Pravoslavlje, Zapad i – tri Srbije

Razgovarala Milana Babić

Veliki povijesni značaj Srpske pravoslavne crkve izrasta iz činjenice da je ona jedina institucija kod nas koja ima kontinuitet i koja stoga jedino može da obezbjedi kontinuitet. A znamo da socijalne egzistencije nema van načela kulturnog kontinuiteta…

Dr Nemanja Đukić (1981) najmlađi je doktor nauka na Univerzitetu u Banja Luci. Objavio je petnaest naučnih radova i doktorski rad koji predstavlja prvo i jedino istraživanje fenomena socijalne kontrole na prostoru bivše Jugoslavije (Instrumenti socijalne kontrole pojedinaca, društvenih grupa i javnog mnjenja u savremenom društvu). Angažovan je na petnaest predmeta na Fakultetu političkih nauka u Banja Luci  (Klasične sociološke teorije, Savremene sociološke teorije, Sociologija nauke, Teorije društvene strukture i sistema, Teorije društvenih promjena, Savremena sociologija, Savremeno društvo, Sociologija rada, Sociologija politike, Sociologija porodice, Metodologija društvenih istraživanja, Osnove sociologije, Opšta sociologija, Teorije moći, Sociologija društvenih konflikata, Demokratija i ljudska prava, Politologija svakodnevnog života). Tako, Nemanja Đukić jasno svjedoči da srpski korpus iznova – nakon perioda stradanja, borbe za opstanak i identitet – daruje novi naraštaj koji je kadar da odgovori na izazove današnjice i ponudi izlaz.

 

U ogledu „Ličnost i zajednica“ pišete da je zapadno društvo fundamentalno i imanentno kolonizatorsko ‒ možete li malo pojasniti ovaj stav?

Moderno zapadno (katoličko-protestantsko) društvo se van svojih prirodnih (što znači geografskih i kulturnih) granica širilo isključivo kolonizacijom. Pod uticajem prosvjetiteljstva formirano je uvjerenje da je ovo širenje povjesnouniverzalno te da kao takvo ima univerzalni civilizacijski značaj (progresivni razvoj građanstva svijeta). Zbog toga je eufemistički nazvano modernizacijom. Modernizacija se otuda treba razumijevati kao proces širenja zapadnog društva van granica Zapada. Kao takva, ona se nužno sastojala u bezuslovnom nametanju katoličko-protestantskih ideja i vrijednosti kao jedinih mogućih organizatorskih principa društvenog života. Ovaj proces modernizovanja imao je (i još uvijek ima) nekoliko faza, dimenzija i oblika. Njegove faze su liberalni i monopolistički kapitalizam, država blagostanja, socijalizam i komunizam, te neoliberalizam (globalizacija). Njegove dimenzije su politička modernizacija (univerzalizacija moderne demokratije) ekonomska modernizacija (univerzalizacija kapitalističkih odnosa) socijalna modernizacija (ukidanje socijalnog suvereniteta zajednice kao autentične komunikativne forme društvenosti) i kulturna modernizacija (sekularizacija religije i tradicije kao socijalnih rezervoara smisla). Otuda je politička modernizacija, po svojoj najdubljoj težnji, evropski izraz jedino i mogla zadobiti u formi hegemonije „svete porodice evropskih naroda.“ Njen pojavni oblik su bili Prvi, Drugi i Treći Rajh. U tom smislu EU se danas pojavljuje kao „Četvrti Rajh“ – paradigma moderne nadmoći koja je povjesno konotirana a čije je članstvo uslovljeno povjesnošću naroda kao modernističkim uslovom njihovog opstanka. Ekonomska modernizacija je svoj izraz dobila u kapitalizmu i komunizmu. I kapitalizam i komunizam su projekti Moderne – oni predstavljaju dva različita oblika industrijalizma koji imaju istovjetnu organizacijsku prirodu. Socijalna modernizacija je svoj izraz dobila u razvoju tržišnih oblika društvenosti a kulturna modernizacija u pravnoj suspenziji etike (univerzalizacija prava, sloboda i sl.) te religijskom egalitarizmu i rekonstrukciji tradicije (izjednačavanje religija kao tzv. „oblika društvene svijesti“ i tzv. „prevladavanje prošlosti“).

Ako Modernu prepoznajemo isključivo kao proizvod zapadnog duha (ponikao na temelju katoličko-protestantskog poimanja života) a među tvorevine Moderne ubrajamo i komunizam, otkuda to da se komunizam „primio“ najintenzivnije na teritoriji i među ljudima koji pripadaju istočnoj civilizaciji?

