Davanje na vratima

Piše Nataša Jovanović
Fotografije MILAN TIMOTIĆ

U srednjem veku socijalno, kulturno, zdravstveno, pa i pravno staranje nad društvom i u ime društva pred državom bilo je ostavljeno jedinoj ustanovi koja je mogla da odgovori ovom zadatku. Da li je SPC danas spremna na ovakav izazov?

Autokefalna od vremena Svetog Save, od doba cara Dušana uzdignuta u rang patrijaršije, Srpska pravoslavna crkva, jedini zajednički imenitelj rasutog srpstva, stub duhovnog identiteta, čuvar nacionalne svesti, uspela je da devet vekova sačuva kontinuitet svoga postojanja. Danas joj se, na udaru novog vremena, prebacuje konzervativizam, etnofiletizam, unutrašnje raznoglasje… Oni dobronamerni i verujući primetiće suprotno – negovanje anacionalnosti i nepostojanje njene socijalne misije. U trenutku kada se restitucijom Crkvi vraća znatan deo njene imovine postavlja se pitanje da li je klir SPC zatečen ili pak pripremljen za ovaj istorijski trenutak?

Kakvu je, čuvajući univerzalnu hrišćansku poruku, haritativnu ulogu Crkva imala u srpskoj srednjovekovnoj državi, te da li u ovim okolnostima, materijalno ojačana ona može da vrši funkcije kao što su socijalna, obrazovna, kulturna i zdravstvena, kako je to nekad činila.

Da li pozicija i uloga Srpske crkve u nemanjićkoj državi može da se razume samo iz ugla zvanične ideologije nemanjićke Srbije, i pogleda na svet srednjovekovnog srpskog čoveka, ili je ta uloga opravdana i razumljiva nezavisno od istorijske epohe jer proističe iz vanvremenskog bića hrišćanskog učenja?

[restrictedarea]

GOSPOD NE REČE OČE MOJ, NEGO OČE NAŠ Pravni istoričar dr Zoran Čvorović objašnjava da srednjovekovna država nije ni po svojim tehničkim niti finansijskim ni kadrovskim moćima, niti po svojim ideološko-moralnim pretenzijama mogla da se poredi sa savremenom državom koja nalikuje Hobsovom „Levijatanu“. Za razliku od savremene države koja svojim aparatom prinude, finansijskom moći i neograničenim tehničkim mogućnostima za kontrolu čoveka, kao hobotnica obuhvata i steže sve sfere ljudskog života, srednjovekovna država to niti je mogla niti je želela.

„Savremena država reguliše oblasti kulture, obrazovanja, zdravlja i socijalnog staranja u uslovima ozvaničenog moralnog, idejnog i religioznog indiferentizma. Sve ove oblasti su u tehnički nejakoj srednjovekovnoj državi, koja nije bila ni moralno ni idejno ni religiozno indiferentna, bile prepuštene Crkvi. Šta je prirodnije od toga nego da se o starima, bolesnima i ubogima, kojima je pre hrane i odeće potrebna reč utehe, stara Crkva? Tako je bilo u srednjem veku kada je ustrojstvo srpske države bilo skrojeno prema uređenju pravoslavnog carstva – Vizantije. Polazeći od učenja Crkve najprirodnije je bilo da Crkva ili pojedini njeni organizacioni delovi, eparhije ili manastiri preuzmu funkciju socijalnog staranja umesto materijalno i kadrovski nejake države. Opravdanje za to da Crkva preuzme haritativnu funkciju nalazimo, kako to ističe u svom tumačenju Sveti Jovan Zlatousti, već u osnovnoj hrišćanskoj Molitvi Gospodnjoj. Upravo je ovo tumačenje uneseno u Zakonopravilo Svetog Save u delu koji sadrži odredbe o socijalnom staranju. Sveti Jovan Zlatousti veli kako Gospod ne reče Oče moj već Oče naš i niko nipošto da ne brine samo o sebi nego i o bližnjem i niko da nema ništa više od drugoga. Ni bogataš od siromaha ni gospodar od sluge, ni knez od onoga nad kojim vlada… jer svima je podario jednu blagorodnost.“

Polazeći od osnova hrišćanskog socijalnog učenja utemeljenog u Jevanđelju, a ostvarenog u apostolsko vreme u prvoj crkvenoj opštini u Jerusalimu, Vizantija, a sledeći njoj i nemanjićka Srbija su Crkvi prepustili brigu o haritativnoj delatnosti.

