Suzana Novčić – Srpska kraljica „vrlo slavne francuske krvi“

Razgovarala Biljana Živković

Voljena vladarka, velika ktitorka – Kraljica Jelena jedina je žena čije se žitije nalazi u slavnom zborniku arhiepiskopa Danila II Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, jednom od ključnih istorijskih izvora za drugu polovinu XIII veka – kaže naša sagovornica, istoričar umetnosti, govoreći o značajnoj ulozi Jelene Anžujske

Jelena velika kraljica, naziv je vredne postavke kraljevačkog Narodnog muzeja, nastale povodom sedam vekova od smrti kraljice Jelene, koju beogradska publika može da vidi u toku ovog meseca u Galeriji SANU.

Eksponati sa srpsko-francuskim potpisima, nakit, zlatovezi, freske sa likom kralja Uroša Prvog i kraljice Jelene, koju su Srbi toliko voleli, makete drevnih gradova i slike manastira, Dolina jorgovana, jedinstvena u svetu, duh davnih vekova na tren kao da su oživeli u Galeriji SANU. Kako kaže jedan od autora Suzana Novčić, istoričar umetnosti Narodnog muzeja u Kraljevu, želja je da se što vernije prikaže životna, lična priča kraljice, njeno poreklo, udaja za kralja Uroša Prvog, njena roditeljska uloga kao majke dva velika kralja Dragutina i Milutina.

„Pokušali smo, kaže naša sagovornica, da rasvetlimo istorijski kontekst njenog vremena, svet iz kojeg je došla i za koji je ostala vezana do kraja života, složenost političkih prilika ’njene države’, procvat kulture i umetnosti, koji na najlepši način simboliše njena zadužbina manastir Gradac. Izložba je koncipirana kroz tri celine, one istovremeno označavaju i tri perioda iz života kraljice. Prvi period je nakon udaje za kralja Uroša i formiranje porodice. Druga etapa njenog života prikazana je kroz interpretaciju njenog samostalnog upravljanja Zetom. Treću celinu čini priča o njenoj najvećoj zadužbini manastiru Gradcu. Izložba je sa mnogo uspeha prikazana u Kotoru, Trebinju, Raški, Gornjem Milanovcu, Parizu i Lionu. U ovoj godini očekuju nas pored Beograda (Galerija SANU), Narodni muzej u Kragujevcu u avgustu i Muzej grada Novog Sada u novembru. Posle otvaranja u Kraljevu 2014. naša izožba Jelena velika kraljica i dalje putuje, što govori o velikoj zainteresovanosti publike za ovu znamenitu ženu i vladarku.“

[restrictedarea]

Koliko se u Srbiji danas zna za Jelenu plemenitog roda i činjenicu da je zadužila srpski rod?

Iako su njeno poreklo i život još nedovoljno istraženi, ne prestaje da intrigira kako naučnike i istraživače, tako i širok krug zaljubljenika u srednji vek i istoriju. Narodni muzej u Kraljevu osmislio je izložbu kao sećanje na znamenitu ženu, suprugu, majku, vladarku i monahinju Jelenu. Rekla bih da se u Srbiji danas malo zna o kraljici Jeleni, ali je kraljičin kult i dalje živ u krajevima oko Ibra, od Žiče do manastira Gradca, kao i na prostorima njene nekadašnje države. To dokazuje i njena figura na zidinama Starog grada u Trebinju, koju je gradu poklonio pesnik i diplomata Jovan Dučić.

Kog porekla je bila Jelena Anžujska? Šta kaže istorija, a šta legende?              

Ličnost kraljice Jelene, supruge kralja Uroša Prvog i majke kralja Dragutina i Milutina, već gotovo dva veka privlači pažnju domaćih i inostranih istraživača srednjovekovne istorije, umetnosti i arheologije, počev od Ilariona Ruvarca i Konstantina Jirečeka. „Tamno je njeno poreklo“, zaključio je naš čuveni istoričar Konstantin Jireček početkom 20. veka. I zaista nijedan istorijski izvor ne daje potpune podatke o poreklu kraljice Jelene. Njen biograf arhiepiskop Danilo II, njen savremenik, sagovornik i poštovalac, piše da je Jelena bila francuskog porekla, „od plemena fruškog, kći slavnih roditelja, koji su bili u velikom bogatstvu i slavi“. Većina istraživača se slaže da nisu prazne reči, kada se ova kraljica, u poveljama Karla I i Karla II Anžujskog, kraljeva Sicilije i Napulja, naziva „predragom rođakom“ (consanguinea nostra carisima, cognate nostra, affinis nostra carissima). Jelenina sestra Marija bila je udata za Anzelma de Šora, generalnog kapetana Karla I u Albaniji. Posle muževljeve smrti dobila je od Jelene na upravljanje Ulcinj. Loza De Šor, spominje se od 12. do 14. veka, među episkopima i baronima u Francuskoj i ti spisi dovode Jelenu u vezu sa porodicom Anžujaca. Takođe, po francuskom prevodiocu Barletiju, iz 16. veka, bila je poreklom od „vrlo slavne krvi francuske“. Sinovi su je zvali „mati naša“.

