Dr Zoran Čvorović: Sumrak ideje prava na Zapadu

razgovarala Nataša Jovanović

Da li ruska krimska odbrana prava na samoopredeljenje naroda postupno može da omogući reviziju protivpravno stečene srpske nacionalne tekovine od strane secesionističkih pronatovskih državnih tvorevina nastalih na području bivše Jugoslavije

Republika Srpska bi prva mogla da izvuče konkretnu korist od „krimskog“ slučaja, ali joj za to treba matica odlučna da do kraja brani pravo srpskog naroda na samoopredeljenje. Odbranom teritorijalnog integriteta Ukrajine ne brani se teritorijalni integritet Srbije na KiM, već se isključivo brani zapadna politika dvostrukih standarda. Suprotno, odbranom legalno ostvarenog prava na samoopredeljenje krimskog stanovništva, brani se isto takvo pravo srpskog naroda, u Republici Srpskoj, Crnoj Gori, ali i na Kosovu i Metohiji, kaže u razgovoru za „Pečat“ dr Zoran Čvorović.

U našoj javnosti je Putinovo isticanje tzv. kosovskog presedana kao argumenta u korist legalnosti krimskog prisajedinjenja različito tumačeno. Kako iz ugla važećeg međunarodnog prava izgleda „krimski“, a kako „kosovski“ slučaj?

U danu u kojem je predsednik Rusije predložio federalnom parlamentu da prihvati referendumsku odluku naroda Krima o prisajedinjenju RF završila se epoha jednostranog i arbitrarnog tumačenja prava naroda na samoopredeljenje, koje su posle rušenja bipolarnog svetskog poretka sebi prisvojile SAD. Tzv. „kosovski“ slučaj nalazi se u epohi koja se završila, dok se „krimski“ slučaj nalazi na početku nove epohe u razvitku međunarodnih odnosa.

Naime, devedesetih godina prošlog veka SAD su se služile pravom na samoopredeljenje naroda kao oruđem za sakaćenje teritorijalnog jedinstva ruskog i srpskog naroda kroz razbijanje SSSR i SFRJ, kao država isključivo izraslih iz ruske i srpske državnosti. Priznavanjem administrativnih granica federalnih jedinica za granice novostvorenih država, anglosaksonska politika je samo dovršila proces teritorijalnog rastakanja ruskog i srpskog naroda, koji je upravo pod uticajem anglosaksonskog faktora u provizornoj formi federalizacije pokrenut u Rusiji 1918, a u Jugoslaviji 1939. (formiranje Banovine Hrvatske) odnosno 1946. godine.

Agresijom NATO 1995. sprečeno je da srpski narod u RSK i RS ostvari pravo na samoopredeljenje koje je priznato Hrvatima i muslimanima. Nasuprot tome, stanovništvo Krima se na otcepljenje od Ukrajine odlučilo tek pošto su SAD i NATO u Kijevu nasilno instalirale jednu nelegalnu vlast, koja je ukidanjem važećeg Ustava izvršila državni udar i koja je otpočela sa otvorenom šovinističkom represijom nad ruskom jezičkom zajednicom. Zaboravljajući da ovo nisu devedesete, zapadni krstaš je, kada je u pitanju Krim, od Rusije očekivao isto ono što je tražio od Srbije 1995, kada su bili u pitanju RSK i RS, da matica ne prihvati slobodno izraženu volju za prisajedinjenjem ugroženog dela svog naroda.

Da li kao pravni istoričar politiku dvostrukih standarda, koju Zapad u poslednje dvadeset četiri godine primenjuje u međunarodnim odnosima, ocenjujete kao istorijski incident ili kao pravilo u ponašanju jedne civilizacije?

Dvostruki standardi su već vekovima osnovna odlika spoljne politike država zapadne civilizacije. Tačnije, dvostruki standardi su samo formalni izraz unutrašnje moralne hipokrizije civilizacije koja je od 1054. godine volji za moć podredila sve vrednosti.

