Godine patnji, stradanja i pobede

Piše Raško V. Jovanović Fotografije Dušan Šljivić

Premijerom „Srpske trilogije“, Narodno pozorište u Beogradu počelo je obeležavanje stogodišnjice Velikoga rata u kojem je srpska vojska, zajedno sa savezničkim snagama, u munjevitom pohodu proterala austrougarske i nemačke okupatore

Glavno delo Stevana Jakovljevića, jednog od najplodnijih srpskih romansijera, svakako je „Srpska trilogija“, koju čine tri opsežna romana: „Devetstočetrnaesta“, „Pod krstom“ i „Kapija slobode“, objavljeni od 1934. do 1936. godine. Oni su mu doneli književnu slavu i veliku popularnost među čitaocima, ali i zamerke kritičara koji su mu prebacivali novinarsku, odnosno reportersku površnost, rasplinutost kompozicije, robovanje faktografiji i suvoparnost stila. Međutim, veliki uspeh i brojna izdanja „Srpske trilogije“, što neće dostići druga njegova dela kao što su „Smena generacija“, roman o životu u međuratnom Beogradu, ili „Velika zabuna“, roman-hronika o Drugom svetskom ratu, dokazuju da je čitaoce osvojila autentičnost romanesknog kazivanja, kao i objektivnost prikaza ratnih godina patnji, stradanja i pobede srpskoga naroda u razdoblju od 1914. do 1918. godine.

ISTORIJA BOLA Uspeh Stevana Jakovljevića kod široke čitalačke publike najčešće se objašnjava nespornom činjenicom da je on pisao o velikim istorijskim zbivanjima, koja su uvek u žiži interesovanja običnih ljudi, ali i time što je „Srpsku trilogiju“ stvorio tako što je sasvim jednostavno i neposredno pisao o svemu što je video i doživeo, te su ga sa zanimanjem i uživanjem mogli pratiti i prihvatiti svi – kako oni iskusni i probirljivi čitaoci, tako i oni koji nikada ne čitaju dela umetničke književnosti. „Srpska trilogija“ u suštini je romansirana istorija Srbije u Prvom svetskom ratu u kojoj se ne govori o državnicima i vojskovođama, već o malim ljudima zahvaćenim ratom, čije sudbine pisac prati izbliza i saosećajući sa njihovim patnjama, ljubavima, strahovima i umiranjima. Na taj način pisac sveobuhvatno i otvoreno prikazuje žalosnu situaciju u kojoj je mnoštvo ljudi moralo prekinuti svakidašnje životne delatnosti i poslove, pa i napustiti porodice i domove da bi se našli u veoma opasnim pozicijama u kojima je smrt neizbežno bila deo svakodnevice, što je iziskivala opšta potreba odbrane od ratnog agresora. Ta borba u kojoj, hteo ne hteo, slabašan pojedinac mora učestvovati i često obavljati vanredno teške zadatke, koji daleko prevazilaze njegove moći, vodi se zarad odbrane slobode države i nacije, pa i jednog dela sveta. O tome Jakovljević piše živo i zanimljivo i, što je najvažnije – istinito. To godi širokom krugu čitalaca i zato su njegove knjige „Srpske trilogije“ odmah naišle na povoljan prijem i veliko zanimanje ne samo književne publike. I zato se već druge godine po objavljivanju toga dela, 1938, na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu pojavila predstava „Na leđima ježa“ za koju se kao autor teksta navodi Stevan Jakovljević. Međutim, radi se o dramatizaciji Jakovljevićeve „Srpske trilogije“ koju su načinili braća Miodrag i Svetolik Nikačević. Prvi je bio književnik, a drugi glumac Narodnog pozorišta u Beogradu. Ovaj pokušaj dramatizacije njegovog dela, koji je obuhvatio samo deo treće knjige „Srpske trilogije“, što će reći romana „Kapija slobode“, i to segment koji ima naslov „Na leđima ježa“, sâm romansijer ovako je ocenio: „Mogu vam reći da sam kao pisac i čovek koji je preživeo sve te časove zadovoljan dramatizacijom.“

[restrictedarea]

Međutim, za ovu predstavu, koju su u Narodnom pozorištu pretenciozno nazvali „Srpska trilogija“, što ne odgovara činjeničnom stanju, dramatizaciju Nikačevićevih adaptirao je Slavko Milanović. On je, pre svega, skratio čitav prvi čin, da bi potom, u skladu sa koncepcijom reditelja Slavenka Saletovića, mladog posilnoga Isaila pretvorio u trećepozivca Živorada, preuzevši postupak koji je primenio Aleksandar Ognjanović, reditelj predstave „Na leđima ježa“ izvedene u Beogradskom dramskom pozorištu 1969. godine. Pored toga, Milanović, opet u skladu sa koncepcijom reditelja Saletovića, izrazitije formira epizodne ličnosti, dodeljuje im imena i proširuje njihove replike, koristeći pojedine fragmente iz prve dve knjige „Srpske trilogije“, ali i iz romana „Krila“ Stanislava Krakova ne bi li kako-tako formirao njihove karaktere. Adaptatorski postupak Slavka Milanovića može se prihvatiti, s tim što smatramo da se umesto izbrisanog prvoga čina mogla dati jedna kraća uvodna scena, tako što bi se postrojili svi borci da bi, eventualno, od kapetana Stojanovića čuli nekoliko reči o tome kakav ih borbeni zadatak očekuje.