U diplomatiji je uglavnom oslovljavana kao Regina Serviae. Njena uopštena titula glasila je: Regina Serviae, Diocliae, Albaniae, Chilmiae, Dalmatiae Et Maritime Regionis.

Početkom 20. veka nekoliko istraživača pokušalo je da srpsku kraljicu dovede u genealošku vezu sa kraljevskom kućom Kurtene, kojoj je pripadao i poslednji latinski car u Carigradu Balduin II. Kao verovatnu hipotezu Č. Mijatović 1902. godine iznosi da je Jelena sestričina Balduina II de Kurtenea, a kćer njegove sestre Jelisavete i njenog muža Odona od Montagija. Isti autor navodi i mogućnost da je srpska kraljica kći Raula de Kurtenea, kneza od Kijeti, jer na to upućuju Farlatijevi iskazi, koji za Mariju, sestru kraljice Jelene kaže „de domo Chieriz de Francila“. Iz ovoga Mijatović izvodi srodstvo Jelene i ugarskog dvora, gde su u Budimu verovatno došli svatovi srpskog kralja i doveli je u Srbiju. Nešto kasnije Jireček je pomišljao da njeno poreklo treba tražiti među brojnom francuskom vlastelom u Grčkoj, koja beše poreklom najviše iz Šampanje i Burgundije. Nova zapažanja izneo je Gordon Mak Danijel 1984. godine, prema kojima su Jelena i Marija bile kćerke mađarskog plemića i vladara Srema Jovana Anđela, sina vizantijskog imperatora Isaka II i Francuskinje Matilde od Požege i Kovina, unuke Petra Kurtenea, latinskog cara. Na osnovu ove najnovije teze, Jelenino poreklo povezano je s francuskim i ugarskim plemstvom u Slavoniji i Sremu, ali i s vizantijskom carskom porodicom.

Šta istorija zna o misiji supruge Uroša Prvog, o njihovim državničkim obavezama, i uopšte njihovom zajedničkom životu? Odakle je Uroš stolovao sa Jelenom?

Uroš je došao na vlast posle mongolske najezde 1241/1242. godine, koja je oslabila mnoge države na Balkanu, pa je nezavisnost Srbije bila manje ugrožena, a kralj je imao više prostora za vođenje samostalnije politike. Vladao je od 1243. do 1276. godine. U spoljnoj politici Uroš je dobro balansirao između dve vizantijske države na jugu, epirske, koja je slabila, i nikejske, koja je postajala moćna i s kojom je do 1254. godine imao dobre odnose, ali je zatim, udruživši se s njenim neprijateljima, osvojio Skoplje na jugu. Posle restauracije Vizantije i proterivanja Latina iz Carigrada 1261. pod Mihailom VIII Paleologom nastupilo je novo razdoblje, u kojem se Srbija ponovo našla između dve sile, Vizantije i Ugarske. Uroš Prvi i Jelena venčali su se tek pošto je Uroš došao na presto. Dragutin, prvi Urošev i Jelenin sin, rođen je verovatno oko 1250, a Milutin, mlađi, 1254/1255. godine. Kralj Uroš Prvi, unuk Nemanjin i sinovac Svetog Save, rastao je okružen duhovnošću, tradicijom i izuzetnim uvažavanjem umetnosti i kulture uopšte. Ne čudi stoga što je baš on uz svoju vladarsku titulu dodao epitet svetorodni i što je kao potvrdu kontinuiteta nemanjićkih kultova naručio od učenog Domentijana žitija Stefana Nemanje i Svetog Save. Na politička opredeljenja i stavove kralja Uroša, po mnogim istoričarima i istraživačima srednjovekovne istorije i kulture, uticale su njegove srodničke veze, porodica i dvorska sredina. U ranoj mladosti na njega su sigurno najviše uticali braća i majka Ana Dandolo, unuka venecijanskog dužda Enrika Dandola, a kasnije svakako i supruga Jelena. Obe su, ističe V. J. Đurić, „i Francuskinja i Mlečanka, bile jake ličnosti“.

Po čemu će ona ostati upamćena u srpskom narodu?

Sećanje na Jelenu čuva njena zadužbina manastir Gradac. Bila je prva ktitorka koja je gradila i obnavljala crkve i manastire u srednjovekovnoj Srbiji. Gradac je svakako njena najznačajnija zadužbina, koja se izdvaja originalnom kombinacijom tradicionalnih i novih elemenata, poput osmostranog tambura, kontrafora i gotičkih prelomljenih lukova. To govori o zamisli kraljice Jelene, kulturnom kontekstu iz kojeg je potekla i koji je prenela na svoju zadužbinu. Pored toga kraljica je gradila i obnavljala crkve na Primorju. Naglasiću i njeno ktitorstvo i pomoć franjevačkom redu. Naime, u toku 1288. godine osvećene su četiri franjevačke crkve pri velikim gradovima čiji je ktitor bila Jelena – u Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru. Važno je istaći da se za Jeleninu ličnost vezuju se i dva poklona crkvama u Italiji, o čemu postoje istorijski podaci. Ti pokloni su ikona Svetih apostola Petra i Pavla koja se čuva u Vatikanu i ikona Svetog Nikole koju je darovala Bariju i koja nije sačuvana.