DUŠANOVO DARIVANJE „Još u najstarijim egipatskim manastirima“, podseća Čvorović, „nalazimo primere koji govore o samoodricanju monaha koji su živeli u teškim materijalnim prilikama kako bi pružili pomoć ubogima, i gostoljublje namernicima.“

„Jedan od svetih otaca Crkve od Istoka Sveti Vasilije Veliki poznat je između ostalog i po tome što je osnovao haritativni zavod u Kesariji Kapadokijskoj koji je nosio njegovo ime. Crkveno pravno utemeljenje za milosrdnu, haritativnu funkciju Crkve nalazi se već u pravilima Svetih apostola. Tako je u pravilima 38, 41. i 59. određeno da je prirodno da se episkop, koji se stara o duši, stara i o imovini eparhije i njome upravlja. Ali tako što će sa strahom Božijim i svom pobožnošću sa svim upravljati, te preko sveštenika i đakona davati onima kojima je potrebno i sam će uzimati za neophodne potrebe, za sebe i za braću i za strance, da ni u čemu ne trpe oskudicu. Jednom rečju, episkop je titular imovine eparhije, ali je dužan da se monaški skromno i pravedno u raspodeli odnosi prema imovini, te da pre svega razmišlja ne o svojim već o potrebama svog sveštenstva i potrebama stranaca, to jest ubogih, siročadi, starih i bolesnih civila. Jer pravilo 59 kaže ako neki episkop ne pruži što je potrebno od materijalnih dobara svom svešteniku i u tome ustraje, da bude svrgnut (sa čina) kao ubica brata svoga“, navodi Čvorović.

Dakle, osim što je imovina Crkve korišćena za potrebe bogosluženja i za izdržavanje sveštenstva, ona je upotrebljavana i u druge svrhe. Na izvore koji govore o dobrotvornoj delatnosti Crkve upućuje nas i protojerej dr Radomir Popović. On podseća da je još u Vizantiji, u vreme cara Justinijana, u 6. veku Crkva bila ta koja je isključivo brinula o socijalno nezbrinutima, a ne država. Tako je i kod nas bilo u srednjem veku, ali i u doba turkokratije, o čemu piše i Prota Mateja Nenadović.

„Crkva u srednjem veku ne samo da je pripovedala o značaju hrišćanskog milosrđa i ljubavi prema nemoćnima nego je u stvarnosti bila nosilac tih delatnosti. U tu svrhu, korišćen je znatan deo crkvene imovine, jer država je brigu o bolesnicima i socijalno nezbrinutima poverila Crkvi. U manastirima i njihovoj neposrednoj blizini postojala su lečilišta i bolnice. Žitija svetih na više mesta pominju ozdravljenja i isceljenja upravo u manastirima. Osim toga, oko manastira se okupljao siromašan svet koji je dobijao hranu. Hilandarski tipik među prvima detaljno govori o manastirskoj bolnici gde su lečeni bolesni monasi. Takođe, prema Tipiku, u manastiru je gost bio posebno tretiran. Iguman, ekonom ili neko iz manastirske uprave bio je dužan da goste dočeka, i brine o njima“, ističe otac Radomir.

Posebno zanimljiva, po njegovim rečima, čini se sintagma „davanja na vratima“ u Hilandaru koja se u Hilandarskom tipiku pominje na dva mesta, prvi put kada donosi propise o hrani, gde stoji da su monasi dužni da na dan hramovne slave, praznik Vavedenja Presvete Bogorodice, svečano slave i da u trpezariji bude obilnija i raznovrsnija hrana, i drugi put, u 38. glavi Tipika gde se opširnije govori o davanju na vratima i uopšte o haritativnoj delatnosti manastira. Pored toga pomenuto je i „davanje odmora, nadgledanje starih i nemoćnih“, u čiju svrhu je Hilandar imao i stranoprijemnicu, namenjenu „stranoj braći i nemoćnicima“.