Iako su i komunizam i kapitalizam projekti Moderne, oni ne posjeduju podjednak socijalni kapacitet. Dok je kapitalizam izgrađen na načelu kapitala, komunizam je izgrađivan na ideji čovjeka i zajednice. Otuda je komunizam u odnosu na kapitalizam posjedovao viši stepen kolektivizma, zbog čega je bio prijemčiviji kulturnim načelima pravoslavne civilizacije (npr. ideji sabornosti). Uslovno govoreći, komunizam je bio „saborniji“ od kapitalizma pa je transpozicija komunizma u pravoslavnu civilizaciju otuda i bila moguća. Naravno, „sabornost“ komunizma je bila sekularna. Ako sekularizaciju shvatimo kao ispražnjenje nečega od imanentne svrhe, onda se sekularizacija socijalnog bića i sastoji u ispražnjenju društvenosti od ličnosti i zajednice kao same svrhe društvenosti (zbog toga je Turen i mogao reći da danas na Zapadu više nema društva). Konkretno, to znači da se sekularna osnova komunizma nije temeljila na vrijednosti, nego na društvenom cilju koji je proglašen vrijednošću – ona se temeljila na ideji humanizma, a humanizam nije vrijednost nego racionalni antropocentrizam – ideološka koncepcija racionalnog modernog čovjeka kao mjere svih stvari.

[restrictedarea]

Usvajajući pak komunizam, pravoslavna civilizacija je prestala da postoji. Prosto zato jer je usvajanjem komunizma usvojena izmjena suštine socijalnog bića. A svaka bitna promjena je promjena biti – pravoslavni osnov socijalne egzistencije prisutan u ideji sabornosti i zasnovan na sabiranju mnogih jedinstvenih vrijednosti (Bogu) transformisan je u sekularnu koncepciju građanske zajednice (zajednice građana) koja dugoročno nije održiva (bivše socijalističke zemlje imaju istovjetne demografske probleme kao i zemlje koje su tada bile kapitalističke). Otuda je neizbježno zaključiti da je komunizam, uništavajući socijalni kapacitet pravoslavne civilizacije, smjerao uništenju pravoslavne civilizacije u cjelini.

Da li je pravoslavna civilizacija ostala bez svog puta? Ne. Iako je čak i unutar Zapada (Špengler) bila prisutna ideja da „hrišćanstvu Dostojevskog pripada naredno tisućljeće“, te iako je i unutar same pravoslavne civilizacije (Berđajev) bila prisutna ideja da je „mala prošlost zalog velike budućnosti“, sa pravoslavljem stvari ne stoje jednostavno. Prosto zato što je ono ambivalentno (unutar sebe protivrječno). Pravoslavlje je istovremeno i istorijska i vanistorijska pojava. Vanistorijska, jer je predmoderna – ono se događalo mnogo prije nego što je konceptualizovana ideja povijesti kao supstancije, temeljnog reda i poretka svih stvari. Istorijska, jer ima permanentni kontinuitet. Otuda izrasta povijesni značaj Srpske pravoslavne crkve. To je jedina institucija kod nas koja ima kontinuitet i koja stoga jedino može da obezbjedi kontinuitet. A znamo da socijalne egzistencije nema van načela kulturnog kontinuiteta. Zbog toga je SPC najznačajnija društvena (politička, ekonomska, socijalna i kulturna) institucija kod nas.

Ako kažete da je komunizam bio usmjeren na uništenje pravoslavne civilizacije, znači li to da je komunizam bio planski ubačen kao konceptualni virus  u pravoslavnu civilizaciju?

