I novi  kumovi  unose smutnju

Piše JOVO BAJIĆ

Šta o najnovijim pokušajima preimenovanja i preotimanja srpskog jezika kažu lingvisti, pisci i teoretičari književnosti

Nedavno osnovani Odbor za srpski jezik SKZ organizovao je krajem minule godine (14. novembra) okrugli sto „Uloga Srpske književne zadruge u negovanju kulture srpskoga jezika“. Iako je ovaj naučni skup, održan u prostorijama SKZ u Beogradu, imao zadati okvir kojim se nastojalo da se na srpski jezik gleda kroz „prizmu“ i iskustvo Srpske književne zadruge, izašlo se iz toga okvira. Okupljeni lingvisti, među kojima je bilo i teoretičara književnosti, govorili su o novim pokušajima preimenovanja i preotimanja srpskog jezika. Zbog maćehinskog odnosa srpske države prema zvaničnom jeziku i ćiriličnom pismu, i srpski lingvisti su bili u defanzivi, a njihova upozorenja sa naučnih skupova nisu dopirala do javnosti. Progovorilo se glasno tek na skupu (koji je prethodio ovom) „Srpski jezik i aktuelna pitanja jezičke politike“ održanom pod krovom Srpske akademije nauka i umetnosti. Razgovor o jeziku u SKZ u neku ruku bio je nastavak prethodnog razgovora održanog u SANU, pogotovo što su lingvisti Jelica Stojanović, Mato Pižurica, Miloš Kovačević i Veljko Brborić učestvovali na oba skupa. Uvereni da je mnogo toga što je ovom prilikom rečeno od velike važnosti za srpski jezik, pismo i kulturu uošte, prenosimo fragmente ove diskusije.

O položaju u kojem se našla srpska lingvistika i srpski jezik, ali i o tome šta u ovakvim prilikama valja činiti, govorio je prof. dr Mato Pižurica, koji je pozvao srpske lingviste da se pouzdaju u sopstvenu snagu i da samostalno krenu, podsećajući sa gorčinom, da su srpski lingvisti ostali sami, da su prevareni i da se brod u kojem su brodili nasukao i ostao na suvom. „Dok smo mi brodili, drugi su se pripremali za iskakanje.“ Stanje je takvo da se, kako podseća Pižurica, od srpskih lingvista, kao od neke manjine, zahteva prilagođavanje novom stanju, prihvatanje novih jezika – hrvatskog, bosanskog i crnogorskog, koji su nastali od srpskog jezika, čime se ponižava srpski narod i srpska lingvistika, a od srpskih lingvista zahteva se da se sami ponižavaju i da prihvataju nametnuto stanje. Ali nije sve izgubljeno, ili bolje reći, ništa nije izgubljeno. Ali, kako je uveren Pižurica, srpski lingvisti moraju i mogu da pokažu da su moćni, „jer srpski jezik je, bez obzira na ‘kumove’, bio i ostao srpski“. „On je u slavistiku, u evropsku kulturu i u evropsku nauku ušao pod srpskim imenom i to je tako ostalo bez obzira na nove ‘kumove’. Niko od nas, od 1990. godine na ovamo, koji zna da piše i da govori, niti piše, niti govori drugačije.“ Ali to ne znači, kako se više puta čulo na ovome skupu, da se ne treba boriti za srpski jezik i ćirilicu i da ne treba odgovarati na provokacije. Srpski lingvisti i srpska lingvistika moraju podvući crtu i krenuti sopstvenim putem zasnovanim na nauci.