„Tipik pored davanja hrane pominje i davanje odeće i obuće. Poveljom Hilandaru 1348. car Dušan je obilno darivao i bolnicu u manastiru. Te godine Evropom je vladala kuga, a Dušan je sa porodicom boravio na Svetoj Gori. Tim povodom on je odredio da se bolnici od carske kuće daje 200 mletačkih perpera, jedan čamac za ulov ribe, za postelje gunjevi, klašnje i druge potrebe.“

No bolnica u Hilandaru nije bila jedina. Otac Radomir ističe i da je kralj Milutin u Manastiru Svetog Jovana Preteče u Carigradu osnovao bolnicu sa svratištem.

„Bolesnici se pominju i u manastiru u Peći. Najzad, osvrnimo se i na predanje koje samo po sebi nema prvorazrednu izvornu vrednost, ali odražava poglede vremena u kome je nastalo. Tako u pesmi Opet Sveti Sava Sava kaže da je poharčio blago na građenje više crkava, a od Ostaloga što preteče blaga, Ostalo je poharčio blago Zidajući po kalu kaldrme, I gradeći po vodam ćuprije, Dijeleći kljastu i slijepu…“, dodaje otac Radomir.

 

SAVINE ODREDBE O ČASNIM DOMOVIMA I dr Dragoljub Danilović, predsedik Društva istoričara Raškog okruga, slaže se da je haritativna delatnost crkve nešto što se samo po sebi podrazumevalo, jer je to jedna od najvažnijih misija hrišćanstva.

„Samo za kralja Milutina (1282–1321) znamo da je sagradio nekoliko bolnica i prihvatilišta i to na teritoriji Romejskog carstva. Nije bilo potrebno da se haritativna delatnost posebno navodi u poveljama jer su crkveni velikodostojnici sledili primer Svetog Save, Blagorodnici, episkopi i sav narod veseljahu se, a uz to ubogi po zapovesti Svetoga bejahu dovoljno obdareni.“

Da je u srednjovekovnoj srpskoj državi detaljno bio uređen poredak socijalnog staranja i zdravstvene zaštite govori i Dušanov zakonik.

„U prvom delu koji se odnosi na Crkvu, član 28 propisuje da su sve crkve dužne da pomažu uboge i da se u tom pogledu drže propisa njihovih ktitora. Ovaj član na državnom nivou ozakonjuje da se u crkvama i manastirima ima poštovati i izvršavati volja ktitora, da se u određene dane u godini obezbeđuje hrana za siromašne, kao i drugi vidovi pomoći“, navodi Danilović.

Imajući iza sebe praksu pravoslavnog monaštva i manastira i kanone Crkve, Srpska crkva, a pre svega njen utemeljitelj Sveti Sava, od početka su rad Crkve shvatali i kao rad na socijalnom polju. Za ispunjavanje te misije bilo je neophodno da Crkva raspolaže svojom imovinom te da imovinsko-pravni odnosi budu regulisani između države i Crkve.

Čvorović napominje da u Zakonopravilu Svetoga Save nalazimo brojne odredbe o „časnim domovima“, što je termin koji se sreće i u pojedinom kanonima, na primer Četvrtog vaseljenskog sabora. To su ustanove koje su se u okviru Crkve bavile socijalnim zbrinjavanjem, zaštitom siromašnih, bolesnih, starih, siročadi i stranaca.