Moderna ne poznaje spontane društvene procese. Još manje poznaje spontane političke procese. Ako se povijest zapadne civilizacije sastojala u procesu latentne emancipacije koja pokazuje da se od „praroditeljskog grijeha“ do danas sloboda unutar Zapada faktički ozbiljavala isključivo negativno – kao dekadencija, onda se i politička povijest zapadne civilizacije ne može drugačije razumijevati nego kao jednosmjeran i permanentno usmjeren proces razvoja „liberalizma“ ‒ proces postepene ali konstantne „emancipativne“ deregulacije najviših vrijednosti koje su sukcesivno pronalažene kao „iracionalni autoriteti“. Tako je u periodu od 14. do 16. vijeka a kroz formu humanizma, renesanse, reformacije i prosvjetiteljstva izvršena „emancipativna“ deregulacija Boga kao apsolutne vrijednosti kroz sekularizaciju kao tzv. emancipaciju od „iracionalnog autoriteta Boga“ na čije mjesto je stupio pragmatični i instrumentalni razum. Drugu fazu „emancipativne“ deregulacije, sljedeće po važnosti najviše vrijednosti i na nešto nižem stepenu opštosti, predstavljala je „emancipativna“ deregulacija (apsolutističkih) monarhija koja je (na Zapadu) izvršena u formi građanskih revolucija u periodu od 16. do 19. vijeka a na čije mjesto je stupila kategorija naroda kao vrhovnog suverena. Potom je u periodu 19. vijeka izvršena „emancipativna“ deregulacija tog istog etničkog identiteta u korist nacije i nacionalne države. Zatim je u 20. vijeku kroz dva svjetska rata te kroz dalju formalizaciju uma uspostavljanjem demokratskih načela pravde, jednakosti, sloboda, prava i procedura izvršena „emancipativna“ deregulacija nacionalnog kao preostale najviše vrijednosti u korist ličnog kao individualnog i to kroz konstruisanje supranacionalnih formacija koje su dovršile razaranje tradicionalnih formi društvenosti. Na kraju, koncem 20. i početkom 21. vijeka, globalno društvo u nastanku zatiče ličnost kao jedino preostalo ostrvce slobode koja otvorenom društvu kao praznom identitetskom prostoru sada predstavlja posljednji „bastion iracionalnosti“ koji je u formi postmodernističke entropije racionalnosti neophodno „emancipativno“ deregulisati na putu ka sveopštoj emancipaciji kao procesu izgradnje programirane ljudske egzistencije.

U tom smislu „ubacivanje“ komunizma u pravoslavnu civilizaciju ima se razumijevati kao povjesni projekt koji je imao najmanje dva cilja: deregulaciju političkog bića pravoslavne civilizacije kroz rušenje monarhije i deregulaciju sociokulturnog bića pravoslavne civilizacije kroz izgradnju ateizma.

U svojim člancima iznosite i stav da je Moderna imanentno totalitarna te da je najdosljedniji oblik totalitarnosti autogenocidnost – kako se sve projavljuje autogenocidnost?

Da bi se došlo do valjanog mišljenja, kako kaže Adorno, prvo treba proći kroz ledenu pustinju apstrakcije. To u našem slučaju opet znači prethodnu teorijsku elaboraciju.

Mi se još uvijek krećemo u okvirima koje je postavila Moderna. To u političkom smislu znači da država još uvijek predstavlja indikator povjesnosti, a to znači i prava na opstanak. Da napomenemo: osnovna konsekvenca Hegelove filozofije povijesti glasi da narod koji nema državu nema pravo na opstanak. To je moguće otuda što narod koji nije državotvoran ne sudjeluje u povijesti na bitan način. A to opet znači da nije istorijski. Otuda je državnost pretpostavka političkog bića Moderne.

Kad je riječ o nama, ne treba zaboraviti da je Srpska pravoslavna crkva državotvorna. I ne samo to. Nama naša povijest pokazuje prirodu ovog odnosa: države nema bez Srpske pravoslavne crkve, ali Srpske pravoslavne crkve ima bez države. To znači da je SPC ne samo izvor i uslov srpske državnosti nego i njena sudbina. Naravno pod pretpostavkom da je ta državnost o kojoj govorimo doista srpska. A ona posljednjih pola vijeka nije srpska jer se od Drugog svjetskog rata naovamo stepen modernizacije srpskog nacionalnog bića iskazivao stepenom emancipacije od (SPC) kao svoje suštine. Zbog toga je današnji diskurs o dvije ili tri Srbije lažna dilema jer nijedna od tih Srbija nije srpska – naprosto, sve su evropske.

Tek pod tim premisama može se izvući valjan zaključak o fenomenu autogenocidnosti kao najdosljednijem obliku totalitarnosti koji bezuslovno nastaje onoga trenutka kada pristajanjem na kolonizatorsku imanenciju zapadnog društva prihvatimo, priznamo i legitimišemo modernu praksu kao jedinu mogućnost društvenog života.