MAJSTORSTVO JEDNOG LINGVISTE Taj sopstveni put zasnovan na nauci temeljio bi se na knjizi „Srpski narod i njegov jezik“ Pavla Ivića koja se u izdanju SKZ pojavila 1971. godine. U vreme najžešće titoističke strahovlade, posle Deklaracije o položaju hrvatskog književnoga jezika iz 1967. godine, Pavle Ivić je video šta Hrvati smeraju, kuda se stvari kreću i šta će se tek dešavati. U knjizi je pokazao pravo majstorstvo da napiše sve što jedan srpski lingvista treba da napiše, a da izbegne reči i formulacije zbog kojih knjiga ne bi bila štampana. Ta Ivićeva veština, kako je ukazao Miloš Kovačević, ogledala se u samom naslovu knjige „Srpski narod i njegov jezik“. Da je Ivić ponudio rukopis pod naslovom „Srpski narod i srpski jezik“ – Srpska književna zadruga je tada ne bi štampala. A oba naslova u suštini isto znače.

„Ova knjiga sadrži mnogo podataka važnih za srpski narod i njegov jezik povezujući na različite načine etničko, istorijsko i jezičko“ – istakla je prof. dr Jelica Stojanović. – „Zato nije čudo što je u tom vremenu izazvala otpore i reakcije, pre svega nekih hrvatskih filologa. Osnovne informacije i ideje kosile su se sa njihovim projektom koji je tada počeo intenzivnije da se planira, unekoliko već i sprovodi, da bi danas doveo do jedne nove slike koju je projektovala hrvatska i ne samo hrvatska politika za svoje državno-nacionalne i ideološke potrebe.“

Još u uvodnom delu knjige, ukazuje dr Jelica Stojanović, Ivić je ukazao na razlike između štokavskog, čakavskog i kajkavskog: „,storiju tog (mi bismo dodali srpskog) jezika nemoguće je cepati prema današnjim nacionalnim deobama ne samo što je to ipak jedan jezik već zbog toga što te deobe našeg trenutka nisu deobe onih vremena o kojima govori istorija.‘ Ovo je poruka koju nikako ne smeju zaboraviti oni koji na bilo koji način određuju istoriju ili teritorijalni korpus srpskog jezika. Dalje se kaže: ‚Stoga će se na stranicama ove knjige, iako je u središtu njenog interesovanja ono što se tiče srpskog naroda, naći i nemalo osvrta na istorijsku sudbinu ostalih etničkih formacija koje se služe istim jezikom‘ Još samo nedostaje da se precizira kako se taj jezik istorijski zove i koji je to jezik po svojim strukturno-tipološkim karakteristikama. Ali, ako se pažljivo saberemo i pratimo mnoge podatke i viđenja koja se u knjizi nalaze, sklapa se mozaik i odgovor se sam nameće… Izdvojićemo detalje na osnovu kojih se može jasno to potvrditi. ‘…U H veku’, nalazimo kod Pavla Ivića, ‘već je prisutna politička podela južnoslovenskog sveta, koja će sa izvesnim modifikacijama i prolaznim valovima vizantijske dominacije, trajati do turske najezde… ‘Tle na kojem se razvila hrvatska kajkavština bila je srednjovekovna Slavonija (tzv. Panonska Hrvatska, u narodnom govoru Slovinje) politička formacija koja je pripojena Hrvatskoj u H veku i koja je posle ugarskog osvajanja Hrvatske početkom XII veka dobila poseban status, uz mnogo prisniju vezu sa Ugarskom od one koju je imala Hrvatska u užem smislu (tzv. Dalmatinska Hrvatska, Hrvati po tadašnjem narodnom nazivu’); ‘…Ako bismo ostali na tlu čiste dijalektologije… ili bi hrvatske kajkavce trebalo uvrstiti u istu skupinu sa Slovencima, odvajajući ih od štokavaca i čakavaca, ili bi trebalo izdvojiti dve posebne jedinice, slovenačku i hrvatsku kajkavicu’. I kao rezime svega, Ivić konstatuje: ‘Od druge polovine XVI stoleća pa sve do trijumfa ilirizma u devetnaestom veku, traje epoha književne produkcije na kajkavskom narečju, koja će se u početku redovno zvati slovenskim jezikom, a od sedme decenije XVII veka i horvatskim, kako su do tada kajkavski autori imenovali isključivo čakavski dijalekat`“.