„Časni domovi su osnivani od priloga verujućih, posebno od zaveštanja ili imovine koju su zamonašena lica predavala Crkvi prilikom prelaska u monaški red. Pošto je rad i opstanak časnih domova zavisio, kako o tome piše prvi istraživač ove teme na srpskom jeziku dr Miodrag Petrović, od domaćinskog staranja nad imovinom koju su zaveštaoci ili ktitori predavali Crkvi, Zakonopravilom su bila predviđena pravila koja su sprečavala, modernim rečnikom rečeno, sukob interesa. Da bi se sprečilo protivzakonito umanjenje imovine časnih domova, Zakonopravilom je bilo zabranjeno da zakupac ovih domova bude blizak srodnik nekog od manastirskih dostojanstvenika, kao što su ekonomi i hranioci, koji su upravljali manastirskom imovinom, a time i časnim domovima. Ukoliko bi manastirski ekonom, koji je do tada upravljao časnim domom u ime manastira, zaključio ugovor o zakupu sa nekim svojim srodnikom, a protivno propisu Zakonopravila, zakupac bi gubio sve što je uložio i ugovor bi bio odmah raskidan, a ekonom ili drugi službenik je bio dužan da iznos koji je ekvivalentan zakupčevom gubitku uplati manastiru“, kaže Čvorović.

Što se same imovine Crkve u srpskoj srednjovekovnoj državi tiče, ona ju je sticala na različite načine. To su uglavnom, kako objašnjava protojerej, bili pokloni, zaveštanja, kupovina, haristikije i razmene.

„Možda najsažetije podatke o tome kako je Crkva dolazila do imovine iznosi Povelja kralja Milutina Manastiru Svetog Stefana u Banjskoj. Tamo stoji da je kralj jedna imanja dao, druga kupio, jedna isprosio, a druga zamenio. Sva imovina koju je Crkva posedovala, pokretna i nepokretna, postajala je njeno neotuđivo vlasništvo. Titulari te imovine bile su eparhije, ali i crkve i manastiri. Prilikom osnivanja novog manastira uvek se pisala Povelja (stara srpska reč koja znači zapovest), pravni akt koji je sadržao opis manastirske imovine. Neretko tu imovinu činila su čitava sela, zabrani, ribnjaci, pčelinjaci, planine i žirovina. Onaj ko osniva manastir i crkvu obezbeđivao je i uslove za opstanak zadužbine. U svakoj povelji taksativno je nabrojano šta spada u vlasništvo manastira. Zadivljuje kako su recimo u 14. veku određivali međe, pa u zapisima nalazimo precizno iscrtane granice ’u tu bukvu, taj kamen, tu reku…’. U 13. veku i prvoj polovini 14. veka nastala su u Srbiji najveća vlastelinstva kojima su upravljali igumani manastira i ikonomi o čemu svedoče naši tipici u srednjem veku“, navodi otac Radomir.

SIROTINJA JE MOJE BOGATSTVO Iz današnjeg ugla posebno je zanimljiv visoki stepen odgovornosti tražen od lica koja su upravljala manastirskom i imovinom crkvenih ustanova sa funkcijom socijalnog staranja.

Čvorović ističe da  se taj zahtev pravno temeljio na 26. pravilu Osmog pomesnog kartagenskog sabora po kome su se crkvena dobra nalazila van prometa i mogla su se samo izuzetno prodavati, samo kada to nalaže hitna potreba. Uz to, jedino ako je reč o dobrima koja ne donose nikakve prihode i uz poštovanje odgovarajuće procedure koja nalaže da se episkop pri svakoj takvoj hitnoj i izuzetnoj prodaji mora konsultovati s mitropolitom, što bi danas bilo jednako patrijarhu.

„Ukoliko je iz hitnih razloga prodao crkveno dobro, takva odluka je morala naknadno da se odobri na Saboru svih episkopa jer je važilo pravilo rem ecclesiasticam nemo vendat, odnosno stvari crkvene se ne mogu prodavati. Sledeći ovako strog režim raspolaganja crkvenom imovinom, Sveti Sava u Hilandarskom tipiku, koji je služio docnije za pisanje Studeničkog tipika, a na Studeničkom su postavljeni pravni osnovi autokefalne srpske crkve, u 14. glavi taksativno navodi pravne razloge za svrgavanje manastirskog ekonoma sa dužnosti: razlozi su propadanje manastirske imovine zbog lenjosti, nemarnosti i nesposobnosti ekonoma, pomaganja rodbine na štetu manastirskog imetka, potkradanje, zalaganje i davanje drugim licima manastirskog imetka, stavljanje svoje volje više Ustava…“, kaže Čvorović.