Proces globalizacije (neoliberalna faza modernizacije) smjera uspostavljanju globalnog otvorenog društva koje se pojavljuje kao strategija radikalnog brisanja nacionalnog identiteta. Budući da je nacionalni identitet povjesno utemeljen u kulturnom kontinuitetu, onda svaki politički projekt mora biti sagledavan u perspektivi pravoslavne tradicije kao svijeta života. U protivnom on je autogenocidan jer nije izraz autonomnih kapaciteta koji proizilaze iz sopstvene tradicije. U onoj mjeri u kojoj naše nacionalne elite nisu uspjevale odgovoriti izazovu globalizacije – u toj mjeri su one sebe legitimisale kao autogenocidne. Umjesto da razvojno reprodukuju politički, ekonomski, socijalni i kulturni suverenitet nacionalnog bića, nacionalne elite aktivno rade na njegovoj destrukciji. Primjera aktivnog rada na vlastitom samouništenju ima mnogo: erozija političkog suvereniteta kroz evro i nato integracije, erozija fiskalnog suvereniteta kroz liberalizaciju tržišta, erozija socijalnog suvereniteta kroz depopulacionu socijalnu politiku, erozija kulturnog suvereniteta kroz sekularizaciju tradicije i religije. Pokazatelja ima mnogo: u Republici Srpskoj živi oko 1.380.000 stanovnika. Od toga oko 24.000 milionera, 300 multimilionera, 46 odsto nezaposlenih i siromašnih. Oko 17 odsto stanovništva je ispod granice siromaštva. Od oko polovine stanovništva koje je zaposleno samo 5 odsto ima dohodak veći od 1.000 KM. A posebno poražavajući podatak jeste da dugoročni demografski potencijal RS čini 146.000 djece (osoba mlađih od osamnaest godina). Zbog toga će Republika Srpska za dvadeset godina (p)ostati samo politička ideja! Da li je to dovoljan pokazatelj autogenocidnosti?

Gdje vidite izlaz za srpsku zajednicu u RS i uopšte, gdje vidite pravi put u okviru srpskog korpusa?

Budući da je savremeno društvo programirano društvo, a to znači da ne postoje spontani društveni procesi nego su društveni odnosi organizovani i kontrolisani iz centara moći, konceptualni okvir nacionalnog razvoja ne može (i ne smije) biti spontan. On mora biti neprekidno organizovan. Ako znamo da je politički oblik moći osnovni oblik moći i organizaciona socijalna osnova 18. vijeka, ekonomski oblik moći osnovni oblik moći i organizaciona socijalna osnova 19. vijeka a kulturni oblik moći osnovni oblik moći i organizaciona socijalna osnova 20. i 21. vijeka, onda slijedi da strategija nacionalnog razvoja, da ne bi bila anahrona, mora biti kulturno uslovljena. Time opet dolazimo do pravoslavne tradicije kao svijeta života i do rehabilitacije političke uloge Srpske pravoslavne crkve (politička uloga SPC može se sastojati bar u tome da putem javnog davanja i oduzimanja legitimiteta koriguje političku praksu stranaka na vlasti). Jedino pod tim okolnostima može se napustiti moderna (totalitarna i kolonizatorska) koncepcija politike kao pragme i rehabilitovati (autentična i saborna) koncepcija politike kao prakse – pravoslavne politike kao prakse svijeta života koja nikada i nije prestala biti intersubjektivna Mi-briga za zajednicu.

Ako je činjenica da srpski korpus već dugo vremena bira zapadnu civilizaciju (formalno, na nivou oblika društvenog uređenja, ali i u oblasti kulture) kolika je mogućnost da on napravi društveni i kulturni zaokret?

Individualna psihologija pokazuje da samo individualna trauma ima dovoljan potencijal za radikalnu transformaciju ličnosti. Socijalna psihologija, takođe, pokazuje da samo kolektivna kriza posjeduje kapacitet fundamentalne aktivacije kolektiviteta. Naša povijest, opet i iznova, pokazuje da samo uslovi neprekidnog sloma nacionalnog identiteta sadrže poticaje za samoosvješćenje. Takođe, i pravoslavna duhovnost kazuje da put stradanja jeste put uzrastanja. Dakle, suočeni sa istim iskustvom, istom zakonomjernošću, mi ovakvi kakvi jesmo, nemamo velike osnove za neodređenost, osim što nam ostaje nepoznata konačna forma ovog predstojećeg sloma. Međutim, u prostor koji otvara eshatološko iščekivanje kraja ima smisla unositi svoj red – znajući sasvim izvjesno da mi nismo subjekti pomenute krize. Otuda i istovremeno, u onoj mjeri u kojoj se pitanje eshatološkog iščekivanja kraja može vezati za karakter društvenih odnosa, u toj istoj mjeri izrasta neophodnost unutrašnje izmjene čovjeka, jer samo ona može biti ispravna negacija postvarenog svijeta. Dakle, jedini mogući zaokret koji možemo načiniti jeste zaokret prema unutra – društvena promjena se mora dogoditi iznutra, a ne spolja (ovaj zaokret Mi smo oduvijek i bili dužni učiniti, jer Mi nismo proleteri – Mi smo kontinuitet i Mi svoje nasljeđe dobijamo od predaka zbog čega imamo obavezu njegovog reproduktivnog uvećanja). Štaviše, društvena promjena se prvo mora dogoditi unutra da bi se uopšte mogla dogoditi vani, jer izgradnja ličnosti jeste izgradnja zajednice. Tek tako se unutra, u ličnosti kao samom biću socijalnog, priprema preporod dublji, trajniji i važniji od onog spoljašnjeg koji se samorazumljivo pretpostavlja. Tek tako iznutra, iz samog socijalnog bića ličnosti, izrasta zajednica koja nanovo dokazuje da socijalno nikada i nije prestalo biti samo korelat duhovnog.

