Savo Derikonjić: Tamo gde je stolovala Vojinovića loza

Šire područje Banje je prava istorijska i duhovna riznica. Može se reći da svaka stopa čuva drevnu prošlost ranohrišćansku, srednjovekovnu, i onu posle Kosovskog boja, kao i potonje iz turskih vremena

Razgovarala Biljana Živković

Zapadna Srbija i Polimlje zauzimaju značajno mesto u srpskoj istoriografiji. Dovoljno je navesti da je prva srpska država upravo nastala u Polimlju i dolini Ibra i da srpska vlastela uglavnom potiče iz ovih područja. Razlozi za to su mnogobrojni: od geografskog položaja, činjenice da je Polimlje vododelnica između dva sliva: Jadranskog i Crnomorskog, do ekonomskih jer se u ovoj oblasti nalaze značajna rudna bogatstva, u okolini Priboja, Prijepolja i Berana. Sve su to razlozi milenijumskog naseljavanja ovog područja različitim ljudskim zajednicama, počev od paleolitskih lovaca, preko neolitskih zemljoradnika i stočara do metalnodopskih rudara, zajednica rimskog perioda i srednjeg veka. Na prostoru ovog dela Polimlja, odnosno na teritoriji opštine Priboj, evidentirani su ostaci života ljudskih zajednica tokom srednjeg neolita (lokalitet Luka u Sastavcima) gde su pronađeni tragovi starčevačke kulture. U vinčanskom periodu (mlađi neolit i stariji eneolit) evidentirani su ostaci na više lokaliteta: Podkućnica i Ravna kosa u Zabrnjici, Židovska gradina u Kukurovićima, Gradina u Kaluđerovićima, Čelina i Kaluđersko polje u Priboju, Kula – Gradac i Šćepovića polje u Kratovu, objašnjava mr Savo Derikonjić, direktor Zavičajnog muzeja u Priboju o dabarskom kraju kao izvoru pravoslavlja i srpske kulture.
Posle najnovijih istraživanja u ataru sela Rutoši, kod Priboja, pronađeni su ostaci srednjovekovnog grada u kojem je stolovala znamenita srpska loza Vojinovića. Šta nam možete reći o tim otkrićima?
Pomalo zvuči senzacionalistički informacija o otkriću grada Vojinovića. Istina je da se u Rutošima nalaze Vojinovića dvori u zaseoku Bjelića, ispod padina Oštrika. Sada se na ostacima dvora nalaze njive, livade i nekoliko kuća. Prilikom poljoprivrednih radova nailazi se na građevinske ostatke dvora. Pretpostavlja se da je grad Oštrik, na istoimenom brdu, bio utvrđenje i odbrambeni posed Vojinovića, plemenitog srpskog roda. Za postojanje dvora i utvrđenja zna se već više decenija.
[restrictedarea] Crkva Svetog Ilije u Banji Pribojskoj nedavno je u potpunosti obnovljena iz ruševina. Posle višedecenijskih istraživanja, kakva su vaša saznanja o ovoj crkvi i manastiru Svetog Nikole?
