Grof Sava Vladislavić u panteonu Carske Rusije

Piše Slavenko Terzić

Odlazeći u jesen 1702. godine prvi put u Rusiju, grof Sava Vladislavić je snabdeo ruskog poslanika Tolstoja dragocenim obaveštenjima o stanju Osmanskog carstva, toliko važnim Petru Velikom za formiranje politike prema Turskoj. Po povratku u Carigrad, suvozemnim putem preko Kijeva, Vladislavić je uspostavio još bliže odnose sa ruskim poslanikom Tolstojem.

RUSIJA – DRUGA OTADŽBINA Na osnovu podataka dobijenih od Vladislavića, Tolstoj je 1703. godine poslao detaljan opis stanja turske brodogradnje. Zahvaljujući Savi Vladislaviću Tolstoj je 1704. godine uspostavio kontakt sa sekretarom francuskog poslanstva. Povezao ga je takođe sa dubrovačkim konzulom u Carigradu, Lukom Barkom koji je imao odlična obaveštenja o tajnom životu na sultanovom dvoru. Barka je postao „tajni agent Rusije“ čija su dragocena obaveštenja osvetljavala odnos turskog dvora prema Rusiji. Tek kada je bio siguran da će izbeći rat sa Turskom, Petar Veliki je krenuo u obračun sa Švedskom, čiji je krajnji ishod bio katastrofalni poraz švedskog kralja Karla XII u bici kod Poltave 1709. godine, kojom su pokopane švedske ambicije da bude evropska sila i da igra važnu ulogu u evropskim poslovima. Posle Barkine smrti 1709. godine, njegove poslove nastavio je novi dubrovački konzul Luka Barka Mlađi (koji je u tajnim ruskim izveštajima imao pseudonim Makarije Stepanov).

Pre nego što je krajem 1704. godine zauvek napustio Carigrad , u kojem je dalji boravak za njega postao vrlo opasan, Vladislavić je za potrebe ruske države obavio još niz važnih poslova. Za Petra Velikog je bilo vrlo važno da Vladislavić u turskoj prestonici obezbedi materijal i majstore za rusku brodogradnju. Naime, trgovački put iz Rusije za Balkan i tursku prestonicu išao je kopnom preko Vlaške i Moldavije. Kraj 17. veka bilo je vreme krupnih geopolitičkih promena na prostoru Srednje i Jugoistočne Evrope i obeležio ga je početak borbe evropskih sila za dominaciju nad ovim prostorima. Još za vreme tzv. Velikog poslanstva po Evropi 1697. do 1698, car Petar Prvi postavio je kao strategijski cilj spoljne politike Rusije izlazak na Crno more. Vladislavić je uspeo da obezbedi planove izgradnje turskih brodova, ali nije uspeo da obezbedi majstore za gradnju jer oni (pretežno Turci ili Jermeni) nisu hteli da idu za Moskvu. Umesto brodskog majstora Avgustina za koga je dobio nalog da ga dovede u Rusiju, Vladislavić je našao Francuza Antonija Bartalomejeva.

Od početka 1705. godine pa do kraja života Rusija je bila druga otadžbina Save Vladislavića. Na po nekoliko godina napuštaće imperiju radi misije u Veneciji a kasnije u Kini. Svoje trgovačke poslove razvio je širom prostrane zemlje – u Nežinu i Vologdi, Kazanju i Petrogradu, Moskvi i Kijevu. Ipak, u periodu od 1705. do 1711. Nežin je bio glavno središte njegovih trgovačkih poslova. Naporedo sa trgovačkim poslovima, pod zaštitom ruskog cara, Vladislavić sve više počinje da igra ulogu savetodavca u važnim državnim pitanjima Rusije, pre svega u spoljnoj politici. Radna energija i diplomatska veština, znanje evropskih i istočnih jezika, odlično poznavanje prilika na Balkanu i naročito u osmanskoj prestonici, obezbeđivali su mu sve bliži pristup i veći uticaj na dvoru Petra Prvog. Godine 1708. car mu je poklonio dvorac u Moskvi, na Pokrovki, koji je ranije pripadao bojarinu V. F. Nariškinu i bio zahvaćen požarom.