Gde počiva Jelena a gde Uroš?

Posle Dragutinove pobune i smene na srpskom prestolu 1276. godine, zbačeni kralj Uroš povukao se u Hum i ubrzo umro, a njegovo telo preneto je u Sopoćane i tu sahranjeno. Kraljica Jelena je sahranjena u svojoj zadužbini manastiru Gradac. Njena smrt detaljno je opisana kod Danila II, koji je bio uz nju u poslednjim trenucima njenog života, kao i episkop raški Pavle, koji ju je pričestio. Oprostivši se s velikima i malima na prizvanom saboru svoje zemlje, kraljica se upokojila 8. februara 1314. godine. Njeno telo je na rukama, po ljutoj zimi, odneto do grobnice koju je sebi pripremila u Gradcu.

Kazivanja o Dolini jorgovana je, takođe, postala jedna od naših najlepših lirsko-istorijskih priča. Dolinom Ibra jorgovani još cvetaju. Da li je još negde zabeležen sličan gest dobrodošlice?

Za njihovo venčanje vezana je romantična legenda o tome da se kralj Uroš potrudio da predele svoje zemlje oplemeni jorgovanima, kako bi bili što lepši njegovoj francuskoj izabranici. Otuda se deo doline Ibra na putu od današnjeg Kraljeva, odnosno Arhiepiskopije u Žiči u srednjem veku, ka prestonici u Rasu, naziva Dolinom jorgovana. Ta legenda u širokoj javnosti gotovo je najpoznatija priča koja se odnosi na kraljicu, a njeno izvorište je usmeno i nepoznate starosti. U njoj je ipak sadržano pamćenje na ličnost, koja je ostavila značajan trag u istoriji.

„Mali broj dokumenata o njoj neposredno govori, a najviše beleži Danilo Drugi u svom delu o kraljevima i episkopima srpskim, jedino je njoj od svih vladarki na srpskom prestolu posvetio posebno žitije“, rekao je akademik Gojko Subotić, poznavalac nacionalne umetnosti srednjeg veka na otvaranju izložbe. Šta je zabeleženo u žitiju?

Kraljica Jelena je jedina žena čije se žitije nalazi u slavnom zborniku arhiepiskopa Danila II Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, jednom od ključnih istorijskih izvora za drugu polovinu XIII veka i XIV stoleće. Danilo II, govoreći o vremenu nakon venčanja u Žitiju kralja Uroša, kaže da je kralj živeo „sa Bogom darovanom mu suprugom“, koju opisuje kao bogoljubivu i prekrasnu Jelenu. Pored opštih mesta koja se pojavljuju i u drugim žitijima, Danilo daje i neke vrlo osobene opise Jelenine ličnosti. Za kraljičinu narav kaže: „Oštra rečju, a blaga po prirodi, neporočna životom, u zapovedanju krotka, da obrati dobrorazumnim rečima, da teši nelicemerno i bezlobno, a kolika je svesrdačna njena smelost k Bogu, prosto kazati bila je ukrašena svakom vrlinom.“ On ističe njeno obrazovanje: „Poznavajući sve knjige, bila je gotova da odgovori svakome ko pita“, kao i to da je sastavljala knjige u svom dvoru i odlično pisala. Naglašava i njenu mudrost i plemenitost: „Njena reč bila je rastvorena solju, i ne nađe se u njoj licemernosti, kao što ima u nekih, da nekoga poštuje, a drugoga da prezire.“

Kakav je uticaj imala na sinove, a kakav na supruga?

Kraljica Jelena je imala veliki uticaj i na supruga kralja Uroša i na svoje sinove, kraljeve Dragutina i Milutina. Izvori pokazuju da je poštovala svoje poreklo, kulturu i veru iz koje je potekla, ali je, s druge strane, iskreno prihvatila srpski narod. Bila je omiljena u obe crkve, visokopoštovana i voljena zbog svojih osobina. Njen uticaj najbolje se reflektuje, pored politike i trgovine sa Zapadom, najviše sa Dubrovnikom, u umetnosti i kulturi toga vremena. Najbolji primer njenog uticaja na obrazovanje i kulturu je škola za kćerke sirotih roditelja i siročad koju je osnovala u Srbiji. Dobro je uočavala društvene probleme i odlučila je da neposredno brine o najugroženijoj grupi među svojim podanicima, o siromašnim devojkama, pa se trudila da aktivnim pristupom promeni okolnosti u kojima su one živele u čitavoj oblasti kojom je vladala.

[/restrictedarea]