Neka dobijena saznanja upotpunjavaju spoznaju o ovom manastiru, ali i otvaraju mnoga pitanja. Svetlana Pejić je doktorirala na temi „Manastir na Banji“ i mislim da je ona do sada dala najubedljivija rešenja za sporna pitanja, pa i za Crkvu Svetog Ilije, koja nije mogla biti građena pre sredine XVI veka. Manastir Svetog Nikole je peti u rangu srpskih svetinja. Neki istoričari tvrde da ga je Nemanja izgradio na temeljima starije svetinje. Manastir je bio centar Dabrobosanske eparhije. Šire područje Banje je prava istorijska i duhovna riznica. Može se reći da svaka stopa čuva drevnu prošlost ranohrišćansku, srednjovekovnu, i onu posle Kosovskog boja, kao i potonje iz turskih vremena. O manastiru Svetog Nikole iz Dabra napisani su brojni radovi. Recimo, samo o riznici, Mirjana Šakota je napisala monografiju. Stoga ću izneti samo najvažnije podatke. Banja (Bania) „mali utvrđeni grad iznad Lima“, središte Župe Dabar, toponim je ubeležen na karti arabljanskog geografa Muhameda al Idrisija. Nema (za sada) indicija da je manastir Svetog Nikole u Dabru Nemanjina zadužbina, niti nekog iz bliže porodice, što upućuje da je svetinja postojala pre 1168. Prvi put se pominje u Studeničkom tipiku (1207−1215). Njegov iguman prisustvuje imenovanju igumana Studeničke lavre. Sveti Sava 1219/1220. ovde postavlja jednog od osam, odnosno deset episkopa samostalne srpske crkve, svog učenika Hristifora sa Hilandara, kao episkopa dabarskog. Sadašnja Crkva Svetog Nikole sagrađena je na temeljima prvobitne crkve. Prvo stradanje manastira je pre 1328, u vreme upada Babuna. Obnovili su ga Stefan Uroš III (Stefan Dečanski) i sin, kralj Stefan Dušan, čija je ktitorska kompozicija očuvana. Drugo stradanje manastira je vezano za pad pod tursku vlast, oko 1459. Makarije Sokolović je 1557. obnovio samostalnost srpske crkve. Sinovcu Antoniju Makarije u Banji predaje presto, što je ovekovečeno na freskama u priprati. Krajem XVII veka monaški život u manastiru je zapusteo a imanja su oteta. Tada je zakopana riznica manastira u Crkvi Uspenja Presvete Bogorodice. Tek 1794. manastir dobija ferman od sultana Selima III za obnovu i povraćaj zemlje. Treća obnova je završena 1853, kada je sagrađen konak − podignuti su kelije, kupatilski bazen, han i škola. Obnovu je vodio Dimitrije Joksimović Vranešević, kasnije monah Dionisije. Manastir ponovo strada u vreme ustanka 1875. Nakon dobijanja fermana, četvrta obnova je dovršena 1902. Prva fotografija neobnovljenog manastira sa turskim oficirima, vojnicima i šatorom potiče iz 1898. i na njoj se jasno vidi stepen stradanja hrama. Pretpostavljamo da je Banja bila naseljena mnogo pre ranog srednjeg veka, no, sem retkih ulomaka rimskih spomenika, za to još uvek nismo pronašli materijalne dokaze. U manastiru je čuvena riznica SPC, neprocenjive istorijske, duhovne i kulturne vrednosti.
Orahovici, iz pepela rekonstruisanoj svetinji, pripada posebno mesto u istoriji srpske duhovnosti. U manastiru je bila srednjovekovna bolnica, za one prilike odlično opremljena. Tu su se obavljale komplikovane operacije. Na kojem je stupnju bila tadašnja srednjovekovna Srbija?
Jedan od najznačajnijih projekata Zavičajnog muzeja u Priboju je istraživanje i obnova manastira Svetog Georgija u Mažiću, poznatog kao manastir Orahovica. Elaborat je rađen 1998. a njegova realizacija je započela naredne godine. Uporedo sa multidisciplinarnim istraživanjima vršena je njegova rekonstrukcija i konzervacija otkrivenih objekata. Manastir je bio u ruševinama 256 godina! O značaju svetinje dovoljno govori podatak iz Studeničkog tipika da njen iguman, kao jedan od šestorice imenovanih, učestvuje u izboru igumana arhimandrita Studeničke lavre. U XIV veku manastir se pominje dva puta: arhiepiskop Danilo II navodi da je kralj Milutin obnovio Crkvu Svetog Georgija u Orahovici; drugi pomen je u Svetostefanskoj povelji, gde se navodi da 1317. orahovački iguman Gavril učestvuje na saboru povodom izbora novog arhiepiskopa.