U srednjem veku, kao što smo videli, socijalno, kulturno, zdravstveno staranje bilo je povereno jedinoj ustanovi koja je svojom misijom i svojim idejama mogla da odgovori ovom zadatku. Da li danas SPC može da odgovori ovom izazovu?

Otac Radomir smatra da ukoliko bi se danas sprovela restitucija celokupne pokretne i nepokretne imovine Crkve, Crkva bi trebalo da se vrati svojoj misionarskoj delatnosti.

„Iako mi u Beogradu dajemo obroke za siromašne, a to rade još neke eparhije, ipak zameram i sebi i svojoj Crkvi što Crkva nema staračke domove, dom za hendikepirane, siromašne… Moramo da pokažemo da smo Crkva i da smo hrišćani ne po imenu već i po delu. Ostalo je zabeleženo kako je episkop u Aleksandriji Jovan Milostivi u 6. i 7. veku hranio hiljade i hiljade ljudi dnevno. I kada su došli da ga ispitaju odakle mu novac, pokazao je na tu sirotinju i rekao: Ovo je moje bogatstvo. To sam ja“, zaključuje otac Radomir.

U sledećem broju „Pečata“ pokušaćemo da odgovorimo na pitanje kako klir SPC raspolaže svojom imovinom, da li se njihova haritativna delatnost vidi golim okom, te koje eparhije i na koji način socijalno brinu o svom pravoslavnom stadu.

Briga o nepravoslavnima

„Nisu srpski pravoslavni vladari brinuli samo o pravoslavnom stanovništvu i njihovim hramovima“, kaže Čvorović.

„U povelji kralja Milutina rimokatoličkom Manastiru Svete Marije na Stonu stoji da će se iz kraljevskih priloga ovom manastiru davati hrana starima i odežda slepima i hromima.“

Ombudsman rođen u hrišćanskoj crkvi

Počev od 401. godine, o čemu svedoče pojedina pravila Kartagenskog sabora, hrišćanska crkva je imala u svojoj organizaciji dostojanstvenika pod imenom ekdik. To su bili, kako objašnjava Zoran Čvorović, svojevrsni crkveni advokati, koji su zastupali Crkvu i pojedine klirike u sudskim i upravnim stvarima, ali i sve one nevoljnike koji su po pravu azila tražili zaštitu od crkvenih starešina jer su iz različitih razloga bili progonjeni bilo od strane države ili moćnih pojedinaca.

„Tako se u hrišćanskoj crkvi rodila savremena funkcija zaštitnika prava građana. Danas imamo Gramšijevo civilno društvo koje stoji kao neprijatelj prema državi, i čije organizacije navodno zastupaju interese pojedinaca, a zapravo su instrumenti najmoćnijih globalnih privrednih društava.“

SIMFONIJA ILI SAGLASJE

Srednjovekovna država bila je garant neprikosnovenosti manastirske imovine.

Vladari su u najvećoj meri bili ktitori i tu se najsuptilnije prelamao odnos duhovne i svetovne vlasti. O tome piše u doktorskoj disertaciji o „Žičkoj eparhiji u srednjem veku“ Dragoljub Danilović.

„U čuvenom Sinodiku pravoslavlja koji je Sveti Sava objavio na Crkveno-državnom saboru u Žiči 1221, postavljen je plan i program Srpske crkve koji se bez ikakve sumnje vezuje isključivo za živu Hristovu veru i odluke Vaseljenskih sabora. O simfoniji ili saglasju između države i Crkve, simbolično govori i dvoglavi orao sa krunom. Arhiepiskop Sava i Stefan Prvovenčani su u potpunosti prihvatili vizantijsku praksu, u čemu su ih sledili i potonji vladari i crkveni velikodostojnici. Na crkveno-državnom saboru 1221. koji je imao značaj Parlamenta u Engleskoj 1265, ili skupštine staleža u Francuskoj 1302, srpski arhiepiskop i kralj morali su da objave najvažnije pravne dokumente o organizaciji crkve i države koji, nažalost, nisu sačuvani.“

[/restrictedarea]

Nastaviće se