Kao izuzetno ilustrativan dokaz za tezu o tradicionalnom licemerju zapadne diplomatije i danas, može da posluži primer koji je u 19. veku upotrebio Danilevski. Reč je o paraleli između šlezvig-holštajnskog slučaja i ruske intervencije na zaštiti pravoslavnih svetih mesta u Palestini koja se završila Krimskim ratom. Naime, Rusija je na osnovu prava pokroviteljstva, ujemčenog u Kučuk-Kajnardžijskom mirovnom ugovoru od 1774. godine, u periodu od 1850−1853 zahtevala od Otomanske carevine da ne narušava slobodu veroispovesti svojih pravoslavnih podanika predavanjem na upravu Vatikanu svetih mesta koja su pravoslavni od davnina držali u Palestini. Kada Turska nije ispunila svoje obaveze, Rusija nije na osnovu prava pokroviteljstva jednostrano vojno intervenisala u korist pravoslavnih stanovnika Otomanske carevine, već je spor iznela pred evropske saveznice kako bi se došlo do sporazumnog rešenja. Međutim, tzv. Bečku notu, koju je sastavila zaštitnica Turske, Francuska, i koju su prihvatile druge evropske države, ali i sama Rusija, Otomanska imperija je odbacila. Tursko odbijanje jedino može racionalno da se objasni težnjom zapadnih država da podsticanjem Turske pronađu casus belli za rat protiv Rusije. Kasniji ulazak Engleske, Francuske i Sardinije u rat protiv Rusije na strani Turske to potvrđuje. Evropa koja nije imala razumevanja za rusku zaštitu ugroženih prava pravoslavnih stanovnika varvarske Turske, imala je nekih deset godina kasnije i te kako razumevanja za interese Pruske da zaštiti prava većinske nemačke zajednice u danskom Holštajnu i kolonizovane nemačke manjine u danskom Šlezvigu. Iako je Danska 1849. donela jedan od najliberalnijih ustava onog vremena, pa ničim nije ugrožavala prava nemačkog stanovništva. Za razliku od Rusije koja je ispoljila puno diplomatskog takta prema varvarskoj Turskoj, Pruska i Austrija su odmah objavile rat maloj liberalnoj Danskoj. Danska, čiji je teritorijalni integritet bio garantovan ugovorom velikih sila od 1852, a potpisnice su bile i Pruska i Austrija, bila je prepuštena Pruskoj da se teritorijalno namiruje otimajući joj pokrajine Holštajn i Šlezvig. Londonska konferencija od 1864. potvrđuje da je Minhenski sporazum od 1938. bio tradicionalni evropski način rešavanja sporova između malih i velikih država.

Kako tumačite činjenicu da Zapad često insistira na tiranskom karakteru ruske vlasti?

Politika dvostrukih aršina kojom se Zapad tradicionalno rukovodio kada je u pitanju odnos prema pravoslavnoj Rusiji vrednosno je opravdavan i danas rado korišćenim stereotipom o tiranskom karakteru svake državnoodgovorne i snažne ruske vlasti. Iza maske bilo tevtonske rimokatoličke ili napoleonovske liberalne prosvećenosti skrivala se samo iskežena obrazina zapadnog krstaša koji je bogatu rusku zemlju isključivo posmatrao kao potencijalni kolonijalni plen. To jasno pokazuje pismo poljskog kralja Sigismunda II upućeno engleskoj kraljici Elizabeti I 1569. godine u kojem se Rus proglašava neprijateljem svake slobode pod nebom. Iza ovakve ocene skrivao se strah od snaženja ruske države pod carem Ivanom IV Groznim (tačnije Silni) zbog čega je poljski kralj predlagao engleskoj kraljici da se Rusiji uvede ekonomska blokada!

Na čemu se temelji vaš pravnoistorijski i istoriosofski sud o krizi ideje prava na Zapadu?

Zapadna civilizacija nije svoju novovekovnu dominaciju zasnivala samo na goloj vojnoj i ekonomskoj moći već i na preimućstvu svog političkog i pravnog sistema. I dok je za stanovnike kolonija preuzimanje političkog i pravnog modela metropole predstavljalo stvar skorojevićkog prestiža, za metropolu je to bilo sredstvo sigurne i trajne kontrole. Pre svega zato što se kalemljenjem evropskih političkih i pravnih ustanova na društvenu strukturu, koja je bila drugačija od one u metropoli, stvarao jedan neefikasan sistem. Tako na kolonijalnom biraču bezemljašu nije mogla da se izgrađuje istinska predstavnička vlada koja je u Engleskoj nastala upravo radi zaštite prava slobodnih vlasnika zemlje u odnosu prema kruni. Iz istih razloga se parlamentarna demokratija u današnjoj Srbiji mnogo više čini iluzornom nego što je to bila u devetnaestovekovnoj Srbiji, u kojoj je tzv. Zakonom o okućju dužniku bio zagarantovan zemljišni minimum koji se nije mogao oduzeti.

Međutim, ideja prava i zakonitosti danas ne doživljava krizu na civilizacijskoj periferiji, u državama recepcije, već u srcu zapadne civilizacije. Proces slabljenja nacionalne države u korist multinacionalnih kompanija i nadnacionalnih tvorevina, kakva je i EU, zakonomerno dovodi, s jedne strane, do smanjenja uticaja birača na vršenje državnih poslova, a s druge strane, ostavlja ga bez zaštite slabe države. Prenosom najbitnijih funkcija vlasti i većine poslova na nadnacionalni nivo građanin birač se degradira u pukog poreskog obveznika koji gubi mogućnost kontrole, neposredno ili preko reprezentativnog, demokratskog predstavničkog tela. U nadnacionalnim tvorevinama nema demosa koji bi bio demokratski nosilac ustavotvorne i zakonodavne vlasti. Zato u samu srž pogađa zapažanje koje je neko već izneo da ne može da postoji kosmopolitska demokratija, jer bi ona po svojoj suštini bila nekonstitucionalna, što znači nedemokratska.