[restrictedarea]

JEZIK I GRANICE Ivić se u ovoj knjizi bavio i odnosom čakavštine i štokavštine, na šta ukazuje Jelica Stojanović: „‚Čakavština je ponikla na zemljištu srednjovekovne Hrvatske, koja se protezala od istočne Istre do ušća Cetine’… ‚Istočno od granice čakavskog i kajkavskog područja, na zemljištu koje se prostiralo sve do međe između zapadne i istočne granice Južnog Slovenstva formirali su se štokavski dijalekti. Genetski ti su dijalekti bliski čakavskima, a udaljeni od kajkavskih… Osnovna politička formacija u kojoj se razvio štokavski dijalekatski tip bila je srednjovekovna Srbija. Ona je u svojoj početnoj fazi, sudeći po kazivanjima Konstantina Porfirogenita u H veku, i po granicama država srpskih dinasta u potonjoj eposi, zahvatala osim Raške, najčešće i Travuniju (otprilike od Trebinja do Nikšića) Duklju (docnije Zetu odnosno još docnije Crnu Goru) Zahumlje ili Hum (veći deo Hercegovine) i Bosnu’. Dakle, iz ovoga se jasno vidi da se imenovanje tri narečja (koji su dobili nazive prema odnosno-upitnoj zamenici što, ča, kaj) našlo umesto imena za tri različita jezička sistema (imenovanje štokavski /čakavski/ kajkavski isforsirano je u HIX veku da bi se time izostavila / izbegla imena za jezike) a tri ‘narečja’ su podvedena pod naziv srpskohrvatski. Iz ovog kratkog predstavljanja vidi se i koje narečje Pavle Ivić istorijski pod koji jezik podvodi, što se poklapa i sa mišljenjem Vuka Karadžića“.

Posebno je važno, kako ističe Jelica Stojanović, da se danas radi na zaštiti „(i)jekavice kao srpskog nasleđa i blaga na širokom prostoru srpskog jezika, što je naznačio i Pavle Ivić knjigom „Srpski narod i njegov jezik“, gde su predstavljene suštinske činjenice, koje nedvosmisleno određuju suštinu i prirodu srpskog jezika, njegov istorijski razvoj i prostor na kojem se on javljao i javlja, kao i njegov odnos sa srodnim slovenskim jezicima. Od tih činjenica treba da polazi i srbistika „da bi zaštitila svoje kulturno jezičko nasleđe i da bi zaštitila svoj jezik i njegovo ime“.

Ovom knjigom Pavla Ivića bavio se i Miloš Kovačević, koji podseća na to da je za sve vreme postojanja srpskohrvatskog jezika hrvatsko stanovište bilo dominantno. Tome su doprinosili i srpski komunisti. Kovačević podseća da je glavni povod za sukob između hrvatskih i srpskih lingvista bila dubrovačka književnost, koja je do 1949. godine svrstavana u srpsku književnost. Ali te 1949. godine Centralni komitet Komunističke partije Srbije doneo je zaključak da se srpski autori ne smeju baviti dubrovačkom književnošću, da ne smeju da pišu istoriju dubrovačke književnosti. U knjizi „Srpski narod i njegov jezik“, kako smatra Kovačević, Ivić je doskočio takvoj zabrani. On kaže da Dubrovnik nikada nije pripadao srpskoj državi čija je granica bila na nekoliko milja od dubrovačkih zidina, ali i to da sve do 1939. godine nikada nije bio u sastavu Hrvatske čije su granice od Dubrovnika bile udaljene stotinama milja.