Svakako, jedno od najznačajnijih otkrića u Orahovici su građevinski ostaci bolnice, hirurški instrumenti i druga medicinska pomagala. Nalazi nas upućuju da je ovde u srednjem i poznom srednjem veku funkcionisala bolnica. Indirektno na to upućuje i veliki broj grobova otkrivenih u porti. O razvoju zdravstva u Srbiji tog doba dovoljno je istaći da manastirske bolnice nisu bile retkost. Bolnica je postojala u Studenici još za vreme Svetog Save, u Žiči, na Hilandaru, u Mileševi, u Svetom Nikoli Dabarskom (Banja) … Nalazi iz Orahovice ukazuju da je na prostorima Srbije došlo do spoja znanja istočnjačkog i zapadnoevropskog zdravstva. Nalazi naočara iz XVI veka pokazuju skup znanja iz tehnologije materijala, fizike i medicine. Graditelj Orahovice je nepoznat. Manastir je sagrađen na starom kultnom mestu, gde je prilikom istraživanja registrovano postojanje četiri praistorijske humke. One su u najvećoj meri uništene prilikom gradnje. U jednoj od humki otkriveni su ostaci s početka bronzanog doba, oko 1900. godine p. n. e. Otkriven je i jedan rimski nadgrobni spomenik iz III veka nove ere, kao i mnogobrojni spomenici iz XII veka. Crkva je podignuta na prostoru ranijeg groblja, što indirektno upućuje na njeno postojanje u XII veku. Na to upućuje i prvi pomen manastira u istorijskim izvorima (Studenički tipik).
Jarmovac se nalazi u podnožju Banje, bogat je arheološkim iskopinama koje potvrđuju činjenicu da se na tom mestu nalazio jedan od najvećih rudnika bakra u Evropi. Koji je period naše istorije vezan za rudnik Jarmovac?
Rudnik Jarmovac u stručnu literaturu uvodi škotski istraživač O. Dejvis 1937, kada je istraživao jedno okno i jedan kameni čekić odneo u Zemaljski muzej u Sarajevo. Pretpostavio je da je ovde u pitanju praistorijski rudnik. Oko 1950. geolozi su proučavali širu rudonosnu zonu Jarmovca. Pribojski muzej je 2003. započeo sa realizacijom višegodišnjeg istraživačkog projekta arheometalurškog centra Jarmovac. Istraživana su okna na dva lokaliteta: Majdan i Curak. U širokom kopu na Curku otkriveno je oko 40 kamenih praistorijskih alatki, a u vertikalnim oknima, dubokim i do 23 metra, nalaze se dokazi o srednjovekovnoj eksploataciji u jarmovačkom rudniku. Kamene alatke i ulomci keramičkih posuda ukazuju da su ovde eksploatisani samorodni bakar i malahit u eneolitskom periodu vinčanske kulture. Ova saznanja uvršćavaju Jarmovac u tri najstarija rudnika bakra na Balkanu i u Evropi. Sa eksploatacijom i preradom bakra započinje metalurgija, što predstavlja jedno od najznačajnijih civilizacijskih dostignuća. Osim okana, na ušću Jarmovačkog potoka u Lim, istraživano je i naselje vinčanskih rudara. Još jedno naselje prvobitnih jarmovačkih rudara istraživano je na lokalitetu Čelina, na rečnoj terasi iznad današnje fabrike „Poliester“. Da je rudnik eksploatisan i tokom bronzanog i gvozdenog doba, ukazuju nalazi grobova pod humkama iz ovih perioda, na oko kilometar nizvodno od okana.
Istraživanja su otvorila put uvršćavanja Jarmovca u međunarodni projekt „Nastanak i razvoj metalurgije bakra u Evroaziji“, čija je realizacija u toku. Međunarodna srpsko-englesko-nemačka ekipa je lane istraživala okna na Curku i naselje na Kaluđerskom polju. Fizičko-hemijske analize se rade u laboratorijama Univerziteta u Londonu i Instituta Bohum.