Kako se odvija proces slabljenja uticaja birača na politički život?

Slabljenje uticaja odvija se kroz uvođenje brojnih slučajeva pozitivne diskriminacije, kojima se umanjuje demokratski legitimitet predstavničkih tela, kao i kroz formiranje nezavisne, navodno stručne uprave u vidu agencija i regulatornih tela na čiji sastav poreski obveznici ne mogu da utiču u izbornom procesu. Nereprezentativni parlamenti gube kontrolnu funkciju i pretvaraju se u puke mašine za donošenje zakona. Središte političkog života se izmešta iz parlamenta u vladu, što odgovara nadnacionalnim birokratskim strukturama koje u ovakvim okolnostima lakše ostvaruju političku kontrolu u jednoj državi posredstvom demagoške cezarističke ili oligarhijske vladavine. Kako je ideja prava povezana sa idejom slobode, sumrak ideje prava na Zapadu je uslovljen i time što su mediji za širu javnost nevidljivo vlasnički povezani sa tajnim upravljačima sveta, kao što je to porodica Rotšild. Mi ne možemo da govorimo o istinskoj slobodi medija na Zapadu, a bez slobode medija nema ni političke slobode, nema istinske slobode izbora niti efektivne kontrole poslanika od strane biračkog tela.

Ako je apsolutna monarhija predstavljala prvi oblik moderne države na zapadu Evrope, čini li vam se da je današnji proces slabljenja države istorijska regresija koja nas vraća u vreme pre 16. veka?

To je najočiglednije u uređenju krivičnog sudskog postupka, o čemu svedoči i reforma koja je kod nas sprovedena pod zapadnim uticajem. Upodobljavajući suđenje u krivičnim stvarima građanskoj parnici, tako što sud od nekadašnjeg aktivnog, postaje pasivni učesnik u sudskom postupku, država se u pogledu krivičnog sudskog postupka vratila na stanje koje je u evropskim zakonodavstvima vladalo pre 16. veka. Jer je uvođenje aktivne uloge suda, odnosno istražnog načela u krivični sudski postupak neposredno bilo povezano sa potiskivanjem feudalne mozaik države i afirmisanjem monopola fizičke prinude od strane centralne vlasti. Ne treba zaboraviti da je, istorijski gledano, pravosuđe prva, ali i najbitnija funkcija države koja je jaka onoliko koliko je sposobna da brzo rešava konflikte interesa. I sporazum o priznanju krivičnog dela pokazuje jednu državu koja nema snage ni volje da sebe štiti, već pristaje da se nagodi sa moćnijima, a to su u savremenom svetu pre svega multinacionalne kompanije i njihovi štićenici. Odustajanje od načela materijalne istine u krivičnom sudskom postupku u vrednosnom pogledu predstavlja deo procesa repaganizacije prava, jer je ovo načelo posebno bilo svojstveno hrišćanskoj Evropi. S druge strane, država koja je kapitulirala pred multinacionalnim kompanijama pokazuje se otuđenom od svojih građana. U domenu sudske vlasti ne samo da se kroz apsolutizaciju nezavisnosti sudske (i tužilačke) vlasti u odnosu na zakonodavnu i izvršnu vlast onemogućuje bilo kakav uticaj birača već se građanima oduzima mogućnost da budu supsidijarni (pomoćni) tužioci u slučajevima kada državni tužilac odustane od gonjenja. A još je Aristotel u slučaju Solona zaključio da se predavanjem sudske vlasti u narodne ruke demos najviše čini silnim. Tužbe grafe koje je u slučaju povrede javnog interesa mogao da podigne svaki Atinjanin bile su jasan pokazatelj takve snage demosa u Atini, a njihovo odsustvo danas jasan je znak nedemokratskog karaktera savremenih režima.

Prvi ste srpski pravni istoričar koji je doktorirao na jednoj ruskoj pravnoistorijskoj temi. Kakav je vaš sud o, čini se, uvreženom stavu da je rusku državu u svim fazama njenog razvitka karakterisao visok stepen pravne neuređenosti i lične i imovinske nesigurnosti?