ISTORIJA NARODA I – JEZIKA Prof. dr Aleksandar Milanović bavio se Ivićevim „Pregledom istorije srpskog jezika“ koji je objavljen u sastavu desetotomne „Istorije srpskoga naroda“, čiji je izdavač takođe bila Srpska književna zadruga. U toj sveobuhvatnoj istoriji srpskog naroda zastupljena je i istorija srpskog jezika, a taj posao bio je poveren Iviću. On je periodizaciju istorije srpskog jezika prilagodio periodizaciji istorije srpskog naroda koju su utvrdili istoričari, što se vidi po poglavljima: Počeci srpskog jezika (do druge polovine XII veka)  Doba Nemanjića (oko 1170-1371) – uzlet srpske pismenosti i učvršćenje diglosije, Doba turskih osvajanja (1371-1537) – i kultura je žrtva, Sve srpske zemlje pod Turcima (1537-1699) – razdoblje tavorenja pismenosti, Osamnaesti vek (1699-1804) – jezički pluralizam na vrhuncu, Doba pobede narodnog jezika (1804-1878) i Epoha kristalizacije standardnog jezika (1878-1918). Uklapajući se stilski i koncepcijski sa ostalim autorima, kako kaže Milanović, ovo delo dobilo je još na značaju kada se 1998. godine pojavilo kao zasebna knjiga u izdanju „Izdavačke knjižarnice“ Zorana Stojanovića iz Sremskih Karlovaca.

Knjiga Aleksandra Belića „Oko našeg književnog jezika“ o kojoj je govorila prof. dr Rajna Dragićević, nastala je u teškim vremenima kada je jezičku politiku usmeravala vladajuća partija. Ova knjiga je u stvari bila prethodnica Novosadskom dogovoru, objavljena je u vreme priprema za stvaranje jedinstvenog srpskohrvatskog jezika, za šta se zalagao i sam Belić, a nastala je na zahtev Srpske književne zadruge. Reč je o zbirci kraćih lingvističkih radova, nastalih u vremenu od 1935. do 1950. godine.

„Knjiga Aleksandra Belića ‘Oko našeg književnog jezika` ima veliki značaj u srpskoj lingvistici i kulturi“- kazala je dr Rajna Dragićević. „Srpska književna zadruga prepoznala je potrebu za objavljivanjem ove knjige i zahvaljujući tome već šezdeset dve godine srpski lingvisti, studenti filologije, književnici i hroničari filologije i kulture, kao i za jezik zainteresovani građani različitih zanimanja imaju nezaobilaznu polaznu lektiru neprolazne vrednosti.“

GUBITAK ZA LINGVISTIKU Knjigama što je objavila Srpska književna zadruga, podsetio je prof. dr Veljko Brborić, a tiču se srpskoga jezika, može se pribrojati i „Knjiga Đure Daničića“ koju je priredio akademik Vojislav Đurić. Pojavila se u okviru redovnog 69. kola SKZ 1976. godine, gde su objavljeni manje poznati Daničićevi spisi, ali i pisma upućena prijateljima i saradnicima, neki prevodi i izvodi literature o našem velikom filologu. Brborić je skrenuo pažnju na Daničićevu „Malu srpsku gramatiku“ štampanu u Beču u Jermenskom manastiru 1850. godine, koju bi valjalo ponovo objaviti.

Zanimljiva su i dva detalja sa ovog skupa. Veljko Brborić je podsetio da je Daničića, što je bio veliki gubitak za srpsku lingvistiku, tadašnja Velika škola na kojoj je predavao lingvistiku 1865. godine otpustila sa posla. Pošto mu je ponuđeno novo zaposlenje u pošti da pakuje pakete, on je otišao u Zagreb. Miloš Kovačević je podsetio na Daničićevu izjavu iz 1880. godine, kada se osvrnuo na godine provedene u Zagrebu među Hrvatima, „da sve što je radio da je radio na štetu svoju i naroda kome pripada“.