[restrictedarea]

SAVETNIK ZA PITANJA PRAVOSLAVNOG ISTOKA Nedovoljno je poznata njegova uloga u odlučujućoj bici protiv Švedske kod Poltave, ali činjenica je da se tokom te godine dva puta sreo sa carem. Jovan Dučić navodi da je bio „šef intendanture (snabdevanja) cele operativne ruske vojske“. Svakako da je morao imati izvesnu ulogu jer je već februara 1710. godine od cara dobio imanja konfiskovana u Ukrajini, u Černigovskoj guberniji, od dvojice pristalica Ivana Stepanoviča Mazepe, ali i zvanje dvorskog savetnika, koje mu je omogućilo i zvaničnu ulogu u diplomatskoj službi Rusije.

Kao dvorski savetnik za pitanja pravoslavnog Istoka, Vladislavić je imao aktivnu ulogu u Prutskom ratu Rusije protiv Turske 1711. godine. Osnovano se pretpostavlja da je upravo Vladislavić bio autor dokumenta poznatog pod nazivom „Projekt plana vođenja rata 1711. godine“. Plan je predviđao da se prethodnim udarima na Kubanj i Krim vežu osmanske snage u Anadoliji i onemoguće udari krimskih Tatara u leđa ruske armije, čiji glavni pravac nastupanja treba da bude prema Jašiju i Vlaškoj, odnosno Dunavu. Istovremeno, važnu ulogu trebalo je da ima obraćanje Petra Prvog slovenskim i uopšte balkanskim hrišćanima s pozivom da podrže Rusiju u ratu protiv Turske. Celokupnim delom Vladislavić je znatno ojačao i proširio istorijske temelje viševekovne saradnje srpskog i ruskog naroda – Rusije i balkanskih hrišćana u celini. Obaveštavao je ruski dvor, pre svih Petra Prvog o srpskim zemljama, srpskoj istorijskoj tradiciji i onovremenim oslobodilačkim težnjama Srba. Kao jedan od inicijatora ideje oslobođenja balkanskih hrišćana putem zajedničkih dejstava ruske armije i ustaničkih snaga na terenu, imao je zapažen uticaj na formiranje balkanske politike Rusije početkom 18. veka.

U vreme Prutskog pohoda 1711. godine, Sava Vladislavić je u štabu komandanta ruske vojske general-feld maršala Borisa Petroviča Šeremetjeva vršio dužnost diplomatskog savetnika za balkanska pitanja. Organizovao je dostavljanje gramate Petra Prvog Srbima i ostalim balkanskim hrišćanima i uputio pukovnika Mihaila Miloradovića sa zadatkom da pokrene Srbe na ustanak protiv Turaka. Znajući za to, Turci su u vreme rusko-turskih pregovora o miru zahtevali da Vladislavić bude izručen Turskoj.

PREGOVORI SA KLEMENTOM XI I posle neuspešnog Prutskog pohoda Vladislavić je ostao savetnik ruskog dvora za balkanska pitanja, ali je obavljao i druge delikatne spoljnopolitičke misije po nalogu cara, pre svega u spoljnoj politici prema Švedskoj i Turskoj. Vladislavić je 1712. godine u dva maha imao duge razgovore sa engleskim poslanikom pri ruskom dvoru Čarlsom Vitvortom o rusko-engleskim odnosima i međunarodnoj situaciji u Evropi, ispitujući mogućnost saveza Rusije i Engleske protiv Švedske.