DIRLJIVA APOTEOZA Reditelj Slavenko Saletović mogao je ubrzati tok scenskih zbivanja tako da čitavo izvođenje protekne dinamičnije, pa i zanimljivije. Naime, radnja se događa tokom jednoga dana 1918. godine na utvrđenom položaju srpske vojske na delu Solunskoga fronta, sa čije su protivničke strane Bugari koji neprestano artiljerijskom vatrom napadaju, naročito sa jedne kote koju su borci nazvali „Na leđima ježa“. Sa tog položaja Bugari su mnogo jada zadali našim snagama paljbom iz jednog topa merzera, zbog čega je jurišni odred kapetana Stojanovića dobio naredbu da ga, uz podršku artiljerije, uništi iznenadnim pešadijskim jurišem na kotu. Na sceni se prikazuju svakodnevni, obični razgovori oficira i vojnika i sve nekako sporo teče. Svi ispijaju, verovatno rakiju iz jedne oveće flaše od nekakvog stranog pića, koju im više puta prinosi posilni, što posebno usporava tok radnje, i to u scenografskom ambijentu Borisa Maksimovića, za koji nismo sigurni da bi mogao biti u sklopu frontovskoga rova, jer je neobično prostran, a pritom je, zbog stolova i klupa, više nalik na nekakav ugostiteljski lokal, a opet, po širokom ležaju, na neku kasarnu, a ne na ukopani položaj na Solunskom frontu. Reditelj nije dovoljno dinamizovao tok svih susreta i razgovora koji uglavnom teku jednolično dok među sagovornicima ne izbije neka svađa. Tek pretposlednji prizor, kada se obavlja dogovor za napad u cilju uništenja bugarskoga merzera, donosi odgovarajući dinamičan naboj i ubrzaniji tempo. Sam napad protiče uz gromoglasne eksplozije i pucnjavu te se može reći da je polazak odreda u napad prikazan efektno. Više od polovine odreda poginuće u poduhvatu u kojem je ipak ućutkan zlehudi bugarski merzer.

Režija je uspela da jasno profiliše pojedine likove, dok se glumački ansambl predano prihvatio scenskih zadataka. Iako je izgledao mladoliko, Vuk Kostić, kao Stojanović, kapetan jurišnog odreda, plenio je pažnju energičnim i neustrašivim vojničkim stavom i borbenim raspoloženjem. Ivan Bosiljčić veoma nijansirano tumačio je artiljerijskoga potporučnika Stevana: uspevši da uspostavi izvesnu distinkciju prema pripadnicima pešadijskoga jurišnoga odreda, izgradio je jednu vanredno upečatljivu figuru mladoga čoveka, inače biologa, što je uostalom bio i pisac „Srpske trilogije“, spremnog da se bori, ali i optimistički zagledanog u budućnost, što će reći uverenog u pozitivan ishod rata, u pobedu saveznika nad austro-nemačkom armadom, te je tako, na prikladan način, ne samo imenom uloge, bio na sceni otelotvorenje samoga autora. U tome je imao, vojnom terminologijom da se izrazimo, podršku i sadejstvo Koste „Turčina“, poručnika-artiljerca, koga je spontano tumačio Vuk Saletović; Pavle Jerinić je savršeno uverljivo i sa dosledno ispoljenim elanom oživeo lik Dragana, đaka-narednika. Bojan Krivokapić, kao poručnik Rajko, jasno je ispoljavao netrpeljiv i podozriv stav prema artiljerijskom potporučniku Stevanu. Milenko Pavlov verno je prikazao izvršioca jedne karakteristične dužnosti u negdašnjoj srpskoj vojsci – posilnoga Živorada. Sa dosledno izgrađenim autoritativnim stavom, Radovan Miljanić uspešno je izgradio figuru pukovnika. Andreja Maričić, kao kaplar Svetozar, bio je patetičan u saopštavanju činjenica o srpskom ratnim stradanju, dok je Zoran Ćosić, u ulozi redova Trajka, ostvario jednu potresnu epizodu. Ivan Zablaćanski, u ulozi podnarednika Radoslava, imao je autentičan nastup, kao što su i ostali glumci u ulogama redova angažovano obavili dodeljene im scenske zadatke, posebno u grupnim prizorima. Predstava je završena apoteozom koja je delovala dirljivo: glumci su predano i intonativno čisto otpevali poznatu pesmu „Tamo daleko“. Ovom premijerom Narodno pozorište u Beogradu počelo je obeležavanje stogodišnjice Velikoga rata u kojem je srpska vojska, nakon proboja Solunskoga fronta, zajedno sa savezničkim snagama, u munjevitom pohodu proterala austrougarske i nemačke okupatore.

[/restrictedarea]