Sliku brige za srpski književni jezik Srpska književna zadruga pokazala je jubilarnim 104. kolom, objavljenim u godini kada je institucija slavila 120-godišnjicu postojanja. Ovome kolu posvećeno je izlaganje prof. dr Ilijane Čutura. Ona je podsetila da kolo čini sedam knjiga, četiri knjige proze, jedna poezije, a dve su monografije. Zanimljivo je da su u ovom kolu zastupljeni pisci sa periferije srpskog prostora koji pišu o svojim zavičajima: Danilo Nikolić je rođen u Splitu a živeo je na Kosovu i Metohiji, Jovan Radulović je rođen kod Knina, Drago Kekanović u Slavoniji, Đorđo Sladoja i Miloš Kovačević u Hercegovini, Mihailo Vojvodić na Cetinju, dok jedini Peter Handke svoju priču vezuje za centralnu Srbiju. U tim delima prisutni su odnosi centra i periferije, a prostori gde su rođeni ovi pisci i za koje su tematski vezane njihove knjige, raspadom Jugoslavije, našli su se u inostranstvu.

I tako se, kaže dr Ilijana Čutura, „neprestani dijalog centra i periferije u 104. kolu ostvaruje kao dijalog starih i novih vremena, prostora, događaja, sistema relacija, između utemeljenih i novouspostavljenih vrednosti. Centralni prostor, prostor zavičaja, na periferiji svega, u centru je sećanja, vremenski – na nekom sasvim širokom planu. Čitavo kolo zauzima stabilan odnos prema istoriji, ličnoj, porodičnoj, nacionalnoj, književnoj i jezičkoj. Možda je ipak najupečatljivije što su svi autori, u ovom ili onom smislu sa perifernih područja, tako da bi i ovo kolo moglo da dobije i naslov Sladojeve pesme: „Seoba poslednjeg žitelja sela Klinje kod Uloga u Gornjoj Hercegovini“.

Treći lingvistički temeljnik SKZ

Posebna pažnja u razgovoru bila je posvećena i knjizi „Lingvostilistika književnog teksta“ prof. dr Miloša Kovačevića, koja se pojavila u jubilarnom Plavom kolu Srpske književne zadruge 2012. godine. To je treća lingvistička knjiga koju je objavila SKZ. Za razliku od prethodne dve knjige ove vrste, Aleksandra Belića i Pavla Ivića, čiji su nastanak uslovljavali politički razlozi, Kovačevićevo delo je izvan politike, naučne i teoretske prirode. Ovom knjigom Kovačević je napravio veliki iskorak, tako što je uspeo da približi i usmeri na jedan prostor lingvostilistiku i nauku o književnosti. Iskorak je stvorio mogućnost „preciznijeg merenja“ umetničkih vrednosti u književnom delu.

Govoreći o knjizi, prof. dr Mihailo Šćepanović prisetio se reči akademika Mitra Pešikana, „koji je istoriju srpske ligvistike međio rečima: od Belića do Ivića i dalje. Sada se toj dvojici pridružuje i treći temeljnik srpske lingvistike, srpske stilistike, a to je Miloš Kovačević.“

Sličnoga je mišljenja i prof. dr Radivoje Mikić, koji kaže da „Miloš Kovačević svojim lingvostilističkim ogledima nudi zapravo jedan model analize koji podrazumeva strogost, tačnost, naučno utemeljenje i što je posebno važno, nastojanje da se analiza kreće samo u prostoru stvarnih umetničkih osobina teksta. Dakle, u lingvostilistici nema prostora za improvizacije, nema prostora za impresije, nema prostora za sve ono što bi, jednostavno rečeno, podrazumevalo preveliku slobodu tumača u odnosu na predmet koji tumači. Zbog toga je Miloš Kovačević nastojao da, onoliko koliko je za jednog lingvistu potrebno, koristi i dostignuća, ako se tako o dostignućima uopšte može govoriti, novije nauke o književnosti, posebno onaj smer tih dostignuća koja direktno proističu iz ruskog formalizma“.

[/restrictedarea]