„KONAČNA APOTEOZA ”

Da li na Zapadu postoji ujedinjenost u vezi sa nastupom prema Istoku i da li tamo postoji jedan centar moći koji to diriguje? A to bi dalje značilo da je istorija proces koji se može kontrolisati?

 

Ako su plug, parna mašina i mikročip samo vidljivi pokazatelji jednog znatno dubljeg procesa, procesa zbog koga je Hajdeger i mogao reći da je atomska bomba začeta u Parmenidovoj pomeni, onda slijedi da je povjesni proces izrazito kontinuiran a to znači i usmjeren. Ako se, socijalno-filozofski posmatrano, sa stanovišta Zapada povijest razotkriva kao kontinuirani razvoj instrumentalne racionalnosti, te ako je takva povijest u svojoj osnovi temeljno konstituisana Jevrejstvom, antičkom filozofijom, Rimskim pravom i hrišćanstvom, onda su mogućnosti za nepredviđeno kretanje vrlo sužene. Zbog toga osnovno pitanje postaje ne da li povjesni proces ima subjekt niti da li se on može kontrolisati, već koji se konstitutivni faktor, u kojoj formi i u kojim konkretnim povjesnim uslovima pojavljuje kao nosilac ovog procesa.

Prvu komponentu ovog procesa predstavlja starozavjetni etički racionalizam Jevreja. Ako je poznato (iz Starog zavjeta) da su Jevreji pod Mojsijem već prošli kroz prve velike podjele rada i bili vrlo uspješni trgovci sa razvijenom institucijom hipoteke, šta onda može značiti činjenica da je nekih 600 godina kasnije Solonova reforma (594. god. p.n.e.) bila pokušaj saniranja ekonomske krize sistema antičke participativne demokratije koja je izazvana hipotekarnim zaduženjima na zemlju? Takođe, šta onda može značiti činjenica da je nekih 600 godina kasnije razrušen Jerusalim i da su Jevreji stoga, ostavši bez države, postali svjetski fenomen? Opet i iznova, šta može značiti činjenica da su začeci kapitalističkog načina proizvodnje nastali kao rezultat preuzimanja starozavjetnog etičkog racionalizma Jevreja od strane rimokatoličkih hrišćana u trgovačkim gradovima Zapadne Evrope, počev od 13. vijeka? I na kraju (ali ne i po značaju) šta može značiti Marksova teza da Jevrejstvo postiže svoj vrhunac dovršenjem građanskog društva?

Drugu komponentu pomenutog procesa predstavlja Aristotelova filozofija a treću razvoj Rimskog prava koje je kao prvo racionalno pravo postalo osnova pravnog sistema moderne Evrope. Četvrtu komponentu predstavlja propast Zapadnog rimskog carstva te pojava i razvoj sholastičke filozofije. Sholastička filozofija izgrađena na načelima instrumentalne Aristotelove filozofije imala je tendenciju nadomješćivanja prethodne patrističke (u Platonovoj filozofiji zasnovane) hrišćanske filozofije i kao takva je povjesno označavala apostolski neizdrživu težnju ka racionalizmu. Prevlast instrumentalnoracionalne sholastičke filozofije u kojoj je razum uzdignut iznad vjere doveo je do revizije Simbola vjere u 9. vijeku i apoteoze autoriteta u formi papinstva te uzrokovao u 11. vijeku šizmatično i jeretičko iskliznuće Katoličke crkve iz duhovnog habitusa u totalitarizam instrumentalnoracionalne organizacije. Zbog toga Rimokatolička crkva i teološki i istorijski predstavlja samo logičkoorgansku posljedicu instrumentalnoracionalne povjesne sukcesije. Tek petu fazu povjesnog procesa predstavlja Moderna u kojoj je izvršena konačna apoteoza ljudskog razuma i u kojoj će cijela povijest (zapadne) civilizacije biti shvaćena kao mnogostruko variran kumulativni razvoj instrumentalne racionalnosti kao suština povjesnog procesa.

[/restrictedarea]