Poniranje u svet ruskog zakonodavstva 17. veka, oličenog u kodifikaciji pod nazivom Saborno Uloženije, od ukupno 967 članova, otvorilo mi je vrata jednog velikog i samosvojnog pravnog sistema, čije domete nisam mogao ni da naslutim. Tačnije, vrhunski dometi ruskog zakonodavstva i pravne nauke tendenciozno su u okviru procesa pozapadnjačenja Srba skrivani od naših pravnika. Ranije bavljenje vizantijskim pravom u okviru magistarskog rada omogućilo mi je da shvatim da rusko pravo sve do kraja 17. veka, ali i kasnije, baštini vizantijsku pravnu tradiciju, preuzetu posredstvom najznačajnijih pravnih spomenika iz nemanjićke Srbije. Dok je germansko-romanskom feudalizmu, koji je dugo davao prednost krvnosrodničkim u odnosu na teritorijalne veze, ideja vladavine opšteg zakona bila uglavnom strana, u vizantijskom komonveltu ideja zakonitosti živela je u kontinuitetu, prenoseći se zajedno sa idejom carstva od grčkog Carigrada, preko srpskog Skoplja do ruske Moskve. Pravne, a pre svega krivičnopravne ustanove, koje je Zapad počeo da otkriva u periodu renesanse od vizantijskih pravnika pristiglih u italijanske gradove, Srbi i Rusi su direktno crpeli iz vizantijskih zakonskih spomenika, pre svih iz Ekloge, Prohirona i Vasilika. Malo se zna da je podstrek za izradu nemačkog krivičnog zakonika iz 1532. godine, čuvene Karoline, stigao posle Herberštajnovog prevoda ruskog Velikoknjaževskog Sudebnika.

Veruje se da je standard brzog suđenja tekovina zapadnog prava.

Da, ali taj standard mi nezavisno od toga srećemo u ruskom zakonodavstvu 16. i 17. veka kao ustanovu preuzetu iz vizantijskog prava. Problem odugovlačenja sudskih postupaka, kao rak-rana savremenog srpskog pravosuđa, bio je kažnjivo delo u Rusiji 17. veka. O visokoj pravnoj svesti ruskog zakonodavca svedoče brojne inkriminacije različitih oblika korupcije, koje ruski zakonodavac pokušava da iskoreni kao ostatke drevnog patrimonijalnog shvatanja javne funkcije kao privatne službe. Dok na evropskom Zapadu sudovi Svete inkvizicije osuđuju na kaznu spaljivanja stotine hiljada Jevreja i jeretika, dotle je u ruskom zakonodavstvu bilo ujemčeno pravo svih inovernih podanika da u sudu polažu zakletvu po pravilima svoje vere. Tako je mnogobožački narod Hanti polagao zakletvu na medveđem krznu, na kojem su bili nož i sekira. Ovaj podatak dovoljno jasno objašnjava zašto se u ruskom evroazijskom prostranstvu do danas sačuvao pravi etnički kaleidoskop nekih od najmalobrojnijih naroda sveta, dok je isto takvo etničko šarenilo na američkom kontinentu krvavo uništeno zapadnoevropskom kolonizacijom. Laž o Rusiji kao pravno neuređenoj državi koja pripada tipu orijentalne despotije širili su naučnici upregnuti u lukrativnu mašinu atlantističke propagande kakvi su bili, između ostalog, Arnold Tojnbi i Karl Vitfogel.

Šta se može označiti kao najveće iskušenje u ruskom i srpskom pravnoistorijskom razvitku?

Vladavina zakona je u ruskoj državi najviše stradala, kao i u srpskoj državi, zbog njihove nestalnosti koja je, s jedne strane, bila plod čestog nekritičkog skorojevićkog preuzimanja tuđih ustanova, a s druge strane, spolja iniciranih revolucionarnih prevrata. Pored toga, na stabilnost pravnog poretka i pravnu svest naroda razarajuće je delovao privilegovan položaj pravno i politički neodgovorne upravljačke klase. Birokratske strukture su i kod Srba, a naročito kod Rusa predstavljale barijeru u komunikaciji društva sa centralnom vlašću oličenom u vladaru. Problem odnarođene birokratije, kao bombe postavljene pod pravni i društveni poredak Rusije i izvor njene unutrašnje nestabilnosti, uoči revolucije jasno su uočili najblistaviji njeni umovi kakvi su bili pravnik i pravoslavni mislilac Lav Tihomirov i predsednik vlade Stolipin. Idući tim tragom, V. V. Putin je u decembarskom obraćanju federalnom parlamentu jasno markirao da je osnovni zadatak savremene ruske države oživljavanje društva i njegovo uključivanje u proces političkog odlučivanja. Time bi se istovremeno oslobodili zapreteni kadrovski potencijali naroda, a država oslobodila jalovih, okoštalih i na razne oblike izdaje spremnih partijsko-birokratskih struktura. Iskustvo govori i da je srpsko političko oslobođenje povezano sa oslobođenjem društva od tutorstva nametnutih birokratsko-menadžersko-stranačkih struktura.