Srba. Za ovu svrhu su koristili posebno napravljen nož sa čvrstom rukavicom za brzo klanje – srbosjek, tako nazvan zbog raširene upotrebe u ustaškim logorima za ubijanje Srba. Pobedio je Petar Brzica, student prava, vatreni član predvodničke katoličke organizacije „Križara“ i ustaški stražar u Jasenovcu, koji je tog dana, prema autentičnom svedočenju Hrvata Nikole Nikolića, zaklao 1.360 ljudi; osvojivši titulu „koljačkog cara“, bio je nagrađen zlatnim satom, srebrnim servisom, pečenim prasetom i bocom vina. Rođen 1917. godine, Brzica je uspeo posle Drugog svetskog rata da emigrira u SAD, promeni identitet i ostane neotkriven i izvan dometa pravde.

U modernoj istoriji se s pravom smatraju najveći zločinci Hitler, Staljin i Pavelić, ali je činjenica da oni nisu bili neposredni egzekutori. Vođe nacista, boljševika i ustaša nisu puštali smrtonosni gas u komore koncentracionih logora, nisu držale prst na obaraču, niti nož u ruci. Zato se za najbrutalnijeg ubicu svih vremena smatra Vasilije Blokhin, glavni Staljinov egzekutor koji je ubijao po trista ljudi dnevno, i računa se da ih je usmrtio oko 10.000, što mu je obezbedilo mesto i u Ginisovoj knjizi rekorda kao najproduktivnijeg krvnika u istoriji. Ovu činjenicu dovodi u pitanje podatak o učinku jasenovačkih ubica. Kada je fra Sotona Filipović otišao iz Jasenovca krajem 1942. godine za komandanta logora u Staroj Gradiški, u Jablancima preko Save na bosanskoj strani zaklao je samo tokom 8 dana 12.000 ljudi, a budući da je pre toga intenzivno ubijao u Jasenovcu, zbog čega je i važio za najboljeg koljača, on faktički nadmašuje Blokhinov rekord. Međutim, za ovaj rekord konkuriše i Petar Brzica, jer ukoliko je samo tog avgustovskog dana 1942. godine zaklao 1.360 ljudi, a kako je ubijao i pre i posle toga, onda i on, nesumnjivo, zaslužuje da se nađe u pomenutoj knjizi.

BRATSTVO I JEDINSTVO Kao što je ovaj „koljački car“ ostao neotkriven, tako je i čitav ustaški zločin genocida nad Srbima potiskivan zbog komunističke politike bratstva i jedinstva. Posle oslobođenja, uklonjeni su i uništeni svi tragovi ovog zločinačkog mesta, porušena su mučilišta, sklonjeni krematorijumi, betonirane jame i stvoren brisani prostor sa neadekvatnim spomenikom betonskog cveta ljubavi, srpskog arhitekte Bogdana Bogdanovića.

Na pitanje zašto su ustaše ispoljavale takvu svirepost prema nenaoružanim i nemoćnim Srbima, bez mogućnosti da se brane, odgovor se može pronaći u dugotrajnoj međunacionalnoj netrpeljivosti i rasističkoj indoktrinaciji, koje su se u povoljnim istorijskim okolnostima stvaranja NDH pretvorile u duboku mržnju manifestovanu kod brojnih nemoralnih pojedinaca bestijalnim zločinima. Budući da je socijalno-politički kontekst novostvorene NDH omogućio legalizaciju brutalne agresivnosti pripadnika većinske hrvatske nad manjinskom srpskom nacijom, identičan proces se odvija na individualno psihološkom planu kada je loš moralni karakter dopuštao ustašama zločinačku aktivnost i neopravdano zlostavljanje, mučenje i ubijanje Srba. Sadističko ubijanje koje se ne čini zbog materijalne koristi već zbog zadovoljstva prilikom tog čina je čisto zlo, a upravo takvo zlo su sprovodile ustaše u svojim zloglasnim logorima. Po svojim razmerama i brutalnosti, veliki ustaški zločin nad Srbima u NDH se ne može drugačije kvalifikovati nego kao genocid. Međutim, prvobitno značenje ovog pojma koji je podrazumevao potpuno uništenje jedne populacije na određenoj teritoriji danas je relativizovan, pa se genocidom naziva i ratni zločin kakav je izvršen u Srebrenici sa ciljem njegovog preuveličavanja ne bi li se demonizovao i žigosao srpski narod. Zato se sintagmom „totalni genocid“, koji je upotrebio Dinko Davidov da označi ustaški zločin nad Srbima u NDH, vraća ovom pojmu njegovo izvorno značenje.