Kako objašnjavate činjenicu da je ovaj deo Srbije u svakom, pa i istorijsko-duhovnom smislu, bio marginalizovan?
Banja i njena okolina spadaju u najznačajnija područja u istoriji srpskog naroda. Marginalizovanje kulturne baštine je evidentno u celoj Srbiji, pogotovo u vreme komunizma. Pored već pominjanih manastira, značajan spomenik čini i Crkva Svetog Arhangela Mihaila u dolini Poblaćnice, na putu za Krajčinoviće. U neposrednom okruženju su i Sveta Janja u Rutošima, manastir Uvac i manastir u Kratovu čiji se ostaci nalaze ispod temelja stare škole. U ovom kraju nije zabeležena tvrdokorna netrpeljivost muslimana i pravoslavaca, istog naroda različitih vera. Muslimani su pomagali u XVII i XVIII veku manastir, plaćali kada raja, Srbi, to nisu mogli, da, recimo, crkvena zvona budu izlivena ili prevezena, hram darovan… Mnogo je takvih primera kroz istoriju u Banji, Mileševi…
Ne treba zaboraviti da su muslimani na ovom prostoru srpskog pravoslavnog porekla. Prema prvom turskom katastarskom popisu iz 1469. u Priboju ima 112 srpskih domaćinstava i 10 punoletnih neoženjenih članova. U popisu iz 1485. evidentirano je 101 hrišćansko domaćinstvo, osam neoženjenih članova i tri muslimanska domaćinstva. Muslimanska domaćinstva su nastala od hrišćanskih, primajući islam kao religiju. U pomenutom popisu zabeležena su imena: Jusuf − sin Božićkov; Širmerd − sin Milanov i Ahmed − sin Radojev. U popisu iz 1516. u Priboju je evidentirano 146 hrišćanskih domaćinstava, od kojih je šest udovičkih, tri muslimanska domaćinstva i dva neoženjena punoletna člana. U trećoj deceniji XVI veka evidentirano je 113 hrišćanskih i jedno muslimansko domaćinstvo. Ovi popisi su direktan dokaz porekla pribojskih muslimana. Do početka XVII veka prihvatanje islama u Priboju po obimu je malih razmera. Već u drugoj polovini XVII veka broj muslimana raste doseljavanjem, gradi se i prva džamija.
___________________________________________________________________________________

Najznačajnija župa ranosrednjovekovne srpske države

Rimski spomenici nalaze se u Mažićima, Čelicama, Crnetićima, Bučju i Sjeverinu. Sam naziv Sjeverin upućuje nas na zaključak da je grad, danas poznat kao Jerinin grad, sa očuvanom kulom visokom preko 10 metara, osnovao Septimije Sever, jedan od rimskih careva po kome Turnu Severin u Rumuniji i Severin u Nemačkoj nose ime.
Vizantijski i ranohrišćanski period pak predstavljaju najmanje istražena razdoblja. Na Goleškom brdu identifikovano je preko 40 gromila, od čega su dve arheološki istraživane. U njima su pronađeni ostaci Srba iz ranog srednjeg veka sahranjivanih uz obred spaljivanja. U pitanju su ostaci srpskih grobova do sredine VII veka nove ere. Hrišćanizacija ovih prostora je veoma rano začeta. Na to ukazuju neki posredni podaci sa susednog područja (opština Prijepolje) kao što su: natpisi iz Džurova, Drenove, ranohrišćanska crkva u Drenovi, spomenici u Izbičnju i Seljanima. Rana hrišćanizacija uzrokovala je gradnju ranosrednjovekovnih crkava i manastira, kao što su manastir Svetog Georgija u Dabru (Mažići) i Svetog Nikole u Dabru (Banja). Svakako da je Župa Dabar bila jedna od najznačajnijih župa ranosrednjovekovne srpske države
[/restrictedarea]