Period boravka Save Vladislavića u Veneciji, između 1716. i 1722. godine, višestruko je plodan, kako zbog misije koju je obavljao u ime ruskog cara tako i na planu njegovog privatnog života. Zanimljivo je da se Vladislavić predstavljao kao „grof ilirski“, i po ocu i po dedi i pradedi, što inače nije redak slučaj u avanturističkih duhova 18. veka. Nema svedočanstava koja bi potvrđivala ove podatke. Dubrovački Senat mu je, istina, 1711. izdao diplomu o grofovskom dostojanstvu, koju mu je kasnije potvrdio i Petar Prvi. Titulu mu je kasnije potvrdio i venecijanski Senat 28. marta 1722. godine, a i carica Katarina Prva ukazom od 24. februara 1725. godine. Maja 1716. Vladislavić je otputovao iz Rusije i pri susretu sa Petrom Prvim u Pirmontu (Nemačka) dobio dozvolu za odlazak u Italiju. Dobio je 13. juna te godine i specijalnu carevu gramatu kojom se pored ostalog potvrđivalo da „naš dvorski savetnik i ilirski grof Sava Vladislavič ide u Italiju i u druga evropska mesta radi nekih naših poslova“. Već sledeće, 1717. godine Vladislavić se nalazio u pratnji Petra Prvog za vreme posete Parizu. Po rečima jednog francuskog diplomate, on se „meša u sve poslove“, u svojstvu jedne od glavnih ličnosti ruskog dvora. Jovan Dučić navodi da je ruski vladar posetio Sorbonu na kojoj se vodila rasprava o odnosima izmeću Rusije i Vatikana, odnosno o mogućnostima izmirenja velikog pravoslavnog vladara sa papom. Pokrenuto je i pitanje „o izmirenju i ujedinjenju hrišćanskih crkava“. Dučić smatra da je carev poziv Vladislaviću da dođe u Pariz bio motivisan pored ostalog i potrebom da se nađe „pri ovakvim diskusijama kao što je bila ona na Sorboni“. Kao dokaz da je ruski car cenio kvalitete poznatog Hercegovca, Dučić ističe činjenicu da je upravo posle pomenutih razgovora na Sorboni Vladislavić dobio zadatak „da onamo pregovara sa Klementom XI za izmirenje Rusije sa Svetom Stolicom i za zaključenje Konkordata o konačnom uređenju pitanja katoličke crkve u Rusiji“. Smrću pape Klementa 1721. godine prekinuti su i razgovori o Konkordatu.

LEP I VIDLJIV TRAG Za vreme boravka u Veneciji Vladislavić je posetio rodni Dubrovnik 1717. godine i pokušao da u njemu podigne pravoslavnu crkvu, ali mu to uprkos podršci Petra Prvog nije pošlo za rukom. Tokom boravka u Veneciji on je nezvanično vršio funkciju carskog otpravnika poslova u Republici Svetog Marka. I dalje se u svakoj prilici bavio trgovinom, stekavši 1719. i brod kojim je nameravao da uspostavi trgovačku liniju između Sankt Peterburga i Venecije.

Petar Prvi je u Savi Vladislaviću našao sjajnog saradnika u izgradnji i ukrašavanju nove ruske prestonice Sankt Peterburga. Pored pomenutih trgovačkih poslova koje je obavljao u italijanskim zemljama (jedan od glavnih kompanjona bio mu je engleski konzul u Rusiji Čarls Gudfelou) Vladislavić je iz Venecije za novu rusku prestonicu, po carevim porudžbinama, kupovao mermerne statue, biste, slike i druga umetnička dela i predmete. Ruski istoričar umetnosti S. O. Androsov objavio je obimno delo na ruskom i italijanskom jeziku „Petar Veliki i italijanske skulpture“ u kojem je cela druga glava posvećena Savinom radu na sakupljanju umetničkih dela u Veneciji. Androsov na jednom mestu kaže da se Sava rodio „u uglednoj familiji grofova Vladislavića koji su izgubili svoje bogatstvo pod turskom vlašću“. Iako je ova aktivnost Save Vladislavića bila sporedna u dugom nizu drugih poslova koje je obavljao, ona je ipak ostavila lep i vidljiv trag u istoriji nekadašnje ruske carske prestonice. Zahvaljujući njemu veliki broj mermernih statua i bista ukrašavaju i danas Petrograd i vrtove njegovih prigradskih rezidencija. Među njima se posebno ističe znamenita antička statua Venere, koja je po Tavrijskom dvorcu u kojem se u Rusiji nalazila  postala poznata kao Venera Tavrijska. Nađena je u okolini Rima i posle dužeg spora preneta je u Rusiju 1721. godine (danas se nalazi u Ermitažu).

Nastavak u sledećem broju

[/